مطالعات باستان شناسی

مقاله پژوهشی

بازنگری لایه‌های باستان‌شناسی غار هوتو، ایران: گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناسی سال 1400

حسن فاضلی نشلی؛ مجتبی صفری؛ راجرز متیوس؛ جودیت تومالسکی؛ یان لنتشکه؛ مینا مدیحی

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 5-49

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.388982.143332

چکیده

دورۀ میان‌سنگی و گذار آن به دورۀ نوسنگی در جنوب‌غرب آسیا، یکی از مهم‌ترین مراحل تحول فرهنگی انسان است که در آن جوامع انسانی به تدریج شیوۀ زندگی و رفتار فرهنگی خود را تغییر داده و وارد عصر جدید شدند. انسان ... بیشتر دورۀ میان‌سنگی و گذار آن به دورۀ نوسنگی در جنوب‌غرب آسیا، یکی از مهم‌ترین مراحل تحول فرهنگی انسان است که در آن جوامع انسانی به تدریج شیوۀ زندگی و رفتار فرهنگی خود را تغییر داده و وارد عصر جدید شدند. انسان پس از هزاره‌ها سبک زندگی به‌عنوان شکارچیان و خوراک‌جویان سیار وارد دوره‌ای شدند که برخی از دانشمندان آن‌ را عامل شروع دورۀ آنتروپوسن (دورۀ انسانی) می‌دانند؛ بنابراین، مطالعه و شناخت شیوۀ زندگی شکارچی-گردآورنده‌های دورۀ میان‌سنگی و ورود آن به عصر نوسنگی بسیار ضروری می‌باشد. درحال حاضر، چندین استقرارگاه‌های باستان‌شناسی مهم در محدودۀ نوار جنوب‌شرقی سواحل دریای خزر مورد پژوهش قرار گرفت که دارای توالی‌های غنی از شکارچیان و گردآورندگان خوراک از حدود ۱۵,۰۰۰ تا ۱۰,۰۰۰ سال پیش را نشان می‌دهد. این غارها ازلحاظ موادفرهنگی این دوره بسیار چشمگیر است و قابل‌مقایسه با هیچ جای ایران نیست. یکی از این مکان‌ها، غار هوتو است که در نزدیکی شهر امروزی بهشهر واقع‌شده و نخستین‌بار در سال ۱۹۴۹ و 1951م. توسط انسان‌شناس آمریکایی کارلتون کوون کاوش شد؛ اما متأسفانه به‌دلایل مختلفی گزارش مناسبی از این غار هرگز ارائه نشد. فعالیت‌های جدید ما در این غار پس از ۷۰ سال به‌دنبال تحقق یک تقویم گاهنگاری درست و مطمئن از دورۀ میان‌سنگی تا دورۀ اشکانی و پیوند دادن خلأهای واضح در توالی غار و تغییرات اقلیمی و محیطی در سال 1400ه‍.ش. بوده است. کاوش جدید در غار هوتو، نه‌تنها برای جانمایی داده‌های حاصل از کاوش‌های کوون مفید است، بلکه به ما کمک کرد تا بتوانیم توالی جدیدی را برای این غار پیشنهاد نماییم. در این پژوهش، ما نه‌تنها داده‌های کاوش سال 1400 را شرح داده‌ایم، بلکه تمام پیشنهادهای دوره‌بندی که توسط کارلتون کوون، مایکل گرگ و کریستوفر تورنتون را نیز جمع‌بندی و با داده‌های جدید ترکیب کرده‌ایم. پروژه ما نه‌تنها شامل داده‌های غار هوتو می‌باشد، بلکه کاوش‌های اخیر در دو محوطۀ مهم و کلیدی دیگر، یعنی غار کمربند و تپه کمیشانی را با هم مقایسه کرده‌ایم. براساس کاوش‌های اخیر در منطقه می‌توان مدلی جدید از گذار به دورۀ میان‌سنگی به نوسنگی جنوب‌شرق دریای کاسپی پیشنهاد نمود. همچنین داده‌های اخیر نشان می‌دهد که شاید این منطقه، یکی از کانون‌های اولیۀ اهلی‌سازی حیوانات و گیاهان درنظر گرفته شود که برای تدوین این مهم باید منتظر نتایج دیگر داده‌ها باشیم.

مقاله پژوهشی

گزارش مقدماتی از کاوش‌های جدید در محوطۀ نوسنگی چغاگلان، استان ایلام، غرب ایران

حجت دارابی؛ سعید بهرامیان؛ حمزه قبادی‌زاده؛ جمال شیخی؛ مهدی اسکندری

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 51-67

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.381313.143288

چکیده

چغاگلان پیش‌تر به‌عنوان مکان بسیار مهمی در مطالعات مربوط به ظهور کشاورزی اولیه و استقرار دائمی در جنوب‌غرب آسیا شناخته شده است. کارهای مختصر قبلی دانشگاه توبینگن در سال‌های 9-1388 نشان‌داد که چغاگلان ... بیشتر

مقاله پژوهشی

سفال پوک نوسنگی کاسپی در مقابل سفال جیتونی: تاریخ‌گذاری مطلق جدید از دوران نوسنگی باسفال شرق مازندران

رحمت عباس نژاد سرستی؛ سیدکمال اسدی اجایی؛ شیینگ ژو؛ هنگامه خیری ملکشاه

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 69-93

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.382716.143299

چکیده

پس از گذشت 70 سال هنوز اطلاعات بسیار اندکی درمورد دوره‌های فراپارینه‌سنگی، نوسنگی بدون‌سفال و نوسنگی باسفال در دشت‌های شرق مازندران داریم. روش‌های کاوش غیرقابل اعتماد، اعمال سلیقۀ شخصی در جمع‌آوری ... بیشتر پس از گذشت 70 سال هنوز اطلاعات بسیار اندکی درمورد دوره‌های فراپارینه‌سنگی، نوسنگی بدون‌سفال و نوسنگی باسفال در دشت‌های شرق مازندران داریم. روش‌های کاوش غیرقابل اعتماد، اعمال سلیقۀ شخصی در جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل‌های نامشخص ازجمله مسائلی است که در کاوش‌های کوون در غارهای هوتو و کمربند با آن مواجه هستیم. علاوه‌بر این، هیچ گزارش دقیقی از سفال غارها توسط کوون وجود ندارد. در سال‌های بعد نیز تنها اطلاعات کلی و چند تصویر و طرح توسط باستان‌شناسان منتشر شد که اگرچه مفید بود، اما کافی نبود. در دو دهۀ اخیر باوجود کاوش‌ها و بررسی‌های میدانی انجام‌شده، تلاشی برای معرفی سفال پوک نوسنگی کاسپی صورت نگرفته است. توق‌تپه و تپه ولیکی، واقع‌در دشت نکا، دو محوطۀ فرهنگ سفال پوک نوسنگی کاسپی هستند که بیش از 2500 قطعه متعلق به دورۀ نوسنگی از آن‌ها به‌دست آمده است. تجزیه و تحلیل این دو مجموعۀ سفال نوسنگی نیاز به تجدیدنظر در مفروضات ما درمورد گونۀ سفالی را نشان می‌دهد. تنوع در تولید و تزئین منعکس‌کنندۀ تولیدات خانگی است، اگرچه آن‌ها الگوی خاصی را در سطوح منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نشان می‌دهند. ما تصور می‌کنیم، درحالی‌که برخی محققین از این سفال با عنوان جیتونی/چخماقی یاد کرده‌اند، مقایسۀ آن‌ها با استفاده از تاریخ‌گذاری‌های مطلق جدید، احتمالاً داستان دیگری را بیان می‌کند. قطعات ارائه شده در این پژوهش را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد؛ منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، که اکثریت آن متعلق به نوع پوک نوسنگی کاسپی هستند. قدمت طوق‌تپه حاکی از آن است که لایه‌های نوسنگی باسفال مربوط به 5800-6250پ.م. است. درحالی‌که، تاریخ‌گذاری از هوتو نشان می‌دهد که این دوره در حدود 6400پ.م. و در تپه ولیکی حدود 6600پ.م. آغاز شده است. درنتیجه فرهنگ سفال پوک نوسنگی کاسپی در منطقۀ شرق مازندران درحال‌حاضر قدیمی‌ترین فرهنگ نوسنگی در شمال‌شرق ایران محسوب می‌شود.

مقاله پژوهشی

گاهنگاری نسبی براساس طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال دورۀ مس‌وسنگ تپه مرادآباد VIII دشت ارزوئیه (استان کرمان)

محبوبه ناصری طهرانی؛ فریبا موسی پور نگاری؛ مهدی مرتضوی

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 95-119

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.375042.143260

چکیده

دشت ارزوئیه یکی از مهم‌ترین بسترهای جغرافیایی بوده که استقرارهای پیش‌ازتاریخ (خصوصاً مس‌وسنگ) در جنوب‌غرب استان کرمان را دربر گرفته است. در این دشت کاوش‌های باستان‌شناسی محدودی در محوطه‌هایی مانند: ... بیشتر دشت ارزوئیه یکی از مهم‌ترین بسترهای جغرافیایی بوده که استقرارهای پیش‌ازتاریخ (خصوصاً مس‌وسنگ) در جنوب‌غرب استان کرمان را دربر گرفته است. در این دشت کاوش‌های باستان‌شناسی محدودی در محوطه‌هایی مانند: گزطویله، مرادآباد XII و وکیل‌آباد انجام‌شده، اما نتایجی از توالی استقرار در چند دورۀ فرهنگی مس‌وسنگ به‌دست نیامده است؛ لذا، لایه‌نگاری در تپۀ مرادآباد VIII که از مرتفع‌ترین تپه‌های دوران مس‌وسنگ در این منطقه است، با هدف گاهنگاری نسبی و تکمیل اطلاعات درخصوص استقرارهای دوران مس‌وسنگ و تداوم فرهنگ سفال این دوره در دشت ارزوئیه ضروری به‌نظر رسید. با توجه به ضخامت نهشته‌ها و سفال‌های پراکنده بر سطح تپۀ مرادآباد VIII وجود چند دورۀ فرهنگی متوالی، مطابق با فرهنگ سفال مس‌وسنگ یحیی انتظار می‌رفت. در این تحقیق که به روش مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای و رویکرد توصیفی-تحلیلی، انجام‌شده است، توالی فرهنگ سفال مس‌وسنگ در استقراری طولانی‌مدت آشکار شد و 60 لایۀ فرهنگی شناسایی و 2413 قطعه سفال به‌دست آمد که 918 قطعه قابل مطالعه، طراحی و گونه‌شناسی شدند.‌ نتایج نشان‌داد که تپۀ مرادآباد VIII در دوره‌های VI, VC, VB و VA یحیی (از مس‌وسنگ قدیم تا پایان مس‌وسنگ میانی) بدون‌وقفه مسکونی بوده و تاریخ نسبی 5600 تا 4200پ.م. برای آن پیشنهاد شد.

مقاله پژوهشی

الگوهای استقراری از دورۀ مس‌وسنگ جدید تا عصر مفرغ جدید در دشت گرگان (حدود ۳۲۰۰-۱۶۰۰ پ. م.)

کایل جرج اولسون

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 121-149

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.388987.143333

چکیده

دشت گرگان در استان گلستان، یکی از غنی‌ترین مناطق باستان‌شناسی در ایران به‌شمار می‌رود. با توجه به اقلیم مساعد آن، دشت گرگان برای هزاران سال مکانی جذاب برای سکونت روستاییان کشاورز بوده است. در قرن نوزدهم ... بیشتر

مقاله پژوهشی

کاوش در سرچم، محوطه باستانی چند دوره ای در منطقه هورامان، استان کردستان، ایران

امیر ساعدموچشی؛ سیروان محمدی قصریان؛ ماساشی آبه؛ مرتضی زمانی دادانه؛ سلمان خسروی؛ سریه امیری؛ مرجان مشکور؛ محمدصدیق قربانی؛ فرانک بحرالعلومی؛ حسین داودی

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 151-181

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.373818.143256

چکیده

محوطۀ باستانی سرچم در جنوب‌غربی استان کردستان (منطقۀ هورامان) در غرب ایران واقع‌شده است. این محوطه به‌عنوان بخشی از پروژۀ نجات‌بخشی باستان‌شناسی سد داریان (DDASP) در سال 1394ه‍.ش. کاوش شد و یک محوطۀ ... بیشتر محوطۀ باستانی سرچم در جنوب‌غربی استان کردستان (منطقۀ هورامان) در غرب ایران واقع‌شده است. این محوطه به‌عنوان بخشی از پروژۀ نجات‌بخشی باستان‌شناسی سد داریان (DDASP) در سال 1394ه‍.ش. کاوش شد و یک محوطۀ چند دوره‌ای با نهشته‌های چهار دورۀ باستان‌شناسی را نشان می‌دهد. هدف این پژوهش، ارائه یافته‌های حاصل از کاوش و معرفی دوره‌های مختلف شناسایی شده آن است. توالی فرهنگی محوطه شامل دورۀ مس‌وسنگ میانی (مرحلۀ سه‌گابی)، عصر مفرغ میانی و جدید و عصر اشکانی/ساسانی است. سفال‌های دورۀ مس‌وسنگ میانی به‌دست آمده از محوطۀ سرچم با سفال‌های دورۀ سه‌گابی منطقۀ زاگرس‌مرکزی؛ و به‌همین ترتیب سفال‌های دورۀ مفرغ با منطقۀ شمال‌غرب ایران، آناتولی و نیز با نمونه‌های فاز پایانی گودین III دارای تشابه است. کاوش در محوطۀ سرچم برای نخستین‌بار داده‌هایی از دورۀ میانه و جدید عصر مفرغ در استان کردستان را آشکار ساخت. سفال‌های به‌دست آمده دال‌بر این است که برخی از ظروف خاکستری که قبلاً به دورۀ آهن I نسبت داده می‌شد، از عصر مفرغ منشأ گرفته است. لایۀ فوقانی این محوطه، هرچند تا حد زیادی آشفته بود، دارای سفال‌هایی از دوران اشکانی/ساسانی است. این مطالعه بر اهمیت باستان‌شناختی سرچم تأکید و به درک تاریخ فرهنگی منطقه کمک می‌کند.

مقاله پژوهشی

بحثی دربارۀ تندیسک‌های سنگی ترکیبی در فرهنگ‌های مروی بلخی و تأثیرات آن‌ها

دنگ چن

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 183-201

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.388989.143334

چکیده

در قرن گذشته، گروهی از مجسمه‌های سنگی زنانۀ ترکیبی عصر مفرغ، که به «پرنسس‌های باختر» معروف هستند، در بازار عتیقه‌جات پدیدار شدند و مشکوک به منشأ افغان بوده‌اند. بعدها، در خلال کاوش‌های علمی ... بیشتر در قرن گذشته، گروهی از مجسمه‌های سنگی زنانۀ ترکیبی عصر مفرغ، که به «پرنسس‌های باختر» معروف هستند، در بازار عتیقه‌جات پدیدار شدند و مشکوک به منشأ افغان بوده‌اند. بعدها، در خلال کاوش‌های علمی باستان‌شناسی، مجسمه‌های مشابه زنانه در جنوب ترکمنستان و شمال‌شرقی ایران کشف شد که مربوط به دورۀ دیرینۀ نمازگاه V است. بحث‌های بسیاری دربارۀ منشأ این مجسمه‌های زنانۀ سنگی ترکیبی وجود دارد. به‌طور سنتی، اعتقاد بر این است که آن‌ها عناصری واضح از تمدن ایلامی دارند و تحت‌تأثیر فرهنگ فلات جنوبی ایران قرار گرفته‌اند. از دوران نوسنگی تا عصر مفرغ در آسیای مرکزی، بقایای باستان‌شناسی ارتباطات نزدیکی با جمعیت‌های فلات ایران نشان می‌دهد. مجسمه‌های سفالی زنانه برای مدت طولانی در آسیای مرکزی و ایران استفاده می‌شدند و براساس آن‌ها، سنت مجسمه‌سازی با ویژگی‌های فرهنگی محلی به‌طور نسبتاً مستقل توݣݣسعه‌یافته است. مجسمه‌های جدید سنگی ترکیبی در نمازگاه V با سنت‌های اولیه آسیای مرکزی که از خاک رُس ساخته می‌شدند و در شکل‌های ساده، متفاوت بودند. تزئینات روی سطح این مجسمه‌های سنگی ترکیبی، شباهت زیادی با تصاویر نخبگان از سلسلۀ ایلامی قدیم دارند؛ همچنین، مواد سنگی، عمدتاً کلریت و مرمر، می‌توانند به جنوب‌شرقی ایران نسبت داده شوند. ظهور این مجسمه‌های سنگی ترکیبی تغییراتی را در جامعۀ جنوبی آسیای مرکزی نشان می‌دهد که با انتقال مردم از دامنه‌های کوپت‌داغ به دلتای مرغاب هم‌راستا است. ادغام فرهنگ محلی آسیای مرکزی و فرهنگ ایرانی به‌طور ایدئولوژیک در این مجسمه‌ها انعکاس یافته است.

مقاله پژوهشی

گزارش کاوش ۲۰۲۴ در کانی‌شائی: داده‌های جدید دربارۀ اوایل عصر مفرغ و سکونتگاه‌های هلنیستی-پارتی

استیو رنه؛ آندره تومه؛ مایکل پی. لوئیس؛ زانا عبدالله‌کریم قادر

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 203-227

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.388979.143331

چکیده

کانی‌شائی یکی از مهم‌ترین استقرارگاه‌های باستان‌شناسی مهم در استان سلیمانیۀ اقلیم کردستان عراق است. این مکان در مرکز درۀ بازیان واقع‌شده و در محور ارتباطی اصلی قرار دارد که شمال میان‌رودان را از ... بیشتر کانی‌شائی یکی از مهم‌ترین استقرارگاه‌های باستان‌شناسی مهم در استان سلیمانیۀ اقلیم کردستان عراق است. این مکان در مرکز درۀ بازیان واقع‌شده و در محور ارتباطی اصلی قرار دارد که شمال میان‌رودان را از طریق کرکوک به رشته‌کوه‌های زاگرس‌مرکزی در غرب ایران متصل می‌کند. دورۀ اصلی این محوطۀ باستانی به دورۀ مس‌وسنگ و اوایل دورۀ مفرغ (مفرغ قدیم)، از حدود ۶۰۰۰ تا ۲۰۰۰پ.م. برمی‌گردد. دوره‌های بعدی نیز به عصر مفرغ جدید، دورۀ آشور نو و دورۀ هلنیستی-پارتی مربوط می‌شود. در طول این هزاره‌ها، کانی‌شائی به‌عنوان یک مرکز مهم سکونت در درۀ بازیان شناخته می‌شد؛ هرچند که هرگز بیشتر از ۳ هکتار وسعت نداشت، سکونت در هر دوره نشان‌دهندۀ عملکرد این سکونتگاه به‌عنوان یک مرکز محلی بود که در شبکه‌های تبادل جنوب‌غرب آسیا ارتباط داشت. به‌همین‌دلیل، کانی‌شائی اهمیت ویژه‌ای در پیوند باستان‌شناسی غرب ایران و دنیای میان‌رودان دارد. در این پژوهش، نتایج کاوش‌های فصل ۲۰۲۴م. را ارائه می‌دهیم که در آن دو مجموعۀ معماری چشمگیر مورد بررسی قرار گرفت. اولین مجموعه به آغاز دورۀ مفرغ قدیم، حدود ۳۰۰۰پ.م.، پس از فروپاشی شبکۀ تبادل اوروک تعلق دارد. دومین مجموعه به دورۀ هلنیستی-پارتی مربوط می‌شود و احتمالاً با گسترش جنوبی پادشاهی آدیابنه مرتبط است.

مقاله پژوهشی

بررسی و تحلیل شواهد آئینی در قلمرو فرهنگ کورا-ارس؛ اجاق‌ها و پیکرک‌ها بارزترین شواهدی از رفتار آئینی و هویت دینی مردمان کورا-ارس

بهلول خانی؛ اکبر عابدی؛ نصیر اسکندری؛ قادر ابراهیمی

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 229-267

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.387728.143323

چکیده

گستردگی و مطالعۀ شاخصه‌های فرهنگ کورا-ارس یکی از موضوعات موردمطالعۀ باستان‌شناسان این حوزه است. یکی از مقوله‌های مبهم این فرهنگ، جایگاه دین، آئین، شواهد و مدارک آئینی در بین مردمان کورا-ارسی است. این ... بیشتر گستردگی و مطالعۀ شاخصه‌های فرهنگ کورا-ارس یکی از موضوعات موردمطالعۀ باستان‌شناسان این حوزه است. یکی از مقوله‌های مبهم این فرهنگ، جایگاه دین، آئین، شواهد و مدارک آئینی در بین مردمان کورا-ارسی است. این ویژگی نه ݣݣبه‌دلیل جنبۀ معنوی و ماورا طبیعی، بلکه بیشتر به‌دلیل منابع کم، کمبود و ناشناخته بودن شواهد فرهنگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شواهد این قسمت از فرهنگ کورا-ارس در کاوش‌ها همانند پیکرک‌، اجاق و شاید معماری(؟) ظاهر می‌شود و در تمامی قلمرو این فرهنگ از شمال‌غرب ایران تا شرق آناتولی و قفقاز جنوبی تقریباً در همه‌جا رایج بوده است. از مهم‌ترین اهداف این پژوهش، چگونگی هویت اجتماعی، باورهای آئینی جوامع کورا-ارس و شناخت نمادها، عناصر و نشانه‌های مذهبی فرهنگ کورا-ارس برمبنای مطالعات کتابخانه‌ای-اسنادی و داده‌های دست اول کاوش‌ها در ایران به‌صورت أخص و کل قلمرو فرهنگ کورا-ارس بوده است. همچنین این پژوهش در پی پاسخ به پرسش‌ها و ابهامات پیشِ‌رو است؛ مدارک و شواهد باستان‌شناختی چه پیشنهادهایی را در رابطه با باورهای آئینی-مذهبی جوامع کورا-ارسی در اختیار می‌گذارند؟ و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها، باورهای مذهبی جوامع کورا-ارسی در ایران و قفقاز دارای چه تفاوت‌ها و چه تشابهاتی است؟ به‌طورکلی آیا می‌توان از باور، دین، آئین، مکان‌های مذهبی و آئینی در رابطه با جوامع کورا-ارسی صحبت به‌میان آورد؟ پژوهش پیشِ‌رو عمدتاً در تلاش برای پاسخ به پرسش‌ها و اهداف مطرح شده، خواهد کوشید تا بخشی از این پرسش‌ها و ابهامات را مرتفع سازد. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهند که این فرهنگ و مردمان آن، اگرچه مکان خاص و جایگاهی جدا برای دین و آئین خود نداشته‌اند (براساس یافته‌ها و نتایج به‌دست آمده تا کنون) اما از یک‌سو بازۀ زمانی (3500-2400/2500 پ.م.) و تداوم این فرهنگ، و از سوی دیگر فرهنگ‌های هم‌زمان، چون اوروک و غیره از دین و آئین بهره‌مند بوده‌اند و همچنین درمیان فرهنگ‌های عصر مفرغ رایج بوده است، مردمان و جوامع کورا-ارس را نمی‌توان یک فرهنگ بدون دین و آئین تصور کرد؛ اما نه به‌صورت یک فرهنگ یکجانشین و ثابت، بلکه اگر فرضیۀ نیمه‌کوچ‌رو بودن این فرهنگ را بتوانیم بپذیریم، شواهد آئینی کورا-ارس همانند پیکرک‌ها و اجاق‌ها از نظر حجم و وزن کوچک و قابل حمل بوده‌اند؛ پس در نتیجه، ریشه‌هایی از این اعتقادات آئینی را در این شواهد می‌توان دید و شاخصۀ آئینی را برای این فرهنگ می‌توان درنظر گرفت.

مقاله پژوهشی

کوزه‌های نوک اژدری‌شکل ایران: بسترهای کشف باستان شناسی و منشأ پوشش قیری آن

یاکوب کونان؛ محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار؛ میخاییل انگل؛ آلکس زومبرگ؛ مهدی آذریان؛ جبرئیل نوکنده

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 269-307

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.380179.143282

چکیده

یکی از مهم‌ترین سفال‌های مورداستفاده در تجارت دریایی خلیج‌فارس (خاورمیانه) با بخش بزرگی از جهانِ ‌باستان، ازجمله خلیج‌فارس، دریای عمان، اقیانوس هند، سریلانکا و درنهایت کشور تایلند (محمولۀ کشتی سورینام)، ... بیشتر یکی از مهم‌ترین سفال‌های مورداستفاده در تجارت دریایی خلیج‌فارس (خاورمیانه) با بخش بزرگی از جهانِ ‌باستان، ازجمله خلیج‌فارس، دریای عمان، اقیانوس هند، سریلانکا و درنهایت کشور تایلند (محمولۀ کشتی سورینام)، کوزۀ سفالی به‌نام سفالِ نوک اژدری‌شکل یا کوزۀ ذخیرۀ آذوقه است. اگرچه قدمت این نوع سفال را بیشتر محققین به دورۀ ساسانی منتسب می‌دانند، اما از دورۀ اشکانی تا صدر اسلام از این نوع خمره در تجارت دریایی و تدفین استفاده می‌شده است. مهم‌ترین ویژگی این نوع کوزه‌ها، پوشش قیر روی سطح داخلی آن است. تاکنون باستان‌شناسان موفق به یافتن کوره‌ای برای تولید این نوع سفال نشده‌اند؛ بنابراین اطلاع از محل تولید سفال و معدن قیر به‌کار رفته در آن‌ها بسیار حائز اهمیت است. در این پژوهش با استفاده از روش مطالعات آزمایشگاهی ژئوشیمیایی و مطالعۀ تطبیقی، نمونه‌های قیر برداشت‌شده از سفال نوک‌اژدری شکلِ جنوب و جنوب‌غرب ایران موردمطالعه و آزمایش قرار گرفت. در این تحقیق 15 قطعه سفال با پوشش قیر متعلق به کاوش‌های باستان‌شناسی بنادر سیراف و ماهروبان در سواحل خلیج‌فارس (جنوب ایران) مربوط به دورۀ ساسانی و اسلامی و نمونه‌هایی از منطقۀ شوش و شوشتر از دوران اشکانی و ساسانی برای برداشت قیر انتخاب شد. نمونۀ محوطۀ شوش از موزۀ ملی ایران و متعلق به کاوش‌های باستان‌شناسی منطقۀ شوش، نمونۀ ایوان‌کرخه مربوط به منطقۀ دزفول و نمونۀ منطقۀ دستوا نیز از منطقۀ شوشتر است. تمامی نمونه‌های قیر با هدف تعیین منشأ قیر در آزمایشگاه‌های تخصصی آن در اروپا و آمریکا مورد تجزیه و تحلیل ژئوشیمیایی قرار گرفت. نتیجۀ اصلی تحقیق استفاده از قیر چشمه‌های قیر استان‌های خوزستان، لرستان، ایلام و کرمانشاه را در سفال‌های موردمطالعه نشان می‌دهد. همچنین گاهنگاری نمونه‌ها با تکیه‌بر مستندات کاوش و بررسی باستان‌شناسی و مطالعات تطبیقی انجام و بازۀ زمانی شناسایی شده دورۀ الیمائی‌ها، اشکانیان، ساسانیان و صدر اسلام را نشان‌داد.

مقاله پژوهشی

بررسی تحول شهر هرات در طول دورۀ ایلخانی برمبنای مطالعۀ تحولات در محور خیابان-مزار

شاهین گرکانی دشته؛ محمد مرتضایی

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 309-325

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.341280.143104

چکیده

خیابان-مزار به‌گونه‌ای از مجموعه‌سازی گفته می‌شود که در آن مقابر در دو سوی یک معبر استقرار می‌یافته‌اند. خیابان هرات نیز به‌عنوان گورستانی که مقابر در امتداد محور اصلی آن استقرار داشته‌اند، از نمونه‌های ... بیشتر خیابان-مزار به‌گونه‌ای از مجموعه‌سازی گفته می‌شود که در آن مقابر در دو سوی یک معبر استقرار می‌یافته‌اند. خیابان هرات نیز به‌عنوان گورستانی که مقابر در امتداد محور اصلی آن استقرار داشته‌اند، از نمونه‌های منحصربه‌فرد و کهن ساخت خیابان-مزار در منطقۀ خراسان بزرگ محسوب می‌شده است. این پژوهش با هدف بررسی روند تحولات اولیه در خیابان-مزار هرات، تطورات شهرسازی هرات را در طول دورۀ ایلخانان مغول مطالعه می‌کند و ضمن مقایسۀ آن با تحولات شهر تبریز، پایتخت ایلخانان، شباهت‌ها و تفاوت‌ها، میان تحولات این دو شهر را تحلیل کرده و درنهایت، تأثیراتی که این دگرگونی‌های شهری بر روند گسترش خیابان-مزار هرات داشته‌اند را مورد بررسی قرار می‌دهد. این پژوهش با روش تحلیلی-تاریخی صورت‌گرفته و نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تحولات شهرسازی در هرات بسیار مشابه با تبریز بوده است؛ به‌گونه‌ای که در هرات نیز مانند تبریز، مغولان حومه‌های شهر را بسیار گسترش می‌دهند و در این حومه‌ها کاربری‌های تجاری و کوشک-باغ‌های اشرافی را مستقر می‌سازند. روند گسترش حومه‌های شهری در هرات به‌قدری گسترده است که در اواخر عهد مغول، حاکم هرات به تأسی از دیوار غازانی در تبریز، دیواری گسترده بر گرد شهر هرات احداث می‌کند تا تمام حومه‌های جدیدالتأسیس آن را دربر بگیرد. با احداث این دیوار، خیابان-مزار هرات به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم‌شده و عملاً کاربری قسمت جنوبی آن‌که در داخل محدودۀ دیوار قرار داشته از کاربری گورستانی تفکیک‌شده و به تعامل با کاربری‌های گوناگون در شهر هرات سوق پیدا می‌کند.

مقاله پژوهشی

سکه‌شناسی ضرابخانۀ تبریز در دورۀ ایلخانی (با تأکید بر دورۀ هولاکو تا اولجایتو)

محرم باستانی؛ نعمت اله علی محمدی

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، صفحه 327-357

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.337049.143315

چکیده

ضرابخانۀ تبریز یکی از ضرابخانه‌های بزرگ عصر ایلخانی است. تبریز از دورۀ هولاکو به‌طوری رسمی به‌عنوان مرکز حاکمیت سیاسی ایلخانان درنظر گرفته شده بود، این انتخاب درست یا نادرست موجب شد تا تعداد زیادی ... بیشتر ضرابخانۀ تبریز یکی از ضرابخانه‌های بزرگ عصر ایلخانی است. تبریز از دورۀ هولاکو به‌طوری رسمی به‌عنوان مرکز حاکمیت سیاسی ایلخانان درنظر گرفته شده بود، این انتخاب درست یا نادرست موجب شد تا تعداد زیادی از هنرمندان، دانشمندان، خطاطان، خوشنویسان، پیشه‌وران، صنعتگران و معماران، از سراسر مرزهای وسیع قلمرو ایلخانی از ماوراءالنهر تا آسیای صغیر از دشت‌های قبچاق و ماورای قفقاز تا سواحل دریای مدیترانه، از سواحل خلیج‌فارس تا منتهی‌الیه دریای عمان به‌سوی تبریز رهسپار شوند و تبریز این دوران را به یکی از بزرگ‌ترین مراکز مالی، سیاسی، علمی، نظامی و اجتماعی دنیای آن روز مبدل کـنند که با توجه به گزارش مورخان اوج این تحـولات و تغـییرات را می‌تواند در دورۀ غازان‌خان مشاهده کرد. با توجه به شهادت اسناد تاریخی، تبریز این دوران با توجه به بسترها- زمینه‌ها و شرایط جغرافیایی-سیاسی و اداری به درجه‌ای از رشد و تعالی رسید؛ به‌طوری‌که سیاحان و جهانگردان و سُفرای داخلی و خارجی ضمن بازدید از این شهر، توصیف بسیار جالبی از آن در آثار خود آوردݣݣه‌اند. به‌نظر می‌رسد با این انتخاب این شهر به‌عنوان مرکز حاکمیت سیاسی ایلخانان، برای سالیان متمادی همان‌طوری‌که از شواهد سکه‌شناسی برمی‌آید تبریز یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین ضرابخانه‌های ایران این عصر را در دل خود جای داده است. تغییراتی که در ادوار تاریخی در تمامی زمینه‌ها در شهر تبریز به‌وقوع پیوست، بخشی از این تغییرات در ساختار مالی آن -خاصه ضرب سکه‌ها- اتفاق افتاده است که بی‌شک بررسی این بخش از آثار سکه‌های ضرابخانۀ تبریز در تبیین برخی از تاریکی‌های تاریخ ایران تحت حاکمیت سیاسی ایلخانان بی‌تأثیر نیست؛ از این‌رو گفتار حاضر، درصدد است ضمن معرفی یکی از بزرگ‌ترین ضرابخانه‌های عصر ایلخانی، ویژگی‌ها، اختصاصات و ابتکارات این ضرابخانه را و برخی از ابعاد آن را به تصویر بکشد و با این پرسش، سکه‌های ضربی تبریز نسبت به سایر ضرابخانه‌های ایران از چه ویژگی‌هایی برخوردار است و چرایی و چگونگی برتری این ضرابخانه نسبت به سایر شهرهای ایران تحت تابعیت ایلـخانان را به چالـش بکـشد؟ بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد که شهر تبریز به‌عنوان مرکز سیاسی ایلخانان در تمامی زمینه‌ها، شرایط، بسترهای لازم برای تبدیل‌شدن به یک بنگاه بزرگ مالی تحت نظارت ایلخان را داشته است و با پیشرفت تدریجی فکری مغول نیمه‌متمدن از یک جامعۀ ابتدایی و حرکت به‌سوی جامعۀ متمدن موجب شد تا تبریز با مرکزیت سیاسی آنان در جذب نیروهای خبره، هنرمند، با استعداد، دانشمندان، صنعتگران، حرف و پیشه‌های متعدد به‌تدریج رو به‌سوی تعالی و رشد ترقی گوی سبقت از سایر شهرهای ایران برُباید و در دورۀ پایانی حکومت ایلخانان در ایران -خاصه دورۀ اولجایتو و ابوسعید- به‌وضوح می‌توان دید که مغولان بیابان‌گرد با استفاده از نیروهای مستعد و اهل فن با مرزهای وسیع تحت تابعیت خود به چه جایگاه از رشد و تعالی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، مالی، فرهنگی، معماری، هنر، کتابت، تذهیب، نقاشی، ضرب سکه و... رسیده‌اند. اهتمام گفتار حاضر تمرکز بر روی ویژگی‌ها و اختصاصات سکه‌های ضربی تبریز و چرایی و چگونگی تعالی و ترقی ضرابخانۀ تبریز بر سایر ضرابخانه‌های دیگر تبیین شده است.

تأملی در برخی نقش‌مایه‌های نمادین حیوانی بر مُهرها و گِل‌مهرهای ساسانی (نمونه‌های مورد پژوهش: مُهرها و گِل‌مهرهای ساسانی موزۀ مقدم)

دوره 7، شماره 2 ، دی 1394، ، صفحه 47-67

https://doi.org/10.22059/jarcs.2015.57747

چکیده

یک دسته از مواد فرهنگی دورۀ ساسانی که اطلاعات فراوانی در اختیار ما قرارمی‌دهند، مهرها و گلمهرها هستند. در موزۀ مقدم دانشگاه تهران تعدادی مهر و گلمهر مربوط به دورههای مختلف وجود دارد که ... بیشتر

معرفی دوازده گونه از آرایه‌های گچی در تزئینات معماری دوران اسلامی ایران براساس شگردهای فنّی و جزئیات اجرایی

دوره 3، شماره 1 ، شهریور 1390، ، صفحه 89-1069

چکیده

براساس مطالعات میدانی و بررسی‌های مقدّماتی آزمایشگاهی بر روی آثار تزئینی گچی در ایران دوران اسلامی، مشخص گردید که کمینه 12 گونة مختلف از تزئینات، گچی وجود دارند که در هرگونه، جزئیات فنی به‌کار گرفته ... بیشتر

بررسی شیوه های تدفین دوره اشکانی در گورستان ولیران دماوند

دوره 4، شماره 2 ، اسفند 1391، ، صفحه 103-121

https://doi.org/10.22059/jarcs.2013.32122

چکیده

دوره اشکانی به دلیل دوران طولانی امپراطوری ،گستردگی وسعت زیاد قلمرو حکومتی و وجود مذاهب مختلف ، شیوه‌های متنوعی جهت دفن اجساد وجود داشته است. تاکنون گورستانهای متعدی از این دوره با شیوه‌های متفاوت ... بیشتر

چگونگی ساخت کانال سوئز توسّط داریوش و بررسی تأثیر سیاسی ـ اقتصادیِ آن در دورة هخامنشیان

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1388، ، صفحه 177-201

چکیده

اگر شروع حیات امپراتوری هخامنشی را از سال559 ق.م.، سال به قدرت رسیدن کوروش دوم، و پایان آن را سال 332 ق.م. فتح ایران توسّط اسکندر مقدونی بدانیم، در این 227 سال توسعة قدرت سیاسی و نظامی امپراتوری هخامنشی تعدادی ... بیشتر

حمام حاج میرحسن قزوین؛ گرمابه‌ای از اوایل دوره قاجار

دوره 3، شماره 2 ، اسفند 1390، ، صفحه 193-219

چکیده

حمام‌های عمومی در زمرة ابنیة عام‌المنفعه‌ای هستند که با ظهور دین اسلام،که مقدمة بسیاری از فرائضش تطهیر است، در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافتند. متأسفانه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری، ... بیشتر حمام‌های عمومی در زمرة ابنیة عام‌المنفعه‌ای هستند که با ظهور دین اسلام،که مقدمة بسیاری از فرائضش تطهیر است، در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافتند. متأسفانه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری، نمونه‌ای پابرجا از حمام‌های عمومی در ایران باقی نمانده است، اما از دورة صفوی و به‌ویژه دورة قاجار حمام‌های عمومی بسیاری در سراسر ایران هنوز پابرجاست. یکی از شهرهایی که تعداد زیادی حمام عمومی قدیمی در آن وجود دارد، قزوین است. از حمام‌های پیش از دورة صفوی در این شهر نمونة پابرجایی نمیشناسیم و در متون کهن پیش از این دوران نیز به‌جز نام حمام قمک و حمام مسلم به نام دیگری برنمیخوریم، اما منابع دورة صفوی به احداث حمام‌های متعدد در شهر در این دوره اشاره کرده و جهانگردان خارجی هم، که در این عصر از قزوین دیدن کرده‌اند، به تعدد و زیبایی گرمابه‌های عمومی این شهر اشاره کرده‌اند. امروزه از دورة صفوی حمام‌های بلور و قجر برجاست که هردو مرمت و بازسازی شده و به موزه تغییر کاربری یافته‌اند. در دورة قاجار نیز تعداد زیادی گرمابه در قزوین احداث شد. ادیب‌الممالک، دولتمرد دورة قاجار، از 50 باب حمام عمومی در شهر قزوین در زمان خود یاد کرده که 15 باب از آنها در زمرة حمام‌های مشهور بوده‌اند. یکی از حمام‌های مشهوری که وی از آن نام میبرد حمام حاج میرحسن است‌. این حمام، که قدیمی‌ترین حمام به‌جا‌مانده از دورة قاجار است، در سال‌های اخیر مرمت و بازسازی شده و در حال حاضر به موزه و فرهنگسرا تغییرکاربری یافته است.

مقاله پژوهشی

بررسی و معرفی سفال‌های عصرآهن نی تپه: جلگه گرگان

مهدی جاهد؛ کمال الدین نیکنامی؛ جبرئیل نوکنده؛ مصطفی ده پهلوان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 22 شهریور 1400

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.323464.143017

چکیده

ورکانه / هیرکانیا (جلگه گرگان، دهستان/مشهد مصریان) از مناطق کلیدی باستان‌شناسی در کلیت جغرافیایی ایران فرهنگی محسوب می‌شود. پژوهش‌های باستان‌شناسی در این منطقه عمری بیش از صدسال دارد، بااین‌وجود ... بیشتر ورکانه / هیرکانیا (جلگه گرگان، دهستان/مشهد مصریان) از مناطق کلیدی باستان‌شناسی در کلیت جغرافیایی ایران فرهنگی محسوب می‌شود. پژوهش‌های باستان‌شناسی در این منطقه عمری بیش از صدسال دارد، بااین‌وجود همچنان مسائل اساسی باستان‌شناسی در این حوزه بی‌پاسخ‌مانده است. ازجمله این مسائل می‌توان به عدم وجود معرفیِ جامعی از اشکال سفالی دوره آهن این منطقه و پیوستگی شکلی آن‌ها با دوره مفرغ آن اشاره کرد، این پیوستگی ریخت شناسانه در شمال منطقه که به مشهد مصریان یا دهستان باستان معروف است، توسط باستان شناسان شوروی سابق مورد مطالعه قرارگرفته و به عقیده آن‌ها اشکال سفالی دوره آهن دهستان ریشه در عصر مفرغ گرگان دارند، با در نظر گرفتن فرض مشابه، در این پژوهش با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی شکلیِ 780 قطعه از سفال‌های نی‌تپه از مجموع 12369 قطعه سفال عصر آهن پرداخته‌شده است و در این راستا برای یافتنِ پاسخ پرسش‌هایی از قبیل تشابه اشکال دوره آهن نی تپه با اشکال دوره مفرغ هیرکانیا، جای گذاری زمانیِ سفال‌های نی تپه در مراحل سه گانه عصر آهن ایران و برداشتی از چگونگی روند گذار اشکال سفالی از دوره مفرغ به آهن منطقه، کوشش شده است. بررسی این سفال‌ها نشان می‌دهد اشکال سفالی دوره آهن نی‌تپه زیر مجموعه‌ای از نمونه‌های دوره آهن هیرکانیا بوده و به دلیل تشابه زیاد مجموعه‌های سفالی دوره آهنِ این منطقه با یکدیگر و شباهت آنها با نمونه‌های دورة مفرغ می‌توان گفت سفال‌های دورة آهن هیرکانیا می‌تواند ریشه در دورة موسوم به مفرغ جدید آن داشته باشد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

برهم‌کنش های فرهنگی حوضه رودخانه بشار با دیگر مناطق و حوزه های مرتبط در عصرمفرغ بر اساس مطالعات گونه‌شناسی مقایسه‌ای مجموعه سفال‌های محوطه دزک

سیاوش سراقی؛ حسن فاضلی نشلی؛ مرتضی حصاری

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 03 آذر 1400

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.333281.143064

چکیده

چکیده: کاوش‌های باستان‌شناسی در حوضه رودخانه بشار در استان کهکیلویه و بویراحمد، برای نخستین بار شواهد و مدارکی در ارتباط با فرهنگ‌های عصرمفرغ قدیم و میانی در حوزه زاگرس جنوبی ارائه نمود. کاوش در این ... بیشتر چکیده: کاوش‌های باستان‌شناسی در حوضه رودخانه بشار در استان کهکیلویه و بویراحمد، برای نخستین بار شواهد و مدارکی در ارتباط با فرهنگ‌های عصرمفرغ قدیم و میانی در حوزه زاگرس جنوبی ارائه نمود. کاوش در این منطقه، در دو محوطه متمرکز بود. یک محوطه استقراری به نام دزک و یک محوطه گورستانی با نام ده‌دومن. نتایج کاوش‌ها تصویر اولیه‌ای از فرهنگ‌های هزاره سوم ق.م در این منطقه به دست داد و نشان داد که حوضه رودخانه بشار، به دلیل موقعیت جغرافیایی و چشم‌انداز طبیعی، یک حوزه بین فرهنگی است که در عصر مفرغ، دو حوزه اصلی و شناخته شده این دوره یعنی دشت خوزستان و جلگه فارس را به هم مرتبط نموده و در عین حال با فرهنگ‌های همزمان در منطقه کرمان و حوزه جنوب‌شرق و همچنین زاگرس مرکزی و غرب فلات مرکزی در تعامل و ارتباط بوده است. مهمترین مدارکی که موید وجود یک چنین سطحی از برهم‌کنش‌ها و ارتباطات فرهنگی بین حوضه رودخانه بشار و سایر مناطق بوده است، سنت‌های مشترک سفالی است. در این مقاله، با انجام مطالعات گونه‌شناسی مقایسه‌ای مجموعه سفال‌های به دست آمده از کاوش محوطه دزک، به وجوه مشترک و تشابهات موجود بین فرم‌ها، تکنیک ساخت و تزئین سفال‌های این محوطه با سنت های سفالی دشت خوزستان، جلگه فارس، زاگرس مرکزی و دیگر مناطق هم زمان، به میزان برهم‌کنش‌های فرهنگی این دوره پرداخته شده است. ‌واژگان کلیدی: محوطه دزک، عصرمفرغ، سفال، دوره شوشIII/IV، دوره بانش/ آغازعیلامی، دوره کفتری

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

جایگاه مجموعه زهاک در روند ترویج اندیشه های مهرپرستی و معماری مرتبط با آن

امین مرادی؛ بهروز عمرانی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 02 بهمن 1400

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.85614

چکیده

در میان تواریخ کمتر تاریخی به قدر تاریخ پارتها تاریک و نارساست، تا جایی که اغلب مورخان، دوران سقوط هخامنشیان تا ظهور ساسانیان،(323 ق.م – 226م.) را کم ارزش پنداشته و این دوره تاریخی را از دیدگاه یونان مآبی ... بیشتر

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی گورآوندهای دوره ساسانی شمال ایران (ظروف فلزی) حاصل از کاوش های علمی باستان شناسی

سهیل احمدی واستانی؛ جبرئیل نوکنده؛ مصطفی ده پهلوان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 08 آذر 1401

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.337911.143082

چکیده

فاصله زمانی بین قرن سوم تا ششم میلادی (دوره ساسانی) ازنظر باستان‌شناسی و بررسی تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی فلات ایران از اهمیت بسیار برخوردار است. در این دوره ساخت و استفاده از اشیای فلزی، خصوصاً فلزات ... بیشتر فاصله زمانی بین قرن سوم تا ششم میلادی (دوره ساسانی) ازنظر باستان‌شناسی و بررسی تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی فلات ایران از اهمیت بسیار برخوردار است. در این دوره ساخت و استفاده از اشیای فلزی، خصوصاً فلزات گران‌بها، ازنظر هنر و ظرافت فلز گری به درجه اوج کمال خود رسیده است. این تحولات عظیم در صنعت فلزگری علاوه بر تأثیرات که بر اشیای فلزی که مصارف روزمره داشته، در گورآونده های فلزی نیز تأثیرگذار بوده است. به همین دلیل ما شاهد وجود اشیای زیبا و نفیس از لحاظ هنری در گورستان‌های دوره‌ ساسانی هستیم. هدف اصلی این پژوهش بررسی فرم و تزئینات ظروف فلزی مکشوفه در گورستان‌های دوره‌ ساسانی، شمال ایران است تا از این طریق اطلاعاتی جامع در خصوص فن ساخت، کاربری، نقوش به‌کار رفته بر روی این ظروف به دست بیاوریم. داده‌های این پژوهش بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی جمع‌آوری و مورد پژوهش قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد رایج‌ترین گونه ظروف فلزی مکشوفه از این منطقه شامل؛ کاسه‌، پیاله، جام، تنگ و بشقاب بوده است. این ظروف علاوه بر کاربری روزمره، نشان دهنده‌ی نوعی جایگاه اجتماعی و سیاسی صاحبان آن و در مواردی به‌ عنوان ذخیره، سرمایه در مناسبات تجاری است. این ظروف عمدتاً به شیوه ریخته‌گری و شیوه چکش‌کاری ساخته شده‌اند. اکثر ظروف مکشوفه بدون نقش هستند ولی برخی از ظروف دارای نقوش جانوری، پرندگان، انسانی و هندسی هستند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

معنا بخشی سنت تدفینی تهی گور درشرق ایران: مطالعه ویژه محوطه‌های شهرسوخته، شهداد(خبیص) و خنامان

حسن باصفا؛ محمدصادق داوری؛ Nasir Eskandari

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 21 دی 1401

https://doi.org/10.22059/jarcs.2023.342386.143111

چکیده

شناخت شیوههای تدفین بازتابی از فرهنگ و عقاید بشری است که در دوران مفرغ با ظهور و رشد مراکز مهم شهری اهمیت ویژه‌ای پیدا می کند. علاوه بر آن در دوران مفرغ ارتباطات تجاری بسیار گسترده شده و سبب شکل گیری مفاهیم ... بیشتر شناخت شیوههای تدفین بازتابی از فرهنگ و عقاید بشری است که در دوران مفرغ با ظهور و رشد مراکز مهم شهری اهمیت ویژه‌ای پیدا می کند. علاوه بر آن در دوران مفرغ ارتباطات تجاری بسیار گسترده شده و سبب شکل گیری مفاهیم مشترک و برهم کنش های فرهنگی می شود. از موضوعات مهم این دوره سنت های تدفینی است که انواع مختلفی را شامل می شود. یکی از مهمترین سنت های فرهنگی حوزه میانه آسیا سنت تدفینی تهی گور است که در پژوهش حاضر ارزیابی آن مهم‌ترین هدف است. تهی‌گور‌ها که قبوری فاقد اسکلت هستند، شاید کارکرد یادمانی داشته اند. در میانه آسیا که بخش وسیعی از آن شرق ایران است، تهی گورها از دوره مفرغ قدیم در گورستانهای شهرسوخته، شهداد و خنامان شروع شده و در دوره های بعد به عنوان پدیده ای فراگیر گسترش یافته است. در این راستا سوال اصلی پژوهش ارزیابی مجدد گاهنگاری و بررسی منشایابی آن است. فرض کلی بر این منطق استوار است که با توجه به مدارک باستان شناسی و گاهنگاری آنها منشأ اصلی این سنت یا شیوه تدفینی به منطقه جنوب شرق ایران و شاید دوره مفرغ قدیم و محوطه شهرسوخته سیستان نسبت داده شود. این سنت سپس در دوره مفرغ میانی در گورستان خنامان و شهداد کرمان رواج یافته و در نهایت در راستای ارتباطات فرهنگی، جابجایی مردم و اندیشه‌ها مکانیزم شبکه‌های ارتباطی، تجارت‌های غیر مستقیم و پیشه‌وران کوچ‌رو، به‌صورت فراگیر در مناطق شرقی موسوم به میانه آسیا در دوره مفرغ جدید، انتشار پیدا کرده است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

تجارت دریایی ایران و چین در سده‌‌های یک تا ده هجری با تکیه بر سفال‌های مکشوفه از منطقه خلیج فارس

طیبه رحیمی؛ حسن کریمیان؛ کاظم امیدی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 14 آذر 1402

https://doi.org/10.22059/jarcs.2023.364689.143229

چکیده

سابقه ارتباط ساکنان سرزمین‌های ایران و چین و به مدت‌ها پیش از ظهور اسلام بر میگردد. به گواهی منابع مکتوب و مستندات باستان شناسانه، تجربه موفق ارتباطی دو سرزمین حتی متعاقب سقوط ساسانیان ادامه یافت. با ... بیشتر سابقه ارتباط ساکنان سرزمین‌های ایران و چین و به مدت‌ها پیش از ظهور اسلام بر میگردد. به گواهی منابع مکتوب و مستندات باستان شناسانه، تجربه موفق ارتباطی دو سرزمین حتی متعاقب سقوط ساسانیان ادامه یافت. با تغییر پایتخت جهان اسلام به بغداد، باب جدیدی از مراودات دریایی آغاز و موجبات رونق مسیر دریایی و رشد بنادر خلیج فارس را فراهم ساخت. گزارش‌های تاریخی سده‌های اولیه تا قرن دهم هجری، اطلاعات قابل توجهی را از روند مراودات پر فراز و نشیب این دو سرزمین ارائه می‌دهند. روند مراودات نشان داده است که با تحولات تاریخی دو جانبه همسو بوده است. اما این موضوع تاکنون از طریق مطالعات باستان‌شناسی که شواهد این ارتباطات را مستقیماً از طریق بررسی یافته‌های مکشوفه از این منطقه دنبال می‌کند، مورد ارزیابی قرار نگرفته است، از این نظر فهم واقعی آنها را دشوار می‌کند. با توجه به اینکه مطالعات باستان‌شناسی با رویکردی مسئله محور یافته‌های فرهنگی را مورد بررسی قرار می‌دهد، به دنبال این موضوع هستیم که گاهنگاری یافته‌های سفالی تا چه میزان بر روند مراودات و نوسان آن تاکید دارند؟ در راستای پاسخ به این پرسش، از نتایج بررسی و مطالعات یافته‌های سفالی محوطه‌های باستانی این منطقه استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان داد هر چند گزارش‌های تاریخی صراحتاً در پاره‌ای موارد بر لغو کامل مراودات یا غیر مستقیم بودن آن تاکید دارند اما گاهنگاری یافته‌های سفالی منطقه خلیج فارس روندی مستمر را در واردات آنها نشان می‌دهد و حاصل آن بر یکپارپگی اطلاعات، بویژه دقت در گاهنگاری یافته‌های سفالی و مطالعه کمی آنها تاکید دارد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

پژوهشی در آئین زرتشتی دوره ساسانی در سواحل خلیج فارس مطالعه موردی: مهر نویافته از بردستان، بندر دیر، استان بوشهر

حسین توفیقیان؛ فریبا شریفیان؛ کتایون فکری پور

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 25 دی 1402

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.364329.143228

چکیده

در دوره ساسانی به واسطه رونق دین زرتشت، بناهای مذهبی بصورت آتشکده‌های چهارتاقی ساخته می-شد. این آتشکده‌ها در برگیرنده فضاهای چهارتاقی گنبددار و گاها دارای رواق پیرامون بود که در بخش میانی بنا یک پایه ... بیشتر در دوره ساسانی به واسطه رونق دین زرتشت، بناهای مذهبی بصورت آتشکده‌های چهارتاقی ساخته می-شد. این آتشکده‌ها در برگیرنده فضاهای چهارتاقی گنبددار و گاها دارای رواق پیرامون بود که در بخش میانی بنا یک پایه آتشدان تعبیه شده بود. آتش این آتشکده‌ها بر اساس رتبه و اهمیت شامل آتش بهرام، آتش آدران، آتش دادگاه و سپس آتش‌های خانگی و شخصی بود. علی‌رغم مطالعات گسترده در سایر نقاط ایران، مطالعات اندکی در خصوص مظاهر آئین دین زرتشت شامل ساختار آتشکده‌ها و آتشدان‌های سواحل خلیج فارس و تعیین نوع و اهمیت آتش فروزان در آنها صورت پذیرفته است. در سواحل شمالی خلیج فارس که بخش جنوبی حوزه مطالعاتی فارس محسوب می شود تنها دو آتشکده محمد آباد برازجان و آتشکده کناری شناسایی و معرفی شده‌اند، همچنین تعدادی پایه‌های آتشدان در تل شهید، قلعه برازجان، آمامزاده شاه نور الدین، کشتو و تعداد بیشتری در بردستان معرفی شده است. علی‌رغم شناسایی این آثار اطلاع چندانی درخصوص جایگاه و رتبه آتش فروزان در این مراکز دینی وجود ندارد. در این مقاله ضمن اشاره مختصر به آتشکده‌ها و پایه آتشدان‌های مکشوفه در سواحل شمالی خلیج فارس (محدوده استان بوشهر)، مهر کتیبه‌دار دوره ساسانی مشکوفه از بردستان که نشان دهنده آتش فروزان در آتشکده‌ای ایالتی در سطح آتشکده آذر فرنبغ در این منطقه است مورد مطالعه قرار می‌گیرد. فراوانی پایه‌های آتشدان، بقایای چندین آتشکده و شناسایی این مهر با کتیبه دور تا دور و علامت حکومتی ساسانی در بخش میانی مهر نشان دهنده مرکزیت بردستان در زرتشتی‌گری سواحل شمالی خلیج فارس در دوره ساسانی است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

مقایسه تطبیقی ابزار نساجی و پارچه های باستان شناسی عصر مفرغ(شهر سوخته)، با نمونه های مشابه امروزی

هاله هلالی اصفهانی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 07 بهمن 1402

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.360834.143216

چکیده

شهر سوخته با حجم انبوهی از داده های فرهنگی، از اهمیت و جایگاه ویژه ای نسبت به دیگر محوطه های هزاره سوم پیش از میلاد در فلات ایران برخوردار است؛ چراکه فراوانی آثار بدست آمده از آن، منابع مطالعاتی مناسبی ... بیشتر شهر سوخته با حجم انبوهی از داده های فرهنگی، از اهمیت و جایگاه ویژه ای نسبت به دیگر محوطه های هزاره سوم پیش از میلاد در فلات ایران برخوردار است؛ چراکه فراوانی آثار بدست آمده از آن، منابع مطالعاتی مناسبی در بررسی عملکرد و ذهنیت انسان این هزاره از رویارویی با مسائل متعددی در تولید صنایع گوناگون چون نساجی دارد که انسان امروزی با آن مواجه است. یکی از راه های اثبات این مدعا، از بررسی انواع پارچه های بدست آمده از این محوطه می باشد که با در برداشتن انواع الیاف و تکنیک های بافت پارچه، به همراه ابزار بدست آمده از این فرآیند، بازگوی ِاشراف آنان در برخورد با عملکرد خلاقانه در استفاده از ابزار و نحوه تولید پارچه است. بررسی ابزارهای بدست آمده و داده‌های مرتبط با این ابزارها، همچون پارچه های شهر سوخته، کمک شایانی در شناخت بخشی از فرهنگ این مردم در هزاره سوم پیش از میلاد می کند؛ پژوهش میدانی حاضر نیز با رویکردی توصیفی – تطبیقی، شاخص ترین نمونه پارچه های بافته شده با انواع تکنیک های بافت را به کمک تصاویر مورفولوژیکی، جداول و نمودارها، همراه مقایسه‌ی تطبیقی آنها به لحاظ ظاهری و کاربرد صحیح با ابزار بدست آمده و سپس، نمونه های مشابه امروزی، مورد بررسی، توصیف و تطبیق قرار می دهد که در بازگویی هرچه روشن تر از ترسیم بخشی از زندگی روزمره انسان عصر مفرغ ، به عنوان هنرمند- صنعتگر، درحوزه صنعت نساجی، بازشناسی فضای آن دوره زمانی را احیاء می کند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

مطالعه و تحلیل دوره مس‌و‌ سنگ دشت مغان براساس داده‌های باستان‌شناختی یاتاق‌تپه‌سی

علی کریمی کیا؛ رضا رضالو؛ اکبر عابدی؛ اردشیر جوانمردزاده

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 08 بهمن 1402

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.319501.142989

چکیده

رودخانه ارس و سایر رودهای منطقه مغان از لحاظ شکل‌گیری محوطه‌های پیش‌از تاریخی نقش مهمی‌ را ایفا کرده است. گرچه دشت مغان تاکنون از نظر فعالیت‌های باستان‌شناختی چندان مورد توجه نبوده است، درحالی که ... بیشتر رودخانه ارس و سایر رودهای منطقه مغان از لحاظ شکل‌گیری محوطه‌های پیش‌از تاریخی نقش مهمی‌ را ایفا کرده است. گرچه دشت مغان تاکنون از نظر فعالیت‌های باستان‌شناختی چندان مورد توجه نبوده است، درحالی که فعالیت‌های گسترده علمی در حوضه دریاچه ارومیه انجام یافته و منطقه دشت مغان از این نظر مغفول مانده است. محوطه یاتاق‌تپه‌سی، یکی دیگر از محوطه پیش‌از‌تاریخی گِرمی مغان می‌باشد که مورد پژوهش علمی قرار گرفته است. هدف اصلی مقاله، معرفی سنت‌های سفالی و مشخص ساختن توالی گاهنگاری منطقه مورد مطالعه است. برای دستیابی به مطالعات دقیق‌تر ارتباطات فرهنگی با سایر مناطق و مشخص شدن جدول گاهنگاری در منطقه مورد مطالعه در دوره مس‌وسنگ، پرسش‌های ذیل مطرح می‌گردد؛ برحسب مطالعه داده‌های فرهنگی از جمله داده‌های سفالی، محوطه یاتاق‌تپه‌سی مربوط به کدام دوره / دوره‌های فرهنگی است ؟ فرضیه اصلی که در این ارتباط می‌توان گفت محوطه مذکور مربوط به دوره‌های مس‌و سنگ میانی و مس‌و سنگ جدید می‌باشد. باتوجه به داده‌های باستان‌شناختی بدست آمده، محوطه یاتاق‌تپه‌سی بیشتر با کدام مناطق جغرافیای ارتباطات فرهنگی دارد؟ مطالعات انجام یافته، ارتباطات و اشتراکات فرهنگی با سایر مناطق شمال‌غرب‌ایران علی‌الخصوص با منطقه قره‌داغ و حوضه دریاچه ارومیه و همچنین قفقاز جنوبی را نشان می‌دهد. نگارش پیش‌رو، با روش میدانی و با رویکرد توصیفی – تحلیلی صورت می‌گیرد. به عنوان نتیجه نهایی و با توجه به ویژه‌گی سفالی و سایر داده‌های فرهنگی می‌توان به پیوستگی‌های فرهنگی با سایر مناطق شمال‌غرب‌ و جایگاه آن در جدول گاهنگاری شمال‌غرب‌ایران اشاره کرد و از لحاظ گاهنگاری تاریخی برابر با 3700/3600-4500 ق.م را شامل می‌شود.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

کاتودولومینسانس میکروسکوپی و باریکه سینکروترون در شناسایی فن آوری و ساختار سلادن‌‌های بدست آمده از شهر گور

مجید منتظر ظهوری؛ رمی شاپولی؛ سید محمد امین امامی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 21 بهمن 1402

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.363663.143227

چکیده

کاربرد روشهای علمی بر پایه سنجش داده‌‌های رقومی و تحلیل تصاویر در مقیاس متفاوت جایگاه مناسبی را در مطالعات باستان‌‌شناسی ایجاد نموده است. استفاده از پرتوهای پرانرژی سینکروترون در راستای شناسایی ... بیشتر کاربرد روشهای علمی بر پایه سنجش داده‌‌های رقومی و تحلیل تصاویر در مقیاس متفاوت جایگاه مناسبی را در مطالعات باستان‌‌شناسی ایجاد نموده است. استفاده از پرتوهای پرانرژی سینکروترون در راستای شناسایی هر چه دقیقتر مواد تاریخی و فرهنگی و معمولا بصورت غیر تخریبی و با دقت بالا کمک به شناسایی مواد مورد بررسی در مقادیر بسیار جزئی نموده است. همچنین مطالعه نمونه‌‌ها با پرتوهای کاتدی و ایجاد شاخصه لومینسانس در مینرال‌‌های موجود در نمونه‌‌ها، میتواند به شناسایی ترکیب شیمیایی و تغییرات فازی در نمونه‌‌های تاریخی منجر گردد. پرتو‌‌های ایجاد شده کاتودولومینسانس از ترکیبات کریستالین موجود در نمونه‌‌های مطالعاتی باعث یافتن تحلیل‌‌های نوین کانی‌‌شناسی در راستای درک بهتری از تکنولوژی ساخت و منشاء یک ماده تاریخی می‌‌شود. در راستای مطالعات باستان‌شناسی انجام شده در طی سال‌‌های 1392-1393 در محدوده شهر گور تعدادی سفال سلادن و سفال‌‌های منقوش و لعابدار بدست امد. در این تحقیق تعدادی از این قطعات با استفاده از روشهای مرسوم آزمایشگاهی و استفاده از باریکه پر انرژی اشعه ایکس تولید شده در سینکروترون و کاتودولومینسانس میکروسکوپی مورد بررسی قرار گرفتند. این مطالعات در راستای شناسایی خصوصیات شیمیایی این سلادن‌‌ها، نحوه ساخت و منشاء آنان انجام گردید. در راستای این مطالعات مشخص گردید که از خاک رس کائولینی و در درجه حرارت حدود 1200 درجه سانتیگراد پخته و از نسبت‌‌های مشخصی از مواد خام در ترکیب شیمیایی بدنه و لعاب استفاده شده است. این تناسب و نحوه پخت مواد دلیلی است بر انسجام و استحکام سلادن، که با درجه حرارت شکل‌‌گیری فازهای کریستالین بین بدنه و لعاب همسانی دارد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

قلعه کوهزاد کوه وزنیار؛ مهرابه ای اشکانی یا آتشکده ای ساسانی؟

یونس یوسف وند؛ فرشاد میری؛ موسی سبزی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 01 اسفند 1402

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.367985.143243

چکیده

بنای قلعه‌کُهزاد بر بلندترین نقطه کوه وِیزِنهار/وِیزِنیار در غرب دشت رومشگان و در جنوب‌غرب استان لرستان قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه در اواخر دهه‌ی 60 خورشیدی، مجموعه‌ای از واحدهای معماری ... بیشتر بنای قلعه‌کُهزاد بر بلندترین نقطه کوه وِیزِنهار/وِیزِنیار در غرب دشت رومشگان و در جنوب‌غرب استان لرستان قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه در اواخر دهه‌ی 60 خورشیدی، مجموعه‌ای از واحدهای معماری به ابعاد 17×38 متر را آشکار ساخت؛ این فضاها متشکل از دو چهارتاقیِ گنبددار با نقشه چلیپایی، تالاری چهارگوش با راهروهایی در اضلاع شمالی و جنوبی آن و چند فضای جانبی دیگر است که با لاشه‌سنگ و ملاط گچ ساخته شده‌اند. به‌کارگیری شاخصه‌هایی مانند ستون‌های تزیینی، گچبری‌هایی با نقش گل رزت، برخی دخل و تصرفات در عناصر معماری و مجسمه‌های مفرغی با منشأ نامعلوم، کاوشگر محوطه را بر این باور استوار کرد که بنای قلعه‌کهزاد را در زمره‌ی «مهرابه‌های برجای‌مانده از اوایل حکومت اشکانی» قرار دهد. اما، مشخصات سازه‌ای و نحوه‌ی آرایش فضاهای معماری درکنار دیگر شواهد به‌دست آمده از بنا (سفال) این موضوع را تأیید نمی‌کند. در پژوهش حاضر تلاش می‌شود تا با استناد بر تمام شواهد موجود پرتو روشنی بر ابهامات پیش‌رو در مورد ماهیت کارکردی و بازه‌ی زمانی ساخت بنا افکنده شود. یافته‌های پژوهش از طربق بازدیدهای میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده‌ و با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی‌-تحلیلی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته‌اند. همچنین پلان بنا و آرایش واحدهای معماری همچون ترکیب چهارتاقی‌های چلیپایی گنبددار با دالان‌های طواف و تالار مرکزی، الگوی رایج آتشکده‌های دوره‌ی ساسانی را تداعی می‌کند. وجود بقایای محل پایه‌آتشدان‌ و سکوهای مکعب-مستطیل در فضای داخلی چهارتاقی‌های قلعه‌کهزاد نیز در راستای انجام مراسمات مذهبی در ارتباط با آیین زرتشتی قابل درک است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بازآفرینی حماسه در تاریخ؛ الگوبرداری بهرام چوبینه از روایت اسطوره آرش کمانگیر

علی اکبر مسگر؛ سارا اخروی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 15 فروردین 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.373773.143254

چکیده

داده ها و گزارش های تاریخی این قابلیت را دارند تا با مفاد اساطیری و حماسی تطبیق و اینهمان شوند. پدید آمدن شرایط خاص در تاریخ و مشابهت آن با شرایط حماسی یا اساطیری منجر به بازآفرینی شخصیت های تاریخی با الگوهای ... بیشتر داده ها و گزارش های تاریخی این قابلیت را دارند تا با مفاد اساطیری و حماسی تطبیق و اینهمان شوند. پدید آمدن شرایط خاص در تاریخ و مشابهت آن با شرایط حماسی یا اساطیری منجر به بازآفرینی شخصیت های تاریخی با الگوهای حماسی می شود. به مخاطره افتادن کیان ایرانشهر در روایت ملی مهم ترین زمینه برای پیدایش پهلوانانی است که از حیثیت ایران زمین پاسداری می کنند. حمله ی تورانیان به ایران منتهی به نبردهای دیرپایی می شود که در این کارزارها پهلوانان ایران با جانفشانی های گوناگون از مرز و سرزمین و شهریاری ایران محافظت می کنند. در واقع روایت شرق مهاجم و ظهور حماسه ها و در پی آن درخشش پهلوانان، مهم ترین پیرنگ روایات ملی ایران است. همین طرح و الگو عینا از اواسط شهریاری ساسانی به بعد که هنگامه حمله ی ترکان و هون ها به ایرانشهر است تکرار می شود. در این دوره بهرام چوبین به مثابه پهلوانی با دشمن شرقی در می آویزد و در تلاش است تا کیان ایران را حراست کند. به نظر می رسد اسطوره آرش که از قضا ریشه ای از دودمان مهران (همتبار با آرش کمانگیر) دارد به عنوان اسوه و الگوی بهرام چوبین از حماسه در اواخر عصر ساسانی کانونیت یافته و مورد بهره برداری قرار می گیرد. در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی و تحلیلی فرضیه الگو بودگی روایت اساطیری آرش کمانگیر برای بهرام چوبینه را به آزمون بگذاریم.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

مطالعه سفال‌های لبه واریختۀ محوطه کله کوب با استفاده از روش‌های پتروگرافی و طیف‌سنجی فلورسانس پرتوی ایکس

نازلی دارخال؛ محمد حسین عزیزی خرانقی؛ یاسین صدقی؛ سید ایرج بهشتی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 15 فروردین 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.371275.143247

چکیده

سفال نخستین محصول فناورانه انسان؛ ترکیبی از گِل رُس و آب و افزودن حرارت به آن که حداقل از نه هزار سال پیش در خاورمیانه تولید می‌شود. فرهنگ‌های پیش‌از تاریخ در ایران دارای تولیدات سفالین شاخص خویش هستند. ... بیشتر سفال نخستین محصول فناورانه انسان؛ ترکیبی از گِل رُس و آب و افزودن حرارت به آن که حداقل از نه هزار سال پیش در خاورمیانه تولید می‌شود. فرهنگ‌های پیش‌از تاریخ در ایران دارای تولیدات سفالین شاخص خویش هستند. یکی از این گونه‌های شاخص، سفال لبه‌واریخته است که در بخش‌های مختلف خاورمیانه با خاستگاه بین‌النهرینی/ جنوب غربی ایران، پراکنده و به عنوان شاخصه‌ فرهنگ‌های آغاز شهرنشینی، محسوب می‌شود. کله‌کوب محوطه‌ای در شرق ایران، خراسان جنوبی است که طی کاوش‌های باستان‌شناختی که از سال ۱۳۹۷ در آن صورت گرفته، شواهد زیادی از کاسۀ لبه‌واریخته به همراه دیگرگونه‌های سفالی شاخص منسوب به هزارۀ چهارم قبل از میلاد در آن شناسایی شده است. کله‌کوب دارای توالی لایه‌نگاری طولانی و به چهار دوره مختلف تقسیم می‌شود که آثار منسوب به فرهنگ‌های آغاز شهرنشینی، افق فرهنگی شوش II، از دوره دوم این محوطه شناسایی شده است. در این مقاله با استفاده از روش‌های هدفمند آنالیزی و آزمایشگاهی میان‌رشته‌ای همانند پتروگرافی مقاطع نازک و آنالیز طیف‌سنج فلورسانس پرتوی ایکس (XRF) به بررسی ساختاری نمونه‌های سفالی این محوطه و مقایسه تطبیقی با سه محوطه شاخص چغامیش، ابوفندوا و تل ابلیس که دارای فناوری مشابه هستند، پرداخته شود. با تجزیه‌وتحلیل نتایج به دست آمده مشخص شد که نمونه سفال‌های موردمطالعه از نظر تکنیک از یک الگو در ساخت پیروی می‌کنند؛ ولی ساختار تشکیل‌دهندة آن، شبیه به هم نبوده و منشأ ساخت آنها متفاوت است، به‌طوری‌که نوع ماده اولیه در ساخت سفال‌های محوطه‌های فوق با کله‌کوب متفاوت است، که نشان از تولید محلی سفال لبه‌واریخته در این محوطه دارد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی کوچکترین واحد پولی ساسانیان به همراه تحلیل نقوش و ضرابخانه‌های آن

حکیمه احمدی زاده شندی؛ رضا شعبانی؛ جواد هروی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 29 خرداد 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.371446.143249

چکیده

در نظام مالی عصر ساسانی (651-224 م) علاوه بر دو واحد پولی دینار (طلا) و درهم (نقره)، واحد‌های کم‌ارزش‌تر دیگری نیز وجود داشت که این اوحاد کم‌ارزش حتی در بخش‌هایی از ایران نسبت به دو واحد پولی نامبرده در مبادلات ... بیشتر در نظام مالی عصر ساسانی (651-224 م) علاوه بر دو واحد پولی دینار (طلا) و درهم (نقره)، واحد‌های کم‌ارزش‌تر دیگری نیز وجود داشت که این اوحاد کم‌ارزش حتی در بخش‌هایی از ایران نسبت به دو واحد پولی نامبرده در مبادلات اقتصادی عموم مردم رواج بیشتری داشت. با بررسی بر روی این پول‌های خرد که از اجناس نقره با وزن پایین، مس، برنج و مفرغ بوده‌اند به نکات جالبی برخواهیم خورد. این نکات همانا درج نقوش و نمادهایی ویژه است که به هیچ وجه بر دینارها و درهم‌ها به‌کار برده نمی‌شد؛ نقوشی بزرگ از خورشید و ماه و ستاره و آتشدانی افروخته در روی سکه که بی‌شک نماد یک موضوع و باور خاص هستند. می‌دانیم که خورشید و ماه که بر پایه اوستا از ایزدان زردشتی هستند در روی سکه‌های خرد در محلی ضرب شده‌اند که در نمونه‌های طلا و نقره از مسکوکات ساسانی نقوشی چون تصویر نیمرخ ولیعهد، ملکه و حتی خدای کیش زردشتی چون اهوره‌‌ مزدا درج می‌شده است. با بررسی مسکوکاتی خُرد مانند پشیز و مطالعه‌ی متون پهلوی ساسانی، کتاب دینی اوستا، که مملو از به تصویر کشیدن نمادهای دین هستند و همچنین بررسی رویدادهای تاریخی برخی از شاهان عصر ساسانی به این نتیجه می‌رسیم که این نقوش نشانگر عقاید و باور دینی هستند. در این میان تنها این نقوش نیستند که این اوحاد کم‌ارزش را مورد اهمیت قرار می‌دهند بلکه به کار رفتن نام ضرابخانه‌ها نیز شامل آن می‌شوند. اکنون در این مقاله به بررسی جملگی نقوش و نمادها، ضرابخانه‌های به‌کار رفته و معرفی آنها خواهیم پرداخت.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

واکنش به زلزله : شواهدی از تغییر الگوی سکونتی یا فروپاشی استقراری در دشت کنگاور در دوره پس از گودین III-2

پروانه احمدطجری؛ عباس مترجم؛ مهدی زارع

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 14 مرداد 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.374948.143262

چکیده

گودین تپه یکی از محوطه‌های باستانی ایران در منطقه غرب ایران است که شواهد حداقل دو رخداد زلزله در دوره‌های مختلف آن در کاوشهای باستان‌شناسی شناسائی شده است. یکی از این زلزله‌های مخرب در اواخر فاز 2 لایه ... بیشتر گودین تپه یکی از محوطه‌های باستانی ایران در منطقه غرب ایران است که شواهد حداقل دو رخداد زلزله در دوره‌های مختلف آن در کاوشهای باستان‌شناسی شناسائی شده است. یکی از این زلزله‌های مخرب در اواخر فاز 2 لایه III گودین تپه رخ داده است که به نظر می‌رسد منجر به تغییرات محیطی و فرهنگی نه تنها در محوطه گودین که در کل دشت کنگاور گردید. یکی از این شواهد را می‌توان تغییر اساسی در الگوی زندگی به صورت کاهش محسوس محوطه‌های استقراری در دوران پس از فاز دوم گودین III در دشت کنگاور دید. در اواخر دوره گودین III2 و دوره IIIp-2 در استقرارهای منطقه دشت کنگاور تغییراتی به وجود آمده است که نشان‌دهنده تغییر در شیوه زندگی از یکجانشینی به کوچروی است. در همین راستا پژوهش حاضر در تلاش است با بررسی عوامل مؤثر در این تغییر الگوی سکونتی به جستجوی دلایل آن بپردازد. سوال مهم و اصلی پژوهش این است که عوامل تأثیرگذار در تغییر الگوی زیستی دشت کنگاور در دوره پس از III2 گودین به چه صورت قابل بررسی است؟ روش این پژوهش بر اساس گردآوری اطلاعات به شیوه اسنادی و به روش توصیفی- تحلیلی است. در این پژوهش عوامل آب و هوایی، شرایط سیاسی (جنگ و خشونت) و زلزله رخ داده این دوران در منطقه بررسی شد. با توجه به آرام بودن منطقه از نظر آب و هوایی و سیاسی در نیمه هزاره دوم ق.م.، زلزله از دلایل مهم این تغییر و تحول نوع زندگی انسانهای منطقه کنگاور در نظر گرفته شد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی اعلام الوهیت نرام-سین

حسین بادامچی؛ سید شهروز توکلی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 27 مرداد 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.379595.143280

چکیده

یکی از انواع مشروعیت پادشاهان در دوران باستان، مشروعیت الوهی است. فرمانروا در این چهارچوب، پا را از ادعای نمایندگی خدا و تبار الهی فراتر می‌گذارد و خود را یک خدا معرفی می‌کند. بنا بر اسناد و مدارک، به ... بیشتر یکی از انواع مشروعیت پادشاهان در دوران باستان، مشروعیت الوهی است. فرمانروا در این چهارچوب، پا را از ادعای نمایندگی خدا و تبار الهی فراتر می‌گذارد و خود را یک خدا معرفی می‌کند. بنا بر اسناد و مدارک، به نظر می رسد که نخستین نمونۀ رسمی از اعلام الوهیت شاهان در بین‌النهرین، در دوران حکومت اکد و به دست نرام-سین (حدود 2261-2206 پ.م.) صورت گرفته‌است. دوران حکومت اکد یا سلسلۀ سارگنی، با نخستین کوشش برای یکپارچگی موفقیت‌آمیز بین‌النهرین و ایجاد سنت‌های سیاسی حکومت‌های آتی همراه است. بدین ترتیب، الوهیت پادشاه در این دوره و رابطۀ آن با سنت‌های سیاسی، اهمیت پیدا می‌کند. به علاوه، اهمیت مورد نرام-سین به عنوان نخستین نمونۀ رسمی از این ایدئولوژی در بین‌النهرین، که موجی هرچند سطحی از الوهیت رسمی شاهان را در پی داشت، دوچندان می‌شود. از این رو تصمیم گرفته شد تا به رغم کمبود منابع مربوط به پادشاهی الوهی نرام-سین نسبت به شاه-خدایان بین‌النهرینی پس از او، و همچنین تمرکز عمدۀ مطالعات بر موارد متاخرتر، تفصیلی بر پادشاهی الوهی نرام-سین و جوانب مختلف آن ارائه گردد. در این مقاله کوشیده شد تا فرآیند سیاسی‌ای که موجب ادعای الوهیت نرام-سین گشت، جایگاه و وضعیت الوهی وی، اهداف کلی وی از این اقدام، ریشه‌ها و عواملی که موجب این ادعا شدند، پیامدهای این ایدئولوژی و تاثیرات بلندمدت آن، تشریح شده و این موضوع که آیا ادعای الوهیت در دوران اکد، تنها به نرام-سین منحصر است یا خیر، به بحث گذاشته شود.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

قلعه‌های پهنۀ جغرافیایی جوین و جغتای در دوران اسلامی؛ گونه‌شناسی، چشم‌انداز و نقش اجتماعی

آزیتا میرزایی؛ حمید فدایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 10 شهریور 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.373280.143253

چکیده

قلعه‌ یکی از گونه‌های معماری است که به دلیل محصور بودن ضامن امنیت جامعۀ انسانی مستقر در آن بوده است. اگرچه تامین امنیت عامل اصلی وجودی قلعه‌ها بوده اما پویایی جوامع انسانی به تدریج بر ماهیت آنها تاثیر ... بیشتر قلعه‌ یکی از گونه‌های معماری است که به دلیل محصور بودن ضامن امنیت جامعۀ انسانی مستقر در آن بوده است. اگرچه تامین امنیت عامل اصلی وجودی قلعه‌ها بوده اما پویایی جوامع انسانی به تدریج بر ماهیت آنها تاثیر گذاشت و تبدیل به نمود مادّی یا جلوه‌ای از شرایط سیاسی اجتماعی حاکم در زمان حیات خود گردیدند. با شکل‌گیری حکومت‌ها، قلعه‌ها محل اقامت نخبگان سیاسی و نظامی شدند و بر حسب نوع کارکردشان مدیریت بخشی از جامعۀ پیرامون خود را بر عهده داشتند. در سال 1399 خورشیدی بررسی باستان‌شناختی در دو شهرستان جوین و جغتای در بخش شمال غربی استان خراسان رضوی انجام شد. حاصل این جستجوی میدانی شناسایی شانزده قلعه و تپه‌قلعه بود که تا پیش از این معرفی و مطالعه نشده بودند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی سعی شده به پرسش‌هایی در خصوص گونه‌شناسی، نقش چشم‌انداز در تعیین کارکرد و در آخر جایگاه اجتماعی قلعه‌ها پاسخ داده شود. در این پژوهش علاوه بر مطالعات میدانی و مستندنگاریِ کامل شواهدِ معماری و یافته‌های سطحی،از علوم میان رشته‌ای چون سنجش از راه دور، پایش محیطی منطقه‌ با پهپاد نیز انجام شد. همچنین در بخش اسنادی از منابع تاریخی و معماری مرتبط با مبحث استفاده گردید. رهاورد این پژوهش شناسایی و معرفی چهار گونۀ متفاوت قلعه دشتی و دو گونه قلعه کوهستانی در منطقه است که هر یک بر اساس الگوی کالبدی دارای ویژگی‌ها، کارکرد و نقش اجتماعی خاص خود هستند. از لحاظ گاهنگاری این قلعه‌ها متعلق به دوران اسلامی می‌باشندو در بازۀ زمانی ایلخانی تا قاجار قرار می‌گیرند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

الگوهای استقراری فرهنگ‌های پیش‌ازتاریخ غرب حوضۀ آبریز رود کرخه در دوران روستانشینی

رامین یشمی؛ فرشید ایروانی قدیم؛ رحمت عباس‌نژاد سرستی؛ بابک رفیعی علوی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 07 مهر 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.382436.143297

چکیده

بخش غربی حوضۀ آبریز رود کرخه که در غرب شوشان بزرگ قرار دارد، با دشت مرکزی شوشان همجوار است و بر یک بوم‌مرز دشتی-بیابانی انطباق دارد که از منابع زیست‌محیطی مانند مراتع و زمین‌های حاصلخیز حوضۀ آبریز رودخانۀ ... بیشتر بخش غربی حوضۀ آبریز رود کرخه که در غرب شوشان بزرگ قرار دارد، با دشت مرکزی شوشان همجوار است و بر یک بوم‌مرز دشتی-بیابانی انطباق دارد که از منابع زیست‌محیطی مانند مراتع و زمین‌های حاصلخیز حوضۀ آبریز رودخانۀ کرخه و شاخابه‌های جاری در آن برخوردار است و زیستگاه‌های دوران مختلف پیش‌ازتاریخ، تاریخی و اسلامی را دربر دارد. این پژوهش به بررسی داده‌های پایۀ زیست‌محیطی و باستان‌شناختی بخشی از این منطقه می‌پردازد که کرانۀ غربی رود کرخه را در بر گرفته است؛ مسئلۀ اصلی پژوهش بررسی الگوهای پراکندگی زیستگاه‏های دورۀ روستانشینی در این منطقه است که با ارائه تعریفی از آنها، بازخوردهای پویایی‌ها و تغییرات چشم‌انداز را بر جوامع انسانی در دوران روستانشینی بررسی می‌کند. با سنجش الگوی استقراری هر دورۀ فرهنگی در این منطقه، برای تعریف ارائه‌شده از نظام استقراری منطقه مصداق‌های عینی ارائه می‌گردد. به این منظور، زیستگاه‌های باستانی شناسایی شده در واحدهای جغرافیایی منطقه از منظر وسعت و پراکندگی مواد فرهنگی سنجیده و نظام گاهنگاری آنها پیشنهاد می‌شود. همچنین، با معرفی و سنجش ظرفیت‌های محیطی هر واحد، تلاش خواهد شد تا دانسته شود نظام مرکزمحور برای زیستگاه‌های هر دورۀ شناسایی شده قابل تعریف است، یا الگوی شکل‌گیری زیستگاه‌های باستانی در این منطقه از چنین سازوکاری تبعیت نمی‌کند. پژوهش حاضر، محوطه‌های قابل دوران روستانشینی را که همچنان در چشم‌انداز منطقۀ مورد پژوهش باقی مانده‌اند، مستند ساخته است. پس از آن، بر اساس وضعیت فعلی چشم‌انداز و بازسازی بخشی از آن به نسبت وضعیت بازۀ زمانی مورد نظر، به بررسی تأثیر تغییرات چشم‌انداز بر نظام استقراری منطقه پرداخته است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

در جستجوی زردشت: امکان سنجی ارتباط فرهنگ‌های عصر آهن جنوب آسیای میانه با آئین زردشتی

سید مهدی موسوی نیا

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 مهر 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.379180.143278

چکیده

زردشت یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ ایران باستان است. به رغم اهمیت فهم تاریخ زیست زردشت در درک بهتر روند تحولات فرهنگی جامعة ایرانی، تنوعی از تاریخ‌های پیشنهادی از دورة نوسنگی تا دورة ... بیشتر زردشت یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ ایران باستان است. به رغم اهمیت فهم تاریخ زیست زردشت در درک بهتر روند تحولات فرهنگی جامعة ایرانی، تنوعی از تاریخ‌های پیشنهادی از دورة نوسنگی تا دورة هخامنشی، بر دشواری ورود به این مسأله گواهی می‌دهد. گوناگونی تاریخ‌های پیشنهاد شده که از منابع کلاسیک، متون پهلوی و آثار نویسندگان دورة اسلامی مستفاد شده است بعدتر با مطالعات زبان شناسی و داده‌های باستان شناسی نظم گرفت. در این پژوهش تلاش می‌شود با مبنا قرار دادن مطالعات زبان شناسی، داده‌های باستان شناسی هزارة دوم و اول ق.م آسیای میانه با هدف امکان سنجی ارتباط آنها با آئین زردشتی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در این راستا این مسأله طرح می‌شود که تا چه اندازه می‌توان بین تحولات هزارة دوم ق.م در شرق جهان ایرانی و ظهور زردشت ارتباط برقرار کرد؟ به علاوه، داده‌های باستان شناسی عصر آهن آسیای میانه چه اطلاعاتی راجع به زردشتی‌گری به دست می‌دهد؟ به منظور پاسخ به مسائل طرح شده از مطالعات کتابخانه‌ای و گزارش‌های میدانی با روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. این پژوهش نشان می‌دهد همزمان با تحولات اجتماعی اواخر فرهنگ بلخی-مروی و شروع عصر آهن برخی تحولات فرهنگی نیز در جریان بوده است که با استناد به مطالعات زبان شناسی و داده‌های باستان شناسی می‌توان آنها را در بافتار آئین زردشتی ارزیابی و تفسیر کرد. از مصادیق این تحولات می‌توان به ناپدیدشدن دفن مردگان در گورها، رواج واگذاری اجساد در فضای باز و کشف شواهدی از آتشکده‌های زردشتی اشاره کرد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بررسی اصالت بشقاب سیمین با نقش قوچ در گنجینه ساری

سامان سورتیجی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 07 آبان 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.380698.143285

چکیده

همکاری و همسویی نقاشان، فلزگران و قلم‌زنان ماهر دورۀ ساسانی موجب گردید تا شاهکار آنان در زمرۀ اشیاء شاخص و منحصر به فرد گنجینه‌ها و مجموعه‌های شخصی در سراسر دنیا قرار گیرد. از سویی توجه و علاقه‌ی قشری ... بیشتر همکاری و همسویی نقاشان، فلزگران و قلم‌زنان ماهر دورۀ ساسانی موجب گردید تا شاهکار آنان در زمرۀ اشیاء شاخص و منحصر به فرد گنجینه‌ها و مجموعه‌های شخصی در سراسر دنیا قرار گیرد. از سویی توجه و علاقه‌ی قشری خاص به این دسته از آثار موجب گردید تا جاعلان اموال هنری فرصت را غنیمت شمرده و مصنوعات تقلبی خود را به سبک آن‌ دوره تولید نمایند؛ بنابراین بایسته است؛ با توجه به آمار بالای کشف اشیاء از سوداگران آثار فرهنگی– تاریخی، اموال ضبط‌شده از آنان را با نگاهی ژرف‌تر بررسی کرده. این مقاله‌ به مطالعۀ بشقاب سیمین با نقش قوچ که به سبک دوره ساسانی تولید‌ شده و از قاچاقچیان به دست آمده‌است، می‌پردازد؛ اثری که به عنوان شیء اصل در دفتر اموال گنجینۀ ساری ثبت شد اما در بازبینی، اصالت آن توسط نگارنده مورد تردید قرار‌گرفت، در روند انجام کارشناسی مجدد، بشقابی که فرد جاعل از روی آن الگوبرداری نمود شناسایی و مراحل بررسی اصالت آن در مقاله ارائه گردید. این مقاله ضمن اشاره به شیوه‌های تشخیص اصالت بشقاب‌ گنجینه ساری، به معرفی نقش‌ بشقاب اصل دوره ساسانی که الگوی فرد جاعل قرار گرفت، می‌پردازد. هنرمند ساسانی توانست از روی تجربه و به شکل کاملاً ذهنی با حذف قرینه‌سازی و استفاده از نیروهای بصری ناشی از شکل و زمینه، مناسب‌ترین ترکیب‌بندی را در نقش زمینه پدید آورد. در نتیجۀ این مطالعات، اصالت بشقاب گنجینۀ ساری مردود اعلام گردیده و در نهایت این اثر به عنوان یک شیء جعلی در دفتر اموال مخزن ثبت گردید.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

جابجایی دارالملک هرموز به جزیرۀ جرون و تاثیر آن بر شکل گیری شبکه راههای مناطق شمال خلیج فارس

کاظم امیدی؛ طیبه رحیمی؛ مهران رضایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 07 بهمن 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.382216.143296

چکیده

جابجایی مرکز سیاسی و اداری ملوک هرموز، از هرموز ساحلی به جزیرۀ جرون، یکی از حوادث تاثیرگذار در تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس طی اواخر قرن هفتم هجری بود. جابجایی، موقعیّت جدیدی را برای امور حمل و نقل ... بیشتر جابجایی مرکز سیاسی و اداری ملوک هرموز، از هرموز ساحلی به جزیرۀ جرون، یکی از حوادث تاثیرگذار در تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس طی اواخر قرن هفتم هجری بود. جابجایی، موقعیّت جدیدی را برای امور حمل و نقل کالاها و در نتیجه مسیرهای بازرگانی به وجود آورد. هرموز ساحلی از طریق یک شاهراه اصلی به جیرفت و سپس به کرمان متصل می‌شد و این جاده تا قرن هشتم هجری مهمترین مسیر دسترسی کاروان‌های زمینی به بندر هرموز محسوب می‌شد. شواهد متعدد باستان-شناسی و تاریخی نشان می‌دهد که رفت و آمد در این مسیر طی قرن هشتم هجری به بعد به تدریج رو به افول گذاشت و به مسیری مکمل تبدیل شد. در عین حال، رونق راههای جدید نیز شرایط را برای رشد و رونق شهرها و سکونتگاهها فراهم نمود و باعث به وجود آمدن فضای جغرافیایی جمعیتی و اجتماعی جدیدی گردید. از آنجایی که مسالۀ تاثیر جابجایی کانون تجارت خلیج فارس و شکل‌گیری شبکه راههای شمال خلیج فارس در قرن هشتم هجری و تاثیرات آن بر رونق و آبادی سکونتگاهها و آبادیها مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است، مقاله حاضر برآن است با تحقیق میدانی و بهره‌گیری از منابع تاریخی، موضوع جابجایی کانون تجارت از هرموز ساحلی به جزیره جرون و چگونگی شکل‌گیری شبکه راههای شمال خلیج فارس در قرن هشتم هجری را مورد تحقیق قرار دهد که در این راستا فرضیۀ «منحنی رونق و افول شهرها و آبادیهای شمال خلیج فارس، تابعی از متغیّر شبکه راهها و جابجایی مراکز تجاری» نیز به کار گرفته شده است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

تحلیل کنام‌سازی و الگوی استقرار محوطه‌های باستانی در شمال غرب فلات مرکزی (زیرحوضه آبخیز قزوین) طی دوره‌های نوسنگی، مس‌سنگی انتقالی و مس‌سنگی، در ارتباط با عوامل طبیعی

محمد محسن ذنوبی؛ حسن فاضلی نشلی؛ حسن درخشی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 14 بهمن 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.386117.143319

چکیده

طی دوره‌های باستانی، شرایط جغرافیایی و عوامل طبیعی، تاثیر بسزایی در شکل‌گیری محوطه‌های باستانی، رونق و افول آن‌ها و همچنین الگوی استقرار محوطه‌ها داشته است. آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد، ... بیشتر طی دوره‌های باستانی، شرایط جغرافیایی و عوامل طبیعی، تاثیر بسزایی در شکل‌گیری محوطه‌های باستانی، رونق و افول آن‌ها و همچنین الگوی استقرار محوطه‌ها داشته است. آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد، کنام سازی گروه‌های انسانی در بخش شمال غربی فلات مرکزی (زیرحوضه آبخیز قزوین) و الگوی استقرارگاه‌ها از آغاز دوره نوسنگی جدید تا پایان دوره مس‌سنگی، با توجه به ویژگی‌های ژئومورفولوژیک و ارتفاعی، شبکه‌های زهکشی و تحولات اقلیمی می‌باشد. بدین جهت، در ابتدا، با استفاده از مدل ارتفاع رقومی 30 متر و نرم‌افزار Arc GIS، زیرحوضه آبخیز قزوین مشخص گردید و با استفاده از همین نرم‌افزار، نقشه‌های ژئومورفولوژی، ارتفاع، فاصله از آبراهه و رده‌بندی آبراهه‌ها (شبکه زهکشی) تهیه شد. سپس موقعیت محوطه‌های باستانی این سه دوره در ارتباط با این عوامل ذکر شده، مورد بررسی و سنجش قرار گرفت. در ادامه به منظور افزایش معنای اطلاعات به دست آمده از بررسی ارتباط نقاط باستانی با فاکتورهای مورد نظر، این نتایج در ارتباط با ویژگی‌هایی اقلیمی و تحولات آن طی سه دوره نوسنگی، مس‌سنگی انتقالی و مس‌سنگی نیز، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که عوامل طبیعی مورد بررسی در این پژوهش، در ایجاد الگوی استقرار محوطه‌های باستانی زیرحوضه آبخیز قزوین و همچنین گسست‌ها و پیوست‌های استقراری، بسیار تاثیرگذار بوده اند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

محوطه 089 چم‌شیر، استقرارگاهی از قرون میانی و متأخر اسلامی در حوزه زاگرس جنوبی

مجتبی صفری؛ هدایت اله کلواری جانکی؛ نرجس حیدری؛ جواد رجبی چشانی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 12 اسفند 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.378929.143276

چکیده

استان کهگیلویه و بویراحمد یکی از حوزه‌های مطالعاتی باستان‌شناسی در زاگرس جنوبی است که در دوران اسلامی، علی‌الخصوص قرون میانی و متأخر اسلامی در برگیرنده اطلاعات ارزشمندی از شیوه‌های کوچ‌نشینی و استقرارهای ... بیشتر استان کهگیلویه و بویراحمد یکی از حوزه‌های مطالعاتی باستان‌شناسی در زاگرس جنوبی است که در دوران اسلامی، علی‌الخصوص قرون میانی و متأخر اسلامی در برگیرنده اطلاعات ارزشمندی از شیوه‌های کوچ‌نشینی و استقرارهای کشاورزی نیمه موقت است. محوطه 089 چم‌شیر باتوجه‌به سازه‌های معماری و نوع سفال‌های به‌دست‌آمده از کاوش سال 1401 ه-ش نوعی اس تقرار به شیوه‌ دامپروری کوچ‌رو به همراه کشاورزی است. کاوش در محوطه مذکور دربرگیرنده داده‌های معماری و سفالی‌ بود که تجزیه‌وتحلیل نهایی آن‌ها ارتباط تنگاتنگی با این شیوه زندگی دارد. در ساختار معماری این محوطه چندین فضای معماری برای سکونت انسان و قراردادن وسایل مرتبط با این سبک زندگی و یک یا دو ساختار بزرگ‌تر چسبیده به محیط زندگی، برای نگهداری دام ایجاد شده بود. در کنار مجموعه معماری، یافته‌های سفالی به دست آمد که باتوجه‌به فرم، کیفیت ساخت و کاربرد احتمالی آن‌ها ارتباط این مجموعه‌های معماری را با شیوه کوچ‌روی بیشتر تأیید می‌کنند. در مجموع محوطه ۰۸۹، شامل 5 واحد ساختمانی مجزا با ابعاد گسترده است که در نتیجه کاوش، دو واحد ساختمانی با ساختار معماری متفاوت با استفاده از مواد خام و شیوه ساخت یکسان از دل خاک نمایان شد. در این واحدهای معماری، انواع سفال‌های نوع استخر، سفال‌های شبه پیش از تاریخ، سفال لعاب‌دار و سفال‌های ساده دوره اسلامی مشابه نمونه‌های به‌دست‌آمده از منطقه فارس، خوزستان، کرمان و چهارمحال‌وبختیاری به دست آمد که هم‌راستا با مطالعه واحدهای معماری منجر به گاه‌نگاری نسبی محوطه گردیدند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بازسازی الگوی استفاده درزمانی از سنگ‌خام در بین جوامع پارینه‌سنگی غرب ‌زاگرس ‌میانی در پناهگاه صخره‌ای باوه‌یوان کرمانشاه

نعمت حریری؛ محسن رنجبران؛ الهام قصیدیان؛ سامان حیدری گوران

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 19 اسفند 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.374793.143258

چکیده

مجموعه غار و پناهگاه صخره‌ای باوه‌ یوان به‌ عنوان یکی از محوطه‌های شاخص پارینه‌سنگی در غرب ایران، دارای سه دوره پارینه‌ سنگی میانی، نوین و فراپارینه‌سنگی است؛ این محوطه دارای طیف وسیعی از انواع ... بیشتر مجموعه غار و پناهگاه صخره‌ای باوه‌ یوان به‌ عنوان یکی از محوطه‌های شاخص پارینه‌سنگی در غرب ایران، دارای سه دوره پارینه‌ سنگی میانی، نوین و فراپارینه‌سنگی است؛ این محوطه دارای طیف وسیعی از انواع دست‌افزارسنگی بوده که توسط جوامع شکارورز-گردآورنده در هر سه دورة یاد شده و به‌ طور مشخص توسط دو زیر گونه انسانی نئاندرتال و هوشمند در بازه زمانی تقریبی بین 80 تا 13.4 هزار ‌سال‌ پیش از حال استفاده شده است. در این پژوهش ما نتایج اولیۀ سنجش کلان‌نمایی (ماکروسکوپی) مجموعه‌ای تقریباً هزار قطعه‌ای را ارائه می‌دهیم. نتایج پژوهش حاکی از این است که در طول زمان، استفاده از مواد خام سنگی دست‌خوش تغییر می‌شود به این ترتیب که جوامع پارینه‌سنگی‌میانی از طیف متنوع‌تر موادخام‌سنگی استفاده کرده‌اند اما در جوامع پارینه‌سنگی‌نوین و فراپارینه‌سنگی به تدریج شاهد راهبرد استحصال مواد خام‌سنگی انتخاب‌گرایانه که بازتاب آن منابع محدود‌تر و با کیفیت‌تری هستیم. این دست‌آورد نشان از رفتارهای متنوع انسانی از دورۀ پارینه‌سنگی‌میانی تا فراپارینه‌سنگی منطقه مطالعاتی دارد. همچنین بیش از 99 درصد از سنگ‌های خام مصرفی توسط جوامع پارینه‌سنگی از انواع سنگ‌های کریپتو-میکروکریستالی رسوبی است که در محیط زمین‌شناسی اطراف باوه‌یوان وجود دارند و کمتر از یک درصد سنگ‌های استفاده شده از سایر انواع سنگ‌های آذرین و دگرگونی است.

مشاهده مقاله

عداد دوره‌ها	15
تعداد شماره‌ها	35
تعداد مقالات	444
تعداد نویسندگان	816
تعداد مشاهده مقاله	854,341
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	716,525
نسبت مشاهده بر مقاله	1924.19
نسبت دریافت فایل بر مقاله	1613.8
-----------------------------------------
تعداد مقالات ارسال شده	1,324
تعداد مقالات رد شده	787
درصد عدم پذیرش	59
تعداد مقالات پذیرفته شده	286
درصد پذیرش	22
زمان پذیرش (روز)	412
تعداد پایگاه های نمایه شده	13
تعداد داوران	286

- نوع اعتبار	علمی
- توالی انتشار	فصلنامه
نمایه	اسکوپوس
- شاخص کیفیت در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC)	Q₂
- ضریب تاثیر 1402(Impact Factor)	0.247
- نوع داوری	دوسو ناآشنا
- زبان نشریه	فارسی (مقاله کوتاه 1200 کلمه ا ی) و انگلیسی
- نوع انتشار	الکترونیکی
- نوع دسترسی	رایگان(تمام متن)
هزینه بررسی و انتشار:	دارد

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

بانک ها و نمایه نامه ها

ابر واژگان