مطالعات باستان شناسی

مقاله پژوهشی

تحلیل کنام‌سازی و الگوی استقرار محوطه‌های باستانی در شمال‌غرب فلات‌مرکزی (زیرحوضۀ آبخیز قزوین) طی دوره‌های نوسنگی، مس‌و‌سنگ انتقالی و مس‌و‌سنگ، در ارتباط با عوامل طبیعی

محمد محسن ذنوبی؛ حسن فاضلی نشلی؛ حسن درخشی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 5-36

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.386117.143319

چکیده

طی دوره‌های باستانی، شرایط جغرافیایی و عوامل طبیعی، تأثیر بسزایی در شکل‌گیری محوطه‌های باستانی، رونق و افول آن‌ها و همچنین الگوی استقرار محوطه‌ها داشته است. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد، ... بیشتر طی دوره‌های باستانی، شرایط جغرافیایی و عوامل طبیعی، تأثیر بسزایی در شکل‌گیری محوطه‌های باستانی، رونق و افول آن‌ها و همچنین الگوی استقرار محوطه‌ها داشته است. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد، کنام‌سازی گروه‌های انسانی در بخش شمال‌غربی فلات‌مرکزی (زیرحوضۀ آبخیز قزوین) و الگوی استقرارگاه‌ها از آغاز دورۀ نوسنگی جدید تا پایان دورۀ مس‌و‌سنگ، باتوجه به ویژگی‌های ژئومورفولوژیک و ارتفاعی، شبکه‌های زهکشی و تحولات اقلیمی می‌باشد. بدین جهت، در ابتدا، با استفاده از مدل ارتفاع رقومی 30 متر و نرم‌افزار Arc GIS، زیرحوضۀ آبخیز قزوین مشخص گردید و با استفاده از همین نرم‌افزار، نقشه‌های ژئومورفولوژی، ارتفاع، فاصله از آبراهه و رده‌بندی آبراهه‌ها (شبکۀ زهکشی) تهیه شد؛ سپس موقعیت محوطه‌های باستانی این سه دوره در ارتباط با این عوامل ذکر شده، مورد بررسی و سنجش قرار گرفت. در ادامه به‌منظور افزایش معنای اطلاعات به‌دست آمده از بررسی ارتباط نقاط باستانی با عوامل موردنظر، این نتایج در ارتباط با ویژگی‌هایی اقلیمی و تحولات آن طی سه دورۀ نوسنگی، مس‌و‌سنگ انتقالی و مس‌و‌سنگ نیز، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان‌داد که عوامل طبیعی مورد بررسی در این پژوهش، در ایجاد الگوی استقرار محوطه‌های باستانی زیرحوضۀ آبخیز قزوین و همچنین گسست‌ها و پیوست‌های استقراری، بسیار تأثیرگذار بوده‌اند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

الگوهای استقراری فرهنگ‌های پیش‌ازتاریخ غرب حوضۀ آبریز رود کرخه در دوران روستانشینی

رامین یشمی؛ فرشید ایروانی قدیم؛ رحمت عباس‌نژاد سرستی؛ بابک رفیعی علوی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 37-78

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.382436.143297

چکیده

بخش غربی حوضۀ آبریز رود کرخه که در غرب شوشان بزرگ قرار دارد، با دشت مرکزی شوشان همجوار است و بر یک بوم‌مرز دشتی-بیابانی انطباق دارد که از منابع زیست‌محیطی مانند مراتع و زمین‌های حاصلخیز حوضۀ آبریز رودخانۀ ... بیشتر بخش غربی حوضۀ آبریز رود کرخه که در غرب شوشان بزرگ قرار دارد، با دشت مرکزی شوشان همجوار است و بر یک بوم‌مرز دشتی-بیابانی انطباق دارد که از منابع زیست‌محیطی مانند مراتع و زمین‌های حاصلخیز حوضۀ آبریز رودخانۀ کرخه و شاخابه‌های جاری در آن برخوردار است و زیستگاه‌های دوران مختلف پیش‌ازتاریخ، تاریخی و اسلامی را دربر دارد. این پژوهش به بررسی داده‌های پایۀ زیست‌محیطی و باستان‌شناختی بخشی از این منطقه می‌پردازد که کرانۀ غربی رود کرخه را دربر گرفته است؛ مسئلۀ اصلی پژوهش بررسی الگوهای پراکندگی زیستگاه‏های دورۀ روستانشینی در این منطقه است که با ارائه تعریفی از آن‌ها، بازخوردهای پویایی‌ها و تغییرات چشم‌انداز را بر جوامع انسانی در دوران روستانشینی بررسی می‌کند. با سنجش الگوی استقراری هر دورۀ فرهنگی در این منطقه، برای تعریف ارائه‌شده از نظام استقراری منطقه مصداق‌های عینی ارائه می‌گردد. به این منظور، زیستگاه‌های باستانی شناسایی شده در واحدهای جغرافیایی منطقه از منظر وسعت و پراکندگی مواد فرهنگی سنجیده و نظام گاهنگاری آن‌ها پیشنهاد می‌شود. همچنین، با معرفی و سنجش ظرفیت‌های محیطی هر واحد، تلاش خواهد شد تا دانسته شود نظام مرکزمحور برای زیستگاه‌های هر دورۀ شناسایی شده قابل تعریف است، یا الگوی شکل‌گیری زیستگاه‌های باستانی در این منطقه از چنین سازوکاری تبعیت نمی‌کند. پژوهش حاضر، محوطه‌های قابل دوران روستانشینی را که همچنان در چشم‌انداز منطقۀ مورد پژوهش باقی مانده‌اند، مستند ساخته است. پس از آن، براساس وضعیت فعلی چشم‌انداز و بازسازی بخشی از آن به نسبت وضعیت بازۀ زمانی موردنظر، به بررسی تأثیر تغییرات چشم‌انداز بر نظام استقراری منطقه پرداخته است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

مطالعه و تحلیل دورۀ مس‌و‌سنگ دشت مغان براساس داده‌های باستان‌شناختی یاتاق‌تپه‌سی*

علی کریمی کیا؛ رضا رضالو؛ اکبر عابدی؛ اردشیر جوانمردزاده

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 79-104

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.319501.142989

چکیده

رودخانۀ ارس و سایر رودهای منطقۀ مغان ازلحاظ شکل‌گیری محوطه‌های پیش‌از‌تاریخی نقش مهمی‌ را ایفا کرده، گرچه دشت مغان تاکنون از نظر فعالیت‌های باستان‌شناختی چندان موردتوجه نبوده است، درحالی‌که فعالیت‌های ... بیشتر رودخانۀ ارس و سایر رودهای منطقۀ مغان ازلحاظ شکل‌گیری محوطه‌های پیش‌از‌تاریخی نقش مهمی‌ را ایفا کرده، گرچه دشت مغان تاکنون از نظر فعالیت‌های باستان‌شناختی چندان موردتوجه نبوده است، درحالی‌که فعالیت‌های گستردۀ علمی در حوضۀ دریاچۀ ارومیه انجام یافته و دشت مغان از این‌نظر مغفول مانده است. محوطۀ یاتاق‌تپه‌سی از محوطه‌های باستانی گِرمی مغان می‌باشد که مورد پژوهش علمی قرارگرفته است. هدف اصلی پژوهش، معرفی سنت‌های سفالی و مشخص ساختن توالی گاهنگاری منطقۀ موردمطالعه است. برای دستیابی به مطالعات دقیق‌تر ارتباطات فرهنگی با سایر مناطق و روشن شدن جدول گاهنگاری در منطقۀ موردمطالعه در دورۀ مس‌وسنگ، پرسش‌های پیشِ‌رو مطرح می‌گردد؛ برحسب مطالعۀ داده‌های فرهنگی، ازجمله داده‌های سفالی، محوطۀ یاتاق‌تپه‌سی مربوط به کدام دوره / دوره‌های فرهنگی است؟ باتوجه به داده‌های باستان‌شناختی به‌دست آمده، محوطۀ یاتاق‌تپه‌سی بیشتر با کدام مناطق جغرافیایی ارتباطات فرهنگی دارد؟ مطالعات انجام یافته، ارتباطات و اشتراکات فرهنگی با سایر مناطق شمال‌غرب ایران علی‌الخصوص با منطقۀ قره‌داغ و حوضۀ دریاچۀ ارومیه و قفقاز‌جنوبی را در دورۀ مس‌وسنگ نشان می‌دهد. نگارش پیشِ‌رو، با روش میدانی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی صورت می‌گیرد. به‌عنوان نتیجۀ نهایی و باتوجه به‌ویژه‌گی‌هایی سفالی و سایر داده‌های فرهنگی می‌توان به پیوستگی‌های فرهنگی با سایر مناطق شمال‌غرب‌‌ و جایگاه و اهمیت آن در تبیین جدول گاهنگاری شمال‌غرب ایران اشاره کرد و ازلحاظ گاهنگاری، تاریخی برابر با 3700/3600-4500پ.م. را شامل می‌شود.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

مطالعۀ سفال‌های لبه واریختۀ محوطۀ کله‌کوب آیسک سرایان با استفاده از روش‌های پتروگرافی و طیف‌سنجی فلورسانس پرتوی ایکس

نازلی دارخال؛ محمد حسین عزیزی خرانقی؛ یاسین صدقی؛ سید ایرج بهشتی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 105-127

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.371275.143247

چکیده

آثار سفالین، از ده‌ها هزار سال پیش به‌وسیلۀ بسیاری از تمدن‌های باستانی تولید می‌شوند که به‌دلیل مواد اولیه و فناوری آن‌ها در طول تاریخ همواره بخش مهمی از فرهنگ و زندگی انسان‌ها بوده‌اند. کله‌کوب ... بیشتر آثار سفالین، از ده‌ها هزار سال پیش به‌وسیلۀ بسیاری از تمدن‌های باستانی تولید می‌شوند که به‌دلیل مواد اولیه و فناوری آن‌ها در طول تاریخ همواره بخش مهمی از فرهنگ و زندگی انسان‌ها بوده‌اند. کله‌کوب محوطه‌ای است در شرق ایران، استان خراسان جنوبی و شهرستان سرایان و طی کاوش‌هایی که در سال 1397 ه‍.ش. در این محوطه صورت گرفت، در دو کارگاه لایه‌نگاری حجم زیادی از کاسۀ لبه‌واریخته به‌همراه دیگر گونه‌های سفالی مربوط به هزارۀ چهارم پیش‌ازمیلاد که در جنوب‌غرب شناخته شده هستند، در دورۀ دوم این محوطه که با عنوان کله‌کوب II معرفی می‌شود، به‌دست آمد. این محوطه تاکنون شرقی‌ترین محوطه در فلات ایران است که کاسۀ لبه‌واریخته در مجموعۀ یافته‌های آن دیده شده است. باتوجه به اهمیت محوطۀ کله‌کوب در شناخت حوزۀ پراکنش این گونۀ سفالی، در این پژوهش سعی‌بر آن است با استفاده از روش‌های هدفمند آنالیزی و آزمایشگاهی میان‌رشته‌ای همانند پتروگرافی مقاطع نازک و آنالیز طیف‌سنج فلورسانس پرتوی ایکس (XRF) به بررسی ساختاری نمونه‌های این منطقه و مقایسۀ تطبیقی با سه محوطۀ چغامیش، ابوفندوا و تل ابلیس که دارای فناوری مشابه هستند، پرداخت. با تجزیه و تحلیل نتایج به‌دست آمده مشخص شد که نمونۀ سفال‌های موردمطالعه ازنظر تکنیک از یک الگو در ساخت پیروی می‌کنند؛ ولی ساختار تشکیل‌دهندۀ آن، شبیه به‌هم نبوده و منشأ ساخت آن‌ها متفاوت است، به‌طوری‌که نوع مادۀ اولیه در ساخت سفال‌های محوطه‌های فوق با کله‌کوب متفاوت بوده است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

ارزیابی تحلیلی سنت تدفینی تهی‌گور در شرق ایران: مطالعۀ موردی محوطه‌های شهرسوخته، شهداد (خبیص) و خنامان

حسن باصفا؛ محمدصادق داوری؛ نصیر اسکندری

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 129-144

https://doi.org/10.22059/jarcs.2023.342386.143111

چکیده

شناخت شیوه‌های تدفین و تفسیر گورنهاده‌ها، تبلور فرهنگ و بازتابی از عقاید بشری نسبت به جهان دیگر، آداب‌ورسوم، باورهای مذهبی و همچنین ساختارها و پیچیدگی‌های اجتماعی است. با ظهور مراکز شهری و گسترش آن‌ها ... بیشتر شناخت شیوه‌های تدفین و تفسیر گورنهاده‌ها، تبلور فرهنگ و بازتابی از عقاید بشری نسبت به جهان دیگر، آداب‌ورسوم، باورهای مذهبی و همچنین ساختارها و پیچیدگی‌های اجتماعی است. با ظهور مراکز شهری و گسترش آن‌ها در دورۀ مفرغ قدیم و میانی سبب شکل‌گیری ارتباطات تجاری گسترده و برهم‌کنش‌های فرهنگی ویژه‌ای میان مهم‌ترین کانون‌های فرهنگی جنوب و شمال‌شرق و آسیای میانه می‌شود که پس از آن در دورۀ مفرغ جدید با ظهور فرهنگ بلخ-مرو/خراسان بزرگ نیز ادامه می‌یابد. در این دوره سنت‌های تدفینی ویژه‌ای شکل‌گرفته که مهم‌ترین آن تهی‌گور است و درک کلی منشأ تهی‌گورها از اهداف اصلی پژوهش حاضر نیز محسوب می‌شود. آن‌ها گوری‌اند که فاقد بقایای اسکلت متوفی بوده و احتمالاً کارکرد یادمانی داشته یا تنها یک سنتی تدفینی‌اند. شکل‌گیری این سنت از دورۀ مفرغ قدیم در جنوب‌شرق و در گورستان‌های شهرسوخته، شهداد و خنامان گزارش شده و در دوره‌های بعد، یعنی مفرغ میانی و جدید به‌عنوان پدیده‌ای فراگیر در نیمۀ شرقی ایران و آسیای میانه مطرح می‌شود؛ در این راستا پرسش اصلی پژوهش، چرایی و چگونگی این موضوع و مکانیزم‌های انتشار این سنت است که حجم و تعداد تهی‌گورهای کاوش شده در مناطق فرهنگی متعدد و گاهنگاری‌های ارائه شده برای آن‌ها به تحلیل موضوع کمک می‌کند. فرض کلی بر این منطق استوار است که باتوجه ‌به بررسی کمی و گاه‌شناختی جامعۀ آماری منشأ اصلی این سنت یا شیوۀ تدفینی به منطقۀ جنوب‌شرق ایران و مشخصاً دورۀ مفرغ قدیم در محوطۀ شهرسوخته سیستان و گورستان الف شهداد نسبت داده می‌شود. این سنت سپس در دورۀ مفرغ میانی در گورستان ب و ج شهداد و خنامان کرمان رواج یافته و درنهایت در راستای ارتباطات فرهنگی، جابه‌جایی مردم و اندیشه‌های مکانیزم شبکه‌های ارتباطی، تجارت‌های غیرمستقیم و پیشه‌وران کوچ‌رو، به‌صورت فراگیر در مناطق میانۀ آسیا در دورۀ مفرغ جدید، انتشار پیدا کرده است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

مقایسۀ تطبیقی ابزار نساجی و پارچه‌های باستان‌شناسی عصر مفرغ (شهرسوخته) با نمونه‌های مشابه امروزی

هاله هلالی اصفهانی؛ سید منصور سید سجادی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 145-172

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.360834.143216

چکیده

شهرسوخته با حجم انبوهی از داده‌های فرهنگی، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای نسبت به دیگر محوطه‌های هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد در فلات ایران برخوردار است؛ چراکه فراوانی آثار به‌دست آمده از آن، منابع مطالعاتی ... بیشتر شهرسوخته با حجم انبوهی از داده‌های فرهنگی، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای نسبت به دیگر محوطه‌های هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد در فلات ایران برخوردار است؛ چراکه فراوانی آثار به‌دست آمده از آن، منابع مطالعاتی مناسبی در بررسی عملکرد و ذهنیت انسان این هزاره از رویارویی با مسائل متعددی در تولید صنایع گوناگون چون نساجی دارد که انسان امروزی با آن مواجه است. یکی از راه‌های اثبات این مدعا، از بررسی انواع پارچه‌های به‌دست آمده از این محوطه می‌باشد که با دربرداشتن انواع الیاف و تکنیک‌های بافت پارچه، به‌همراه ابزار به‌دست آمده از این فرآیند، بازگویِ اشراف آنان در برخورد با عملکرد خلاقانه در استفاده از ابزار و نحوۀ تولید پارچه است. بررسی ابزارهای به‌دست آمده و داده‌های مرتبط با این ابزارها، همچون پارچه‌های شهرسوخته، کمک شایانی در شناخت بخشی از فرهنگ این مردم در هزارۀ سوم پیش‌ازمیلاد می‌کند؛ پژوهش میدانی حاضر نیز با رویکردی توصیفی-تطبیقی، شاخص‌ترین نمونۀ پارچه‌های بافته شده با انواع تکنیک‌های بافت را به کمک تصاویر ریخت‌شناسی (مورفولوژیکی)، جداول و نمودارها، همراه مقایسۀ تطبیقی آن‌ها به‌لحاظ ظاهری و کاربرد صحیح با ابزار به‌دست آمده و سپس، نمونه‌های مشابه امروزی، مورد بررسی، توصیف و تطبیق قرار می‌دهد که در بازگویی هرچه روشن‌تر از ترسیم بخشی از زندگی روزمرۀ انسان عصر مفرغ، به‌عنوان هنرمند-صنعتگر، درحوزۀ صنعت نساجی، بازشناسی فضای آن دورۀ زمانی را احیاء می‌کند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی اعلام الوهیت نرام-سین

حسین بادامچی؛ سید شهروز توکلی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 173-198

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.379595.143280

چکیده

یکی از انواع مشروعیت پادشاهان در دوران باستان، مشروعیت الوهی است. فرمانروا در این چارچوب، پا را از ادعای نمایندگی خدا و تبار الهی فراتر می‌گذارد و خود را یک خدا معرفی می‌کند. بنابر اسناد و مدارک، به‌نظر ... بیشتر یکی از انواع مشروعیت پادشاهان در دوران باستان، مشروعیت الوهی است. فرمانروا در این چارچوب، پا را از ادعای نمایندگی خدا و تبار الهی فراتر می‌گذارد و خود را یک خدا معرفی می‌کند. بنابر اسناد و مدارک، به‌نظر می‌رسد که نخستین نمونۀ رسمی از اعلام الوهیت شاهان در بین‌النهرین، در دوران حکومت اکد و به‌دست نرام-سین (حدود 2261-2206پ.م.) صورت‌گرفته است. در دوران حکومت اکد یا همان سلسلۀ سارگنی، برای نخستین‌بار تلاش می‌شود که یک حکومت سیاسی یکپارچه در بین‌النهرین تأسیس شود؛ از این‌رو، مطالعۀ اعلام الوهیت پادشاه در بستر کسب مشروعیت حکومت حایز اهمیت است. نرام-سین، نخستین نمونۀ رسمی از این ایدئولوژی در بین‌النهرین است که باعث شد موجی، هرچند سطحی از اعلام الوهیت شاهان شکل گیرد. منابع مربوط به پادشاهی الوهی نرام-سین در مقایسه با شاهان بین‌النهرینی که پس از او اعلام خدایی کردند کمتر است. به‌علاوه، عمدۀ مطالعات جدید بر سنت متأخر تمرکز دارند. پژوهش حاضر، برای جبران این نقص، بر پادشاهی الوهی نرام-سین و جوانب مختلف آن تمرکز می‌کند. در این پژوهش تلاش می‌شود تا آن فرآیند سیاسی‌ که به ادعای الوهیت نرام-سین منجر گردید، جایگاه و وضعیت الوهی وی، اهداف کلی وی از این اقدام، ریشه‌ها و عواملی که موجب این ادعا شدند، پیامدهای این ایدئولوژی و تأثیرات بلندمدت آن، بررسی شده و به این پرسش که آیا ادعای الوهیت در دوران اکد، تنها به نرام-سین منحصر است یا خیر(؟)، پاسخ داده شود.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی و معرفی سفال‌های عصرآهن نی‌تپه: جلگۀ گرگان

مهدی جاهد؛ کمال الدین نیکنامی؛ جبرئیل نوکنده؛ مصطفی ده پهلوان

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 199-231

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.323464.143017

چکیده

ورکانه / هیرکانیا (جلگۀ گرگان، دهستان/مشهد مصریان) از مناطق کلیدی باستان‌شناسی در کلیت جغرافیایی ایران فرهنگی محسوب می‌شود. پژوهش‌های باستان‌شناسی در این منطقه، عمری بیش از صدسال دارد؛ با این‌وجود ... بیشتر ورکانه / هیرکانیا (جلگۀ گرگان، دهستان/مشهد مصریان) از مناطق کلیدی باستان‌شناسی در کلیت جغرافیایی ایران فرهنگی محسوب می‌شود. پژوهش‌های باستان‌شناسی در این منطقه، عمری بیش از صدسال دارد؛ با این‌وجود همچنان مسائل اساسی باستان‌شناسی در این حوزه بی‌پاسخ مانده است. ازجملۀ این مسائل می‌توان به عدم وجود معرفیِ جامعی از اشکال سفالی دورۀ آهن این منطقه و پیوستگی شکلی آن‌ها با دورۀ مفرغ آن اشاره کرد؛ این پیوستگی ریخت‌شناسانه در شمال منطقه که به «مشهد مصریان» یا «دهستان باستان» معروف است، توسط باستان‌شناسان شوروی سابق موردمطالعه قرارگرفته و به عقیدۀ آن‌ها اشکال سفالی دورۀ آهن دهستان ریشه در عصر مفرغ گرگان دارند؛ با درنظر گرفتن فرض مشابه، در این پژوهش با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی شکلیِ 780 قطعه از سفال‌های نی‌تپه از مجموع 12369 قطعه سفال عصر آهن پرداخته‌شده است و در این‌راستا برای یافتنِ پاسخ پرسش‌هایی از قبیل: تشابه اشکال دورۀ آهن نی‌تپه با اشکال دورۀ مفرغ هیرکانیا، جای‌گذاری زمانیِ سفال‌های نی‌تپه در مراحل سه‌گانۀ عصر آهن ایران و برداشتی از چگونگی روند گذار اشکال سفالی از دورۀ مفرغ به آهن منطقه، کوشش شده است. بررسی این سفال‌ها نشان می‌دهد اشکال سفالی دورۀ آهن نی‌تپه زیرمجموعه‌ای از نمونه‌های دورۀ آهن هیرکانیا بوده و به‌دلیل تشابه زیاد مجموعه‌های سفالی دورۀ آهنِ این منطقه با یک‌دیگر و شباهت آن‌ها با نمونه‌های دورۀ مفرغ می‌توان گفت سفال‌های دورۀ آهن هیرکانیا می‌تواند ریشه در دورۀ موسوم به مفرغ جدید آن داشته باشد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

قلعه‌کُهزادِ کوه وِزنهار/ وِیزِنِیار: مهرابه‌‌ای اشکانی یا آتشکده‌ای ساسانی؟

یونس یوسف وند؛ فرشاد میری؛ موسی سبزی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 233-260

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.367985.143243

چکیده

بنای قلعه‌کُهزاد بر بلندترین نقطۀ کوه وِیزِنهار/وِیزِنیار در غرب دشت رومشگان و در جنوب‌غرب استان لرستان قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه در اواخر دهۀ 60ه‍.ش. مجموعه‌ای از واحدهای معماری به ... بیشتر بنای قلعه‌کُهزاد بر بلندترین نقطۀ کوه وِیزِنهار/وِیزِنیار در غرب دشت رومشگان و در جنوب‌غرب استان لرستان قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه در اواخر دهۀ 60ه‍.ش. مجموعه‌ای از واحدهای معماری به ابعاد 17×38متر را آشکار ساخت؛ این فضاها متشکل از دو چهارتاقیِ گنبددار با نقشۀ چلیپایی، تالاری چهارگوش با راهروهایی در اضلاع شمالی و جنوبی آن و چند فضای جانبی دیگر است که با لاشه‌سنگ و ملاط گچ ساخته شده‌اند. به‌کارگیری شاخصه‌هایی مانند ستون‌های تزئینی، گچبری‌هایی با نقش گل رزت، برخی دخل و تصرفات در عناصر معماری و مجسمه‌های مفرغی با منشأ نامعلوم، کاوشگر محوطه را بر این باور استوار کرد که بنای قلعه‌کهزاد را در زمرۀ «مهرابه‌های برجای‌مانده از اوایل حکومت اشکانی» قرار دهد؛ اما، مشخصات سازه‌ای و نحوۀ آرایش فضاهای معماری درکنار دیگر شواهد به‌دست آمده از بنا (سفال) این موضوع را تأیید نمی‌کند. در پژوهش حاضر تلاش می‌شود تا با استناد بر تمام شواهد موجود پرتو روشنی بر ابهامات پیشِ‌رو در مورد ماهیت کارکردی و بازۀ زمانی ساخت بنا افکنده شود. یافته‌های پژوهش ازطریق بازدیدهای میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده‌ و با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی‌-تحلیلی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته‌اند. نتایج نشان می‌دهد بنای قلعه‌کهزاد قرابت چندانی با مهرابه یا معبد آناهیتا ندارد؛ در این بنا بقایای معماری یا نمادها و نشانه‌هایی که بتوان با استناد به آن‌ها پرستش خدای میترا یا بغ‌بانوی آناهیتا را گواهی داد، به‌دست نیامده است. ویژگی‌های فنی بنا مانند به‌کارگیری تاق‌های مازه‌دار با بیز کُند و استفاده از فیلپوش‌های مخروطی برای برپایی گنبدها به‌همراه گونه‌شناسی نمونه‌های سفالی، بیانگر تعلق بنای مزبور به دورۀ ساسانی است. همچنین پلان بنا و آرایش واحدهای معماری همچون ترکیب چهارتاقی‌های چلیپایی گنبددار با دالان‌های طواف و تالار مرکزی، الگوی رایج آتشکده‌های دورۀ ساسانی را تداعی می‌کند. وجود بقایای محل پایه‌آتشدان‌ و سکوهای مکعب-مستطیل در فضای داخلی چهارتاقی‌های قلعه‌کهزاد نیز در راستای انجام مراسمات مذهبی در ارتباط با آئین زرتشتی قابل درک است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

پژوهشی در آئین زرتشتی دورۀ ساسانی در سواحل خلیج‌فارس مطالعۀ موردی: مُهر نویافته از بردستان، بندر دیر، استان بوشهر

حسین توفیقیان؛ فریبا شریفیان؛ کتایون فکری پور

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 261-277

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.364329.143228

چکیده

در دورۀ ساسانی به‌واسطۀ رونق دین زرتشت، بناهای مذهبی به‌صورت آتشکده‌های چهارتاقی ساخته می‌شد. این آتشکده‌ها در برگیرندۀ فضاهای چهارتاقی گنبددار و گاهی دارای رواق پیرامون بود که در بخش میانی بنا یک ... بیشتر در دورۀ ساسانی به‌واسطۀ رونق دین زرتشت، بناهای مذهبی به‌صورت آتشکده‌های چهارتاقی ساخته می‌شد. این آتشکده‌ها در برگیرندۀ فضاهای چهارتاقی گنبددار و گاهی دارای رواق پیرامون بود که در بخش میانی بنا یک پایه‌آتشدان تعبیه شده بود. آتش این آتشکده‌ها براساس رتبه و اهمیت شامل آتش بهرام، آتش آدران، آتش دادگاه و سپس آتش‌های خانگی و شخصی بود. باوجود مطالعات گسترده در سایر نقاط ایران، مطالعات اندکی درخصوص مظاهر آئین دین زرتشت شامل ساختار آتشکده‌ها و آتشدان‌های سواحل خلیج‌فارس و تعیین نوع و اهمیت آتش فروزان در آن‌ها صورت پذیرفته است. در سواحل شمالی خلیج‌فارس که بخش جنوبی حوزۀ مطالعاتی فارس محسوب می‌شود تنها دو آتشکدۀ محمدآباد برازجان و آتشکدۀ کناری شناسایی و معرفی شده‌اند؛ همچنین تعدادی پایه‌های آتشدان در: تل شهید، قلعه برازجان، امامزاده شاه‌نورالدین، کشتو و تعداد بیشتری در بردستان معرفی شده است. باوجود شناسایی این آثار، اطلاع چندانی درخصوص جایگاه و رتبۀ آتش فروزان در این مراکز دینی وجود ندارد. در این پژوهش ضمن اشاره مختصر به آتشکده‌ها و پایه‌آتشدان‌های مکشوفه در سواحل شمالی خلیج‌فارس (محدودۀ استان بوشهر)، مُهر کتیبه‌دار دورۀ ساسانی مشکوفه از بردستان که نشان‌دهندۀ آتش فروزان در آتشکده‌ای ایالتی در سطح آتشکدۀ آذر فرنبغ در این منطقه است، موردمطالعه قرار می‌گیرد. فراوانی پایه‌های آتشدان، بقایای چندین آتشکده و شناسایی این مُهر با کتیبۀ دورتادور و علامت حکومتی ساسانی در بخش میانی مُهر نشان‌دهندۀ مرکزیت بردستان در زرتشتی‌گری سواحل شمالی خلیج‌فارس در دورۀ ساسانی است. پژوهش حاضر با استفاده از اطلاعات به‌دست آمده از بررسی‌های باستان‌شناسی و کشفیات اتفاقی در سواحل شمالی خلیج‌فارس شکل‌گرفته و با بهره‌مندی از مطالعات کنابخانه‌ای تکمیل شده است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی کوچک‌ترین واحد پولی ساسانیان به همراه تحلیل نقوش و ضرابخانه‌های آن

حکیمه احمدی زاده شندی؛ رضا شعبانی؛ جواد هروی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 279-300

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.371446.143249

چکیده

در نظام مالی عصر ساسانی (651-224م.)، علاوه‌بر دو واحد پولی اصلی، یعنی دینار (طلا) و درهم (نقره)، واحدهای کم‌ارزش‌تر دیگری نیز در گردش بودند که به‌ویژه در بخش‌هایی از ایران در مبادلات اقتصادی مردم از اهمیت ... بیشتر در نظام مالی عصر ساسانی (651-224م.)، علاوه‌بر دو واحد پولی اصلی، یعنی دینار (طلا) و درهم (نقره)، واحدهای کم‌ارزش‌تر دیگری نیز در گردش بودند که به‌ویژه در بخش‌هایی از ایران در مبادلات اقتصادی مردم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند. این واحدهای کم‌ارزش‌تر که شامل اجناس نقره با وزن پایین، مس، برنج و مفرغ می‌شدند، نقش عمده‌ای در اقتصاد عمومی و مبادلات روزمره ایفا می‌کردند. بررسی این سکه‌های خرد، علاوه‌بر نشان‌دادن نوع مواد اولیۀ آن‌ها، به کشف نقوش و نمادهایی خاص نیز منجر می‌شود که در هیچ‌کدام از سکه‌های طلا و نقره ساسانی مشاهده نمی‌شود. نکتۀ جالب‌توجه در این سکه‌ها، درج نقوش و نمادهایی ویژه است که به‌هیچ‌وجه بر دینارها و درهم‌ها به‌کار برده نمی‌شد؛ نقوشی بزرگ از خورشید و ماه و ستاره و آتشدانی افروخته در روی سکه که بی‌شک نماد یک موضوع و باور خاص هستند. می‌دانیم که خورشید و ماه که بر پایۀ اوستا از ایزدان زردشتی هستند با بررسی مسکوکات خُرد مانند پشیز و مطالعۀ متون پهلوی ساسانی و کتاب دینی اوستا که مملو از به تصویر کشیدن نمادهای دینی است؛ و همچنین تحلیل رویدادهای تاریخی و شاهان مختلف عصر ساسانی، می‌توان به این نتیجه رسید که این نقوش درحقیقت نشانگر عقاید و باورهای دینی مردم آن دوران بوده‌اند. در این‌میان، تنها نقوش نمادین نیستند که اهمیت دارند، بلکه نام ضرابخانه‌هایی که این سکه‌ها در آن‌ها ضرب می‌شدند نیز در این مطالعه مهم به‌شمار می‌آیند. ‌افزون‌بر این، سکه‌های پشیز موزۀ ملک نیز به‌عنوان نمونه‌های مهم درنظر گرفته شده‌اند؛ لذا در این پژوهش قصد آن دارد تا به بررسی جامع تمامی این نقوش و نمادها، همچنین معرفی ضرابخانه‌ها و کارکرد آن‌ها در دورۀ ساسانی پرداخته و به تحلیل ارتباط آن‌ها با باورهای دینی و فرهنگی این دوره را ارائه دهد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی اصالت بشقاب سیمین با نقش قوچ در گنجینۀ ساری

سامان سورتیجی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 301-326

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.380698.143285

چکیده

همکاری و هم‌سویی نقاشان، فلزگران و قلم‌زنان ماهر دورۀ ساسانی موجب گردید تا شاهکار آنان در زمرۀ اشیاء شاخص و منحصربه‌فرد گنجینه‌ها و مجموعه‌های شخصی در سراسر دنیا قرار گیرد؛ به‌خصوص آن‌دسته از ظروف ... بیشتر همکاری و هم‌سویی نقاشان، فلزگران و قلم‌زنان ماهر دورۀ ساسانی موجب گردید تا شاهکار آنان در زمرۀ اشیاء شاخص و منحصربه‌فرد گنجینه‌ها و مجموعه‌های شخصی در سراسر دنیا قرار گیرد؛ به‌خصوص آن‌دسته از ظروف سیمینی که با به‌کارگیری از فنونی متنوع، همچون: تراش‌کاری، قلم‌زنی، کنده‌کاری، برجسته‌کاری، ریخته‌گری، الصاق قطعات تزئینی و زراندود ساخته شده‌است. ازسویی توجه و علاقۀ قشری خاص به این‌دسته از آثار موجب گردید تا جاعلان اموال هنری فرصت را غنیمت شمرده و مصنوعات تقلبی خود را به سبک و سیاق آن‌ دوره تولید نمایند؛ بنابراین بایسته است، باتوجه به آمار بالای کشف اشیاء از سوداگران آثار فرهنگی-تاریخی، اموال ضبط‌شده از آنان را با نگاهی ژرف‌تر بررسی کرده، از اصالت آن‌ها مطمئن شویم. این پژوهش به مطالعۀ بشقاب سیمین با نقش قوچ که به سبک دورۀ ساسانی تولید‌ شده و از قاچاقچیان در استان مازندران به‌دست آمده ‌است، می‌پردازد؛ اثری که به‌عنوان شئ اصل در دفتر اموال گنجینۀ ساری ثبت شد؛ اما در بازبینی مجدد، اصالت آن توسط نگارنده مورد تردید قرار‌ گرفت، در روند انجام کارشناسی مجدد، بشقابی که فرد جاعل از روی آن الگوبرداری نمود، شناسایی و مراحل بررسی اصالت آن در پژوهش حاضر ارائه گردید. این جستار ضمن اشاره به شیوه‌های تشخیص اصالت بشقاب‌ گنجینۀ ساری، به معرفی نقش‌مایه‌های بشقاب اصل دورۀ ساسانی که هنرمند آن را با الهام از طبیعت و زندگی انسان‌ها ساخته و الگوی فرد جاعل قرار گرفت، می‌پردازد. هنرمندی که توانست از روی تجربه و به شکل کاملاً ذهنی با حذف قرینه‌سازی و استفاده از نیروهای بصری ناشی از شکل و زمینه، مناسب‌ترین ترکیب‌بندی را در نقش زمینه پدید آورد. درنتیجۀ این مطالعات، اصالت بشقاب گنجینۀ ساری مردود اعلام گردیده و درنهایت این اثر به‌عنوان یک شئ جعلی در دفتر اموال مخزن ثبت گردید.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

تجارت دریایی ایران و چین در سده‌های یک تا دهم هجری با تکیه‌بر سفال‌های مکشوفه از منطقۀ خلیج‌فارس

طیبه رحیمی؛ حسن کریمیان؛ کاظم امیدی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 327-354

https://doi.org/10.22059/jarcs.2023.364689.143229

چکیده

سابقۀ ارتباط ساکنان سرزمین‌های ایران و چین به شکل‌گیری امپراتوری‌های قدرتمند دو سرزمین و به‌مدت‌ها پیش از ظهور اسلام برمی‌گردد. به گواهی منابع مکتوب و مستندات باستان‌شناسانه، تجربۀ موفق ارتباطی ... بیشتر سابقۀ ارتباط ساکنان سرزمین‌های ایران و چین به شکل‌گیری امپراتوری‌های قدرتمند دو سرزمین و به‌مدت‌ها پیش از ظهور اسلام برمی‌گردد. به گواهی منابع مکتوب و مستندات باستان‌شناسانه، تجربۀ موفق ارتباطی دو سرزمین حتی متعاقب سقوط ساسانیان همچنان ادامه یافت. با تغییر پایتخت جهان اسلام به بغداد، باب جدیدی از مراودات دریایی آغاز و موجبات رونق مسیر دریایی و رشد بنادر خلیج‌فارس را فراهم ساخت. در این‌زمان، ارتباطات مستقیم و پیوسته‌ای با بنادر چین برقرار شد. گزارش‌های تاریخی سده‌های اولیه تا قرن 10ه‍.ق. اطلاعات قابل‌توجهی را از روند مراودات پر فراز و نشیب این دو سرزمین ارائه می‌دهند. روند مراودات نشان‌داده است که با تحولات تاریخی دو جانبه همسو بوده است؛ اما این موضوع تاکنون ازطریق مطالعات باستان‌شناسی که شواهد این ارتباطات را مستقیماً ازطریق بررسی یافته‌های مکشوفه از این منطقه دنبال می‌کند، مورد ارزیابی قرار نگرفته است؛ از این نظر فهم واقعی آن‌ها را دشوار می‌کند. باتوجه به این‌که مطالعات باستان‌شناسی با رویکردی مسئله محور یافته‌های فرهنگی را مورد بررسی قرار می‌دهد، به‌دنبال این موضوع هستیم که گاهنگاری یافته‌های سفالی تا چه میزان بر روند مراودات و نوسان آن تأکید دارند؟ در راستای پاسخ به این پرسش، از نتایج بررسی و مطالعات یافته‌های سفالی محوطه‌های باستانی این منطقه استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان‌داد؛ هر چند گزارش‌های تاریخی صراحتاً در پاره‌ای موارد بر لغو کامل مراودات یا غیرمستقیم بودن آن تأکید دارند، اما گاهنگاری یافته‌های سفالی منطقۀ خلیج‌فارس روندی مستمر را در واردات آن‌ها نشان می‌دهد و حاصل آن بر یکپارپگی اطلاعات، به‌ویژه دقت در گاهنگاری یافته‌های سفالی و مطالعه کمی آن‌ها تأکید دارد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

محوطۀ 089 چم‌شیر، استقرارگاهی از قرون میانی و متأخر اسلامی در حوزۀ زاگرس جنوبی

مجتبی صفری؛ هدایت اله کلواری جانکی؛ نرجس حیدری؛ جواد رجبی چشانی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 355-382

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.378929.143276

چکیده

هم‌زمان با آغاز پروژۀ سدسازی در منطقۀ چم‌شیر، فعالیت‌های باستان‌شناختی آن‌هم رنگ‌وبوی ویژه‌ای به خود گرفت. کشف محوطه‌های اسلامی از سده‌های میانی تا قرون متأخر به‌همراه سایر کشفیات، زمینۀ کاوش‌های ... بیشتر هم‌زمان با آغاز پروژۀ سدسازی در منطقۀ چم‌شیر، فعالیت‌های باستان‌شناختی آن‌هم رنگ‌وبوی ویژه‌ای به خود گرفت. کشف محوطه‌های اسلامی از سده‌های میانی تا قرون متأخر به‌همراه سایر کشفیات، زمینۀ کاوش‌های علمی منطقه را فراهم کرد. مطالعات انجام شده در منطقه، شرایط مطلوب جغرافیایی و وجود عارضه‌های طبیعی خاص مانند مسیر عبور رودخانۀ زهره و داشتن دامنه‌هایی سرسبز که در نیمۀ دوم سال جلوۀ بهتری را به محیط پیرامون می‌دهند، از علل اصلی سکونت در محوطۀ 089 و مکانی مطلوب برای جوامع کوچ‌رو با جابه‌جایی عمودی می‌دانند. شواهد باستان‌شناحتی به‌دست آمده از محوطۀ 089 چم‌شیر از کاوش با روش کانتکست، در سال 1401 ه‍.ش. (یافته‌های معماری و سفال‌) و تجزیه و تحلیل آن‌ها، بازتاب نوعی استقرار نیمه‌موقت متعلق به جامعه‌ای کوچ‌رو با شیوۀ معیشت مبتنی‌بر دامپروری به‌همراه کشاورزی دیم است. وجود بقایای معماری مرتبط با این سبک زندگی که شامل فضای سکونت انسان و محل نگه‌داری دام به‌همراه ساختارهای پیرامونی آن‌ها و یافته‌های سفالی‌ که باتوجه‌ به فرم، کیفیت ساخت و کاربرد احتمالی، ارتباط این مجموعه‌های معماری را با شیوۀ مذکور بیشتر تأیید می‌کنند، شواهدی از این سبک زندگی می‌باشند. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به دوره‌های سکونت، سبک زندگی رایج و آگاهی از برهمکنش‌های محوطه و جامعۀ پیرامونی آن با سایر مناطق، اقدام به مطالعۀ گونه‌شناختی و گاهنگاری مقایسه‌ای یافته‌های کاوش با سایر مناطق پیرامونی کرده که در راستای پاسخ‌گویی به پرسش‌هایی ازقبیل: چگونگی و نحوۀ ارتباطات در برهمکنش‌ها، چگونگی تاریخ‌گذاری یافته‌های فرهنگی منقول و غیرمنقول و... است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و انجام مطالعات تطبیقی صورت‌گرفت. محوطۀ ۰۸۹، شامل پنج واحد ساختمانی مجزا با ابعاد گسترده بود که دو واحد ساختمانی با ساختار معماری تقریباً یکسان در کاربرد مواد خام و شیوه ساخت از دل خاک نمایان شد. در این واحدهای معماری، انواع سفال‌های نوع استخر، سفال‌های منقوش بدون لعاب اسلامی، سفال لعاب‌دار و سفال‌های سادۀ دوران اسلامی مشابه نمونه‌های به‌دست آمده از منطقۀ فارس، خوزستان، کرمان و چهارمحال‌وبختیاری هم‌راستا با مطالعۀ واحدهای معماری منجر به گاهنگاری نسبی محوطه از قرون میانی تا سده‌های متأخر اسلامی گردید.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

شناسایی فناوری و ساختار سلادن‌‌های به‌دست آمده از شهر گور؛ مطالعات باستان‌سنجی برپایۀ پرتو کاتودولومینسانس و باریکۀ سینکروترون

مجید منتظر ظهوری؛ رمی شاپولی؛ سید محمد امین امامی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، صفحه 383-406

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.363663.143227

چکیده

کاربرد روش‌های علمی و آزمایشگاهی بر پایۀ سنجش داده‌‌های رقومی و تحلیل تصاویر در مقیاس متفاوت جایگاه مناسبی را در مطالعات باستان‌‌شناسی ایجاد نموده است. استفاده از پرتوهای پرانرژی سینکروترون در راستای ... بیشتر کاربرد روش‌های علمی و آزمایشگاهی بر پایۀ سنجش داده‌‌های رقومی و تحلیل تصاویر در مقیاس متفاوت جایگاه مناسبی را در مطالعات باستان‌‌شناسی ایجاد نموده است. استفاده از پرتوهای پرانرژی سینکروترون در راستای شناسایی هرچه دقیق‌تر مواد تاریخی و فرهنگی و معمولاً به‌صورت غیرتخریبی و با دقت بسیار بالا به شناسایی هرچه بهتر مواد مورد بررسی در مقادیر بسیار جزئی کمک نموده است؛ همچنین مطالعۀ نمونه‌‌ها با پرتوهای کاتدی و ایجاد شاخصۀ لومینسانس در کانی‌‌های موجود در نمونه‌‌ها، می‌تواند به شناسایی هرچه بهتر ترکیب شیمیایی و تغییرات فازی در نمونه‌‌های تاریخی منجر گردد. پرتو‌‌های ایجاد شدۀ کاتدولومینسانس از ترکیبات بلورین موجود در نمونه‌‌های مطالعاتی باعث یافتن تحلیل‌‌های نوین کانی‌‌شناسی در راستای درک بهتری از فن‌آوری ساخت و منشأ یک مادۀ تاریخی می‌‌شود. در راستای بررسی و مطالعات باستان‌شناسی انجام‌شده در طی سال‌‌های 1392-1393ه‍.ش. در محدودۀ شهر گور تعداد قابل‌توجهی سفال سلادن و سفال‌‌های منقوش و دارای لعاب به‌دست آمده است. در این تحقیق تعداد 7قطعه از سفال‌های مکشوفه با استفاده از روش‌های مرسوم آزمایشگاهی و استفاده از باریکۀ پر انرژی اشعۀ ایکس تولید شده در سینکروترون و کاتدولومینسانس میکروسکوپی مورد بررسی قرار گرفتند. این مطالعات در راستای شناسایی خصوصیات شیمیایی این سلادن‌‌ها، نحوۀ ساخت آنان انجام گردید. در راستای این مطالعات مشخص گردید که این سفال‌ها از خاک رس کائولینی و در درجۀ حرارت حدود 1200درجۀ سانتی‌گراد و در دو مرحله پخته شده و از نسبت‌‌های مشخصی از مواد خام در ترکیب شیمیایی بدنه و لعاب آن‌ها استفاده شده است. این تناسب و نحوۀ پخت مواد دلیلی است بر انسجام و استحکام سلادن، که با درجۀ حرارت شکل‌‌گیری فازهای بلورین بین بدنه و لعاب همسانی دارد.

مشاهده مقاله

تأملی در برخی نقش‌مایه‌های نمادین حیوانی بر مُهرها و گِل‌مهرهای ساسانی (نمونه‌های مورد پژوهش: مُهرها و گِل‌مهرهای ساسانی موزۀ مقدم)

دوره 7، شماره 2 ، دی 1394، ، صفحه 47-67

https://doi.org/10.22059/jarcs.2015.57747

چکیده

یک دسته از مواد فرهنگی دورۀ ساسانی که اطلاعات فراوانی در اختیار ما قرارمی‌دهند، مهرها و گلمهرها هستند. در موزۀ مقدم دانشگاه تهران تعدادی مهر و گلمهر مربوط به دورههای مختلف وجود دارد که ... بیشتر

معرفی دوازده گونه از آرایه‌های گچی در تزئینات معماری دوران اسلامی ایران براساس شگردهای فنّی و جزئیات اجرایی

دوره 3، شماره 1 ، شهریور 1390، ، صفحه 89-1069

چکیده

براساس مطالعات میدانی و بررسی‌های مقدّماتی آزمایشگاهی بر روی آثار تزئینی گچی در ایران دوران اسلامی، مشخص گردید که کمینه 12 گونة مختلف از تزئینات، گچی وجود دارند که در هرگونه، جزئیات فنی به‌کار گرفته ... بیشتر

بررسی شیوه های تدفین دوره اشکانی در گورستان ولیران دماوند

دوره 4، شماره 2 ، اسفند 1391، ، صفحه 103-121

https://doi.org/10.22059/jarcs.2013.32122

چکیده

دوره اشکانی به دلیل دوران طولانی امپراطوری ،گستردگی وسعت زیاد قلمرو حکومتی و وجود مذاهب مختلف ، شیوه‌های متنوعی جهت دفن اجساد وجود داشته است. تاکنون گورستانهای متعدی از این دوره با شیوه‌های متفاوت ... بیشتر

چگونگی ساخت کانال سوئز توسّط داریوش و بررسی تأثیر سیاسی ـ اقتصادیِ آن در دورة هخامنشیان

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1388، ، صفحه 177-201

چکیده

اگر شروع حیات امپراتوری هخامنشی را از سال559 ق.م.، سال به قدرت رسیدن کوروش دوم، و پایان آن را سال 332 ق.م. فتح ایران توسّط اسکندر مقدونی بدانیم، در این 227 سال توسعة قدرت سیاسی و نظامی امپراتوری هخامنشی تعدادی ... بیشتر

حمام حاج میرحسن قزوین؛ گرمابه‌ای از اوایل دوره قاجار

دوره 3، شماره 2 ، اسفند 1390، ، صفحه 193-219

چکیده

حمام‌های عمومی در زمرة ابنیة عام‌المنفعه‌ای هستند که با ظهور دین اسلام،که مقدمة بسیاری از فرائضش تطهیر است، در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافتند. متأسفانه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری، ... بیشتر حمام‌های عمومی در زمرة ابنیة عام‌المنفعه‌ای هستند که با ظهور دین اسلام،که مقدمة بسیاری از فرائضش تطهیر است، در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافتند. متأسفانه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری، نمونه‌ای پابرجا از حمام‌های عمومی در ایران باقی نمانده است، اما از دورة صفوی و به‌ویژه دورة قاجار حمام‌های عمومی بسیاری در سراسر ایران هنوز پابرجاست. یکی از شهرهایی که تعداد زیادی حمام عمومی قدیمی در آن وجود دارد، قزوین است. از حمام‌های پیش از دورة صفوی در این شهر نمونة پابرجایی نمیشناسیم و در متون کهن پیش از این دوران نیز به‌جز نام حمام قمک و حمام مسلم به نام دیگری برنمیخوریم، اما منابع دورة صفوی به احداث حمام‌های متعدد در شهر در این دوره اشاره کرده و جهانگردان خارجی هم، که در این عصر از قزوین دیدن کرده‌اند، به تعدد و زیبایی گرمابه‌های عمومی این شهر اشاره کرده‌اند. امروزه از دورة صفوی حمام‌های بلور و قجر برجاست که هردو مرمت و بازسازی شده و به موزه تغییر کاربری یافته‌اند. در دورة قاجار نیز تعداد زیادی گرمابه در قزوین احداث شد. ادیب‌الممالک، دولتمرد دورة قاجار، از 50 باب حمام عمومی در شهر قزوین در زمان خود یاد کرده که 15 باب از آنها در زمرة حمام‌های مشهور بوده‌اند. یکی از حمام‌های مشهوری که وی از آن نام میبرد حمام حاج میرحسن است‌. این حمام، که قدیمی‌ترین حمام به‌جا‌مانده از دورة قاجار است، در سال‌های اخیر مرمت و بازسازی شده و در حال حاضر به موزه و فرهنگسرا تغییرکاربری یافته است.

مقاله پژوهشی

برهم‌کنش های فرهنگی حوضه رودخانه بشار با دیگر مناطق و حوزه های مرتبط در عصرمفرغ بر اساس مطالعات گونه‌شناسی مقایسه‌ای مجموعه سفال‌های محوطه دزک

سیاوش سراقی؛ حسن فاضلی نشلی؛ مرتضی حصاری

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 آذر 1400

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.333281.143064

چکیده

چکیده: کاوش‌های باستان‌شناسی در حوضه رودخانه بشار در استان کهکیلویه و بویراحمد، برای نخستین بار شواهد و مدارکی در ارتباط با فرهنگ‌های عصرمفرغ قدیم و میانی در حوزه زاگرس جنوبی ارائه نمود. کاوش در این ... بیشتر چکیده: کاوش‌های باستان‌شناسی در حوضه رودخانه بشار در استان کهکیلویه و بویراحمد، برای نخستین بار شواهد و مدارکی در ارتباط با فرهنگ‌های عصرمفرغ قدیم و میانی در حوزه زاگرس جنوبی ارائه نمود. کاوش در این منطقه، در دو محوطه متمرکز بود. یک محوطه استقراری به نام دزک و یک محوطه گورستانی با نام ده‌دومن. نتایج کاوش‌ها تصویر اولیه‌ای از فرهنگ‌های هزاره سوم ق.م در این منطقه به دست داد و نشان داد که حوضه رودخانه بشار، به دلیل موقعیت جغرافیایی و چشم‌انداز طبیعی، یک حوزه بین فرهنگی است که در عصر مفرغ، دو حوزه اصلی و شناخته شده این دوره یعنی دشت خوزستان و جلگه فارس را به هم مرتبط نموده و در عین حال با فرهنگ‌های همزمان در منطقه کرمان و حوزه جنوب‌شرق و همچنین زاگرس مرکزی و غرب فلات مرکزی در تعامل و ارتباط بوده است. مهمترین مدارکی که موید وجود یک چنین سطحی از برهم‌کنش‌ها و ارتباطات فرهنگی بین حوضه رودخانه بشار و سایر مناطق بوده است، سنت‌های مشترک سفالی است. در این مقاله، با انجام مطالعات گونه‌شناسی مقایسه‌ای مجموعه سفال‌های به دست آمده از کاوش محوطه دزک، به وجوه مشترک و تشابهات موجود بین فرم‌ها، تکنیک ساخت و تزئین سفال‌های این محوطه با سنت های سفالی دشت خوزستان، جلگه فارس، زاگرس مرکزی و دیگر مناطق هم زمان، به میزان برهم‌کنش‌های فرهنگی این دوره پرداخته شده است. ‌واژگان کلیدی: محوطه دزک، عصرمفرغ، سفال، دوره شوشIII/IV، دوره بانش/ آغازعیلامی، دوره کفتری

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

جایگاه مجموعه زهاک در روند ترویج اندیشه های مهرپرستی و معماری مرتبط با آن

امین مرادی؛ بهروز عمرانی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 02 بهمن 1400

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.85614

چکیده

در میان تواریخ کمتر تاریخی به قدر تاریخ پارتها تاریک و نارساست، تا جایی که اغلب مورخان، دوران سقوط هخامنشیان تا ظهور ساسانیان،(323 ق.م – 226م.) را کم ارزش پنداشته و این دوره تاریخی را از دیدگاه یونان مآبی ... بیشتر

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی گورآوندهای دوره ساسانی شمال ایران (ظروف فلزی) حاصل از کاوش های علمی باستان شناسی

سهیل احمدی واستانی؛ جبرئیل نوکنده؛ مصطفی ده پهلوان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 08 آذر 1401

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.337911.143082

چکیده

فاصله زمانی بین قرن سوم تا ششم میلادی (دوره ساسانی) ازنظر باستان‌شناسی و بررسی تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی فلات ایران از اهمیت بسیار برخوردار است. در این دوره ساخت و استفاده از اشیای فلزی، خصوصاً فلزات ... بیشتر فاصله زمانی بین قرن سوم تا ششم میلادی (دوره ساسانی) ازنظر باستان‌شناسی و بررسی تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی فلات ایران از اهمیت بسیار برخوردار است. در این دوره ساخت و استفاده از اشیای فلزی، خصوصاً فلزات گران‌بها، ازنظر هنر و ظرافت فلز گری به درجه اوج کمال خود رسیده است. این تحولات عظیم در صنعت فلزگری علاوه بر تأثیرات که بر اشیای فلزی که مصارف روزمره داشته، در گورآونده های فلزی نیز تأثیرگذار بوده است. به همین دلیل ما شاهد وجود اشیای زیبا و نفیس از لحاظ هنری در گورستان‌های دوره‌ ساسانی هستیم. هدف اصلی این پژوهش بررسی فرم و تزئینات ظروف فلزی مکشوفه در گورستان‌های دوره‌ ساسانی، شمال ایران است تا از این طریق اطلاعاتی جامع در خصوص فن ساخت، کاربری، نقوش به‌کار رفته بر روی این ظروف به دست بیاوریم. داده‌های این پژوهش بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی جمع‌آوری و مورد پژوهش قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد رایج‌ترین گونه ظروف فلزی مکشوفه از این منطقه شامل؛ کاسه‌، پیاله، جام، تنگ و بشقاب بوده است. این ظروف علاوه بر کاربری روزمره، نشان دهنده‌ی نوعی جایگاه اجتماعی و سیاسی صاحبان آن و در مواردی به‌ عنوان ذخیره، سرمایه در مناسبات تجاری است. این ظروف عمدتاً به شیوه ریخته‌گری و شیوه چکش‌کاری ساخته شده‌اند. اکثر ظروف مکشوفه بدون نقش هستند ولی برخی از ظروف دارای نقوش جانوری، پرندگان، انسانی و هندسی هستند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بازآفرینی حماسه در تاریخ؛ الگوبرداری بهرام چوبینه از روایت اسطوره آرش کمانگیر

علی اکبر مسگر؛ سارا اخروی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 15 فروردین 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.373773.143254

چکیده

داده ها و گزارش های تاریخی این قابلیت را دارند تا با مفاد اساطیری و حماسی تطبیق و اینهمان شوند. پدید آمدن شرایط خاص در تاریخ و مشابهت آن با شرایط حماسی یا اساطیری منجر به بازآفرینی شخصیت های تاریخی با الگوهای ... بیشتر داده ها و گزارش های تاریخی این قابلیت را دارند تا با مفاد اساطیری و حماسی تطبیق و اینهمان شوند. پدید آمدن شرایط خاص در تاریخ و مشابهت آن با شرایط حماسی یا اساطیری منجر به بازآفرینی شخصیت های تاریخی با الگوهای حماسی می شود. به مخاطره افتادن کیان ایرانشهر در روایت ملی مهم ترین زمینه برای پیدایش پهلوانانی است که از حیثیت ایران زمین پاسداری می کنند. حمله ی تورانیان به ایران منتهی به نبردهای دیرپایی می شود که در این کارزارها پهلوانان ایران با جانفشانی های گوناگون از مرز و سرزمین و شهریاری ایران محافظت می کنند. در واقع روایت شرق مهاجم و ظهور حماسه ها و در پی آن درخشش پهلوانان، مهم ترین پیرنگ روایات ملی ایران است. همین طرح و الگو عینا از اواسط شهریاری ساسانی به بعد که هنگامه حمله ی ترکان و هون ها به ایرانشهر است تکرار می شود. در این دوره بهرام چوبین به مثابه پهلوانی با دشمن شرقی در می آویزد و در تلاش است تا کیان ایران را حراست کند. به نظر می رسد اسطوره آرش که از قضا ریشه ای از دودمان مهران (همتبار با آرش کمانگیر) دارد به عنوان اسوه و الگوی بهرام چوبین از حماسه در اواخر عصر ساسانی کانونیت یافته و مورد بهره برداری قرار می گیرد. در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی و تحلیلی فرضیه الگو بودگی روایت اساطیری آرش کمانگیر برای بهرام چوبینه را به آزمون بگذاریم.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

واکنش به زلزله : شواهدی از تغییر الگوی سکونتی یا فروپاشی استقراری در دشت کنگاور در دوره پس از گودین III-2

پروانه احمدطجری؛ عباس مترجم؛ مهدی زارع

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 14 مرداد 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.374948.143262

چکیده

گودین تپه یکی از محوطه‌های باستانی ایران در منطقه غرب ایران است که شواهد حداقل دو رخداد زلزله در دوره‌های مختلف آن در کاوشهای باستان‌شناسی شناسائی شده است. یکی از این زلزله‌های مخرب در اواخر فاز 2 لایه ... بیشتر گودین تپه یکی از محوطه‌های باستانی ایران در منطقه غرب ایران است که شواهد حداقل دو رخداد زلزله در دوره‌های مختلف آن در کاوشهای باستان‌شناسی شناسائی شده است. یکی از این زلزله‌های مخرب در اواخر فاز 2 لایه III گودین تپه رخ داده است که به نظر می‌رسد منجر به تغییرات محیطی و فرهنگی نه تنها در محوطه گودین که در کل دشت کنگاور گردید. یکی از این شواهد را می‌توان تغییر اساسی در الگوی زندگی به صورت کاهش محسوس محوطه‌های استقراری در دوران پس از فاز دوم گودین III در دشت کنگاور دید. در اواخر دوره گودین III2 و دوره IIIp-2 در استقرارهای منطقه دشت کنگاور تغییراتی به وجود آمده است که نشان‌دهنده تغییر در شیوه زندگی از یکجانشینی به کوچروی است. در همین راستا پژوهش حاضر در تلاش است با بررسی عوامل مؤثر در این تغییر الگوی سکونتی به جستجوی دلایل آن بپردازد. سوال مهم و اصلی پژوهش این است که عوامل تأثیرگذار در تغییر الگوی زیستی دشت کنگاور در دوره پس از III2 گودین به چه صورت قابل بررسی است؟ روش این پژوهش بر اساس گردآوری اطلاعات به شیوه اسنادی و به روش توصیفی- تحلیلی است. در این پژوهش عوامل آب و هوایی، شرایط سیاسی (جنگ و خشونت) و زلزله رخ داده این دوران در منطقه بررسی شد. با توجه به آرام بودن منطقه از نظر آب و هوایی و سیاسی در نیمه هزاره دوم ق.م.، زلزله از دلایل مهم این تغییر و تحول نوع زندگی انسانهای منطقه کنگاور در نظر گرفته شد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

قلعه‌های پهنۀ جغرافیایی جوین و جغتای در دوران اسلامی؛ گونه‌شناسی، چشم‌انداز و نقش اجتماعی

آزیتا میرزایی؛ حمید فدایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 10 شهریور 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.373280.143253

چکیده

قلعه‌ یکی از گونه‌های معماری است که به دلیل محصور بودن ضامن امنیت جامعۀ انسانی مستقر در آن بوده است. اگرچه تامین امنیت عامل اصلی وجودی قلعه‌ها بوده اما پویایی جوامع انسانی به تدریج بر ماهیت آنها تاثیر ... بیشتر قلعه‌ یکی از گونه‌های معماری است که به دلیل محصور بودن ضامن امنیت جامعۀ انسانی مستقر در آن بوده است. اگرچه تامین امنیت عامل اصلی وجودی قلعه‌ها بوده اما پویایی جوامع انسانی به تدریج بر ماهیت آنها تاثیر گذاشت و تبدیل به نمود مادّی یا جلوه‌ای از شرایط سیاسی اجتماعی حاکم در زمان حیات خود گردیدند. با شکل‌گیری حکومت‌ها، قلعه‌ها محل اقامت نخبگان سیاسی و نظامی شدند و بر حسب نوع کارکردشان مدیریت بخشی از جامعۀ پیرامون خود را بر عهده داشتند. در سال 1399 خورشیدی بررسی باستان‌شناختی در دو شهرستان جوین و جغتای در بخش شمال غربی استان خراسان رضوی انجام شد. حاصل این جستجوی میدانی شناسایی شانزده قلعه و تپه‌قلعه بود که تا پیش از این معرفی و مطالعه نشده بودند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی سعی شده به پرسش‌هایی در خصوص گونه‌شناسی، نقش چشم‌انداز در تعیین کارکرد و در آخر جایگاه اجتماعی قلعه‌ها پاسخ داده شود. در این پژوهش علاوه بر مطالعات میدانی و مستندنگاریِ کامل شواهدِ معماری و یافته‌های سطحی،از علوم میان رشته‌ای چون سنجش از راه دور، پایش محیطی منطقه‌ با پهپاد نیز انجام شد. همچنین در بخش اسنادی از منابع تاریخی و معماری مرتبط با مبحث استفاده گردید. رهاورد این پژوهش شناسایی و معرفی چهار گونۀ متفاوت قلعه دشتی و دو گونه قلعه کوهستانی در منطقه است که هر یک بر اساس الگوی کالبدی دارای ویژگی‌ها، کارکرد و نقش اجتماعی خاص خود هستند. از لحاظ گاهنگاری این قلعه‌ها متعلق به دوران اسلامی می‌باشندو در بازۀ زمانی ایلخانی تا قاجار قرار می‌گیرند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

در جستجوی زردشت: امکان سنجی ارتباط فرهنگ‌های عصر آهن جنوب آسیای میانه با آئین زردشتی

سید مهدی موسوی نیا

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 مهر 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.379180.143278

چکیده

زردشت یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ ایران باستان است. به رغم اهمیت فهم تاریخ زیست زردشت در درک بهتر روند تحولات فرهنگی جامعة ایرانی، تنوعی از تاریخ‌های پیشنهادی از دورة نوسنگی تا دورة ... بیشتر زردشت یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ ایران باستان است. به رغم اهمیت فهم تاریخ زیست زردشت در درک بهتر روند تحولات فرهنگی جامعة ایرانی، تنوعی از تاریخ‌های پیشنهادی از دورة نوسنگی تا دورة هخامنشی، بر دشواری ورود به این مسأله گواهی می‌دهد. گوناگونی تاریخ‌های پیشنهاد شده که از منابع کلاسیک، متون پهلوی و آثار نویسندگان دورة اسلامی مستفاد شده است بعدتر با مطالعات زبان شناسی و داده‌های باستان شناسی نظم گرفت. در این پژوهش تلاش می‌شود با مبنا قرار دادن مطالعات زبان شناسی، داده‌های باستان شناسی هزارة دوم و اول ق.م آسیای میانه با هدف امکان سنجی ارتباط آنها با آئین زردشتی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در این راستا این مسأله طرح می‌شود که تا چه اندازه می‌توان بین تحولات هزارة دوم ق.م در شرق جهان ایرانی و ظهور زردشت ارتباط برقرار کرد؟ به علاوه، داده‌های باستان شناسی عصر آهن آسیای میانه چه اطلاعاتی راجع به زردشتی‌گری به دست می‌دهد؟ به منظور پاسخ به مسائل طرح شده از مطالعات کتابخانه‌ای و گزارش‌های میدانی با روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. این پژوهش نشان می‌دهد همزمان با تحولات اجتماعی اواخر فرهنگ بلخی-مروی و شروع عصر آهن برخی تحولات فرهنگی نیز در جریان بوده است که با استناد به مطالعات زبان شناسی و داده‌های باستان شناسی می‌توان آنها را در بافتار آئین زردشتی ارزیابی و تفسیر کرد. از مصادیق این تحولات می‌توان به ناپدیدشدن دفن مردگان در گورها، رواج واگذاری اجساد در فضای باز و کشف شواهدی از آتشکده‌های زردشتی اشاره کرد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

جابجایی دارالملک هرموز به جزیرۀ جرون و تاثیر آن بر شکل گیری شبکه راههای مناطق شمال خلیج فارس

کاظم امیدی؛ طیبه رحیمی؛ مهران رضایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 07 بهمن 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.382216.143296

چکیده

جابجایی مرکز سیاسی و اداری ملوک هرموز، از هرموز ساحلی به جزیرۀ جرون، یکی از حوادث تاثیرگذار در تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس طی اواخر قرن هفتم هجری بود. جابجایی، موقعیّت جدیدی را برای امور حمل و نقل ... بیشتر جابجایی مرکز سیاسی و اداری ملوک هرموز، از هرموز ساحلی به جزیرۀ جرون، یکی از حوادث تاثیرگذار در تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس طی اواخر قرن هفتم هجری بود. جابجایی، موقعیّت جدیدی را برای امور حمل و نقل کالاها و در نتیجه مسیرهای بازرگانی به وجود آورد. هرموز ساحلی از طریق یک شاهراه اصلی به جیرفت و سپس به کرمان متصل می‌شد و این جاده تا قرن هشتم هجری مهمترین مسیر دسترسی کاروان‌های زمینی به بندر هرموز محسوب می‌شد. شواهد متعدد باستان-شناسی و تاریخی نشان می‌دهد که رفت و آمد در این مسیر طی قرن هشتم هجری به بعد به تدریج رو به افول گذاشت و به مسیری مکمل تبدیل شد. در عین حال، رونق راههای جدید نیز شرایط را برای رشد و رونق شهرها و سکونتگاهها فراهم نمود و باعث به وجود آمدن فضای جغرافیایی جمعیتی و اجتماعی جدیدی گردید. از آنجایی که مسالۀ تاثیر جابجایی کانون تجارت خلیج فارس و شکل‌گیری شبکه راههای شمال خلیج فارس در قرن هشتم هجری و تاثیرات آن بر رونق و آبادی سکونتگاهها و آبادیها مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است، مقاله حاضر برآن است با تحقیق میدانی و بهره‌گیری از منابع تاریخی، موضوع جابجایی کانون تجارت از هرموز ساحلی به جزیره جرون و چگونگی شکل‌گیری شبکه راههای شمال خلیج فارس در قرن هشتم هجری را مورد تحقیق قرار دهد که در این راستا فرضیۀ «منحنی رونق و افول شهرها و آبادیهای شمال خلیج فارس، تابعی از متغیّر شبکه راهها و جابجایی مراکز تجاری» نیز به کار گرفته شده است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بازسازی الگوی استفاده درزمانی از سنگ‌خام در بین جوامع پارینه‌سنگی غرب ‌زاگرس ‌میانی در پناهگاه صخره‌ای باوه‌یوان کرمانشاه

نعمت حریری؛ محسن رنجبران؛ الهام قصیدیان؛ سامان حیدری گوران

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 19 اسفند 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.374793.143258

چکیده

مجموعه غار و پناهگاه صخره‌ای باوه‌ یوان به‌ عنوان یکی از محوطه‌های شاخص پارینه‌سنگی در غرب ایران، دارای سه دوره پارینه‌ سنگی میانی، نوین و فراپارینه‌سنگی است؛ این محوطه دارای طیف وسیعی از انواع ... بیشتر مجموعه غار و پناهگاه صخره‌ای باوه‌ یوان به‌ عنوان یکی از محوطه‌های شاخص پارینه‌سنگی در غرب ایران، دارای سه دوره پارینه‌ سنگی میانی، نوین و فراپارینه‌سنگی است؛ این محوطه دارای طیف وسیعی از انواع دست‌افزارسنگی بوده که توسط جوامع شکارورز-گردآورنده در هر سه دورة یاد شده و به‌ طور مشخص توسط دو زیر گونه انسانی نئاندرتال و هوشمند در بازه زمانی تقریبی بین 80 تا 13.4 هزار ‌سال‌ پیش از حال استفاده شده است. در این پژوهش ما نتایج اولیۀ سنجش کلان‌نمایی (ماکروسکوپی) مجموعه‌ای تقریباً هزار قطعه‌ای را ارائه می‌دهیم. نتایج پژوهش حاکی از این است که در طول زمان، استفاده از مواد خام سنگی دست‌خوش تغییر می‌شود به این ترتیب که جوامع پارینه‌سنگی‌میانی از طیف متنوع‌تر موادخام‌سنگی استفاده کرده‌اند اما در جوامع پارینه‌سنگی‌نوین و فراپارینه‌سنگی به تدریج شاهد راهبرد استحصال مواد خام‌سنگی انتخاب‌گرایانه که بازتاب آن منابع محدود‌تر و با کیفیت‌تری هستیم. این دست‌آورد نشان از رفتارهای متنوع انسانی از دورۀ پارینه‌سنگی‌میانی تا فراپارینه‌سنگی منطقه مطالعاتی دارد. همچنین بیش از 99 درصد از سنگ‌های خام مصرفی توسط جوامع پارینه‌سنگی از انواع سنگ‌های کریپتو-میکروکریستالی رسوبی است که در محیط زمین‌شناسی اطراف باوه‌یوان وجود دارند و کمتر از یک درصد سنگ‌های استفاده شده از سایر انواع سنگ‌های آذرین و دگرگونی است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

گونه شناسی و مطالعه ساختاری سفال های تل اسود دمشق سوریه و پیشنهاد گاهنگاری محوطه با استفاده از آزمایش سالیابی ترمولومینسانس

نوار احمد؛ فرشید ایروانی قدیم؛ احمد علی یاری؛ محسن محمدی آچاچلویی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 31 خرداد 1404

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.396851.143353

چکیده

یکی از مهمترین محوطه های دوره نوسنگی در جنوب غرب سوریه محوطه تل اسود می باشد.این محوطه توسط دوکنتنسن و استوردر کاوش شده و به دوره نوسنگی باسفال نسبت داده‌اند، در صورتی که در بررسی‌های کارگاهی انجام ... بیشتر یکی از مهمترین محوطه های دوره نوسنگی در جنوب غرب سوریه محوطه تل اسود می باشد.این محوطه توسط دوکنتنسن و استوردر کاوش شده و به دوره نوسنگی باسفال نسبت داده‌اند، در صورتی که در بررسی‌های کارگاهی انجام یافته توسط نگارندگان، مشخص گردید که این قطعات سفالی به دوره‌های نوسنگی، مس وسنگ و دوران تاریخی قابل انتصاب می باشند. مسئله اصلی این پژوهش گونه شناسی سفال تل اسود بر اساس فرم و تکنیک ساخت، و مشخص کردن تاریخ گذاری دقیق محوطه تل اسود بر اساس یافته‌های سفالی با استفاده از روش آزمایش سالیابی ترمولومینسانس می‌باشد. از این رو تلاش خواهد شد به سوالات طرح شده ذیل پاسخ داده شود:1-یافته های سفالی تل اسود از لحاظ گونه شناسی و مطالعه ساختاری به چه شکل قابل معرفی است؟، 2- تاریخ گذاری مطلق با استفاده از آزمایش سالیابی ترمولومینسانس تل اسود به چه شکل قابل تعیین می‌باشد؟. در این پژوهش گونه شناسی بر اساس فرم و تکنیک ساخت به همراه آزمایش ترمولومینسانس انجام خواهد شد. سفالهای این محوطه از لحاظ فرم و تکنیک تزئین تنوع زیادی ندارند، ولی از لحاظ تکنیک ساخت به نظر می رسد که سفالگران تل اسود در زمینه ساخت سفال تجربه کافی داشتند. همچنین با توجه به نتایج تاریخ گذاری یافته‌های سفالی با استفاده از روش ترمولومینسانس می توان گفت که تل اسود فقط یک محوطه نوسنگی با سفال نیست، بلکه استقرار در تل اسود از دوره نوسنگی با ‌سفال شروع شده و در دوره مس وسنگ، عصر مفرغ، و عصر آهن اسکان ادامه داشته‌است.

مشاهده مقاله

عداد دوره‌ها	16
تعداد شماره‌ها	36
تعداد مقالات	445
تعداد نویسندگان	819
تعداد مشاهده مقاله	879,984
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	732,941
نسبت مشاهده بر مقاله	1977.49
نسبت دریافت فایل بر مقاله	1647.06
-----------------------------------------
تعداد مقالات ارسال شده	1,338
تعداد مقالات رد شده	793
درصد عدم پذیرش	59
تعداد مقالات پذیرفته شده	302
درصد پذیرش	23
زمان پذیرش (روز)	396
تعداد پایگاه های نمایه شده	13
تعداد داوران	291

- نوع اعتبار	علمی
- توالی انتشار	فصلنامه
نمایه	اسکوپوس
- شاخص کیفیت در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC)	Q₂
- ضریب تاثیر 1402(Impact Factor)	0.247
- نوع داوری	دوسو ناآشنا
- زبان نشریه	فارسی (مقاله کوتاه 1200 کلمه ا ی) و انگلیسی
- نوع انتشار	الکترونیکی
- نوع دسترسی	رایگان(تمام متن)
هزینه بررسی و انتشار:	دارد

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

بانک ها و نمایه نامه ها

ابر واژگان