مطالعات باستان شناسی

مقاله پژوهشی

بازسازی الگوی استفاده درزمانی از سنگ‌خام در بین جوامع پارینه‌سنگی غرب ‌زاگرس‌مرکزی در پناهگاه صخره‌ای باوه‌یوان کرمانشاه

نعمت حریری؛ محسن رنجبران؛ الهام قصیدیان؛ سامان حیدری گوران

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 5-31

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.374793.143258

چکیده

مجموعۀ غار و پناهگاه صخره‌ای باوه‌یوان به‌عنوان یکی از محوطه‌های شاخص پارینه‌سنگی در غرب ایران، دارای سه دورۀ پارینه‌سنگی میانی، نوین و فراپارینه‌سنگی است؛ این محوطه دارای طیف وسیعی از انواع دست‌افزارسنگی ... بیشتر مجموعۀ غار و پناهگاه صخره‌ای باوه‌یوان به‌عنوان یکی از محوطه‌های شاخص پارینه‌سنگی در غرب ایران، دارای سه دورۀ پارینه‌سنگی میانی، نوین و فراپارینه‌سنگی است؛ این محوطه دارای طیف وسیعی از انواع دست‌افزارسنگی بوده که توسط جوامع شکارورز-گردآورنده در هر سه دورۀ یادشده و به‌طور مشخص توسط دو زیر گونۀ انسانی نئاندرتال و هوشمند در بازۀ زمانی تقریبی بین 80 تا 13.4هزار ‌سال‌ پیش‌ازحال استفاده شده است. در این پژوهش ما نتایج اولیۀ سنجش کلان‌نمایی (ماکروسکوپی) مجموعه‌ای تقریباً هزار قطعه‌ای را ارائه می‌دهیم. نتایج پژوهش حاکی از این است که در طول زمان، استفاده از مواد خام سنگی دست‌خوش تغییر می‌شود به این ترتیب که جوامع پارینه‌سنگی‌میانی از طیف متنوع‌تر موادخام‌سنگی استفاده کرده‌اند، اما در جوامع پارینه‌سنگی‌نوین و فراپارینه‌سنگی به‌تدریج شاهد راهبرد استحصال مواد خام‌سنگی انتخاب‌گرایانه که بازتاب آن منابع محدود‌تر و با کیفیت‌تری هستیم. این دست‌آورد نشان از رفتارهای متنوع انسانی از دورۀ پارینه‌سنگی‌میانی تا فراپارینه‌سنگی منطقۀ مطالعاتی دارد. هم‌چنین بیش از 99% از سنگ‌های خام مصرفی توسط جوامع پارینه‌سنگی از انواع سنگ‌های کریپتو-میکروکریستالی رسوبی است که در محیط زمین‌شناسی اطراف باوه‌یوان وجود دارند و کمتر از 1% سنگ‌های استفاده شده از سایر انواع سنگ‌های آذرین و دگرگونی است.

مقاله پژوهشی

ساخت و کاربری ابزارهای استخوانی در جوامع نوسنگی: مطالعه‌ای بر ابزارهای استخوانی محوطۀ تپۀ پشت‌فرودگاه ملایر

خلیل الله بیک محمدی؛ فهیمه رحمانی

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 33-65

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.400621.143370

چکیده

محوطۀ تپۀ پشت‌فرودگاه در دشت ملایر، در زمرۀ محوطه‌های شاخص جوامع نیمه‌کوچ‌رو با اقتصاد معیشتی دامداری، از اواخر نوسنگی جدید در زاگرس‌مرکزی به‌شمار می‌رود. در این دوران با تثبیت شیوه‌های کشاورزی ... بیشتر محوطۀ تپۀ پشت‌فرودگاه در دشت ملایر، در زمرۀ محوطه‌های شاخص جوامع نیمه‌کوچ‌رو با اقتصاد معیشتی دامداری، از اواخر نوسنگی جدید در زاگرس‌مرکزی به‌شمار می‌رود. در این دوران با تثبیت شیوه‌های کشاورزی و دامداری، منجر به گسترش و تنوع در ساخت ابزارهایی از مواد خام سنگ و به‌ویژه بقایای جانوران (استخوان) شده است. بقای استخوان‌های جانوری به‌دلیل دارا بودن ویژگی‌هایی همچون: انعطاف‌پذیری، قابلیت پرداخت، مقاومت نسبی و دسترسی آسان، نقش مهمی در زندگی و معیشت جوامع نوسنگی داشته است. در این پژوهش، تعداد محدودی از ابزارهای استخوانی که با ابعاد و ویژگی‌های ظاهری و عملکردی مختلف به‌دست آمده از محوطۀ تپۀ پشت‌فرودگاه به روش توصیفی-تحلیلی و مقایسه‌ای با سایر محوطه‌های شاخص زاگرس‌مرکزی مورد بررسی قرار خواهند گرفت. پرسش نخست در این باب آن است که، ابزارهای استخوانی به‌دست آمده از محوطۀ پشت‌فرودگاه ملایر دارای چه ویژگی‌ها و خصوصیات ریخت‌شناسی و عملکردی هستند؟ دوم، با توجه به ساختار ابزارها، چه نقشی در زندگی روزمرۀ جوامع کوچ‌رو و به چه‌منظور مورداستفاده بوده‌اند؟ و پرسش‌آخر، بین ابزارهای این محوطه و سایر محوطه‌های هم‌عصر و هم‌افق خود، قرابت ساختاری و کارکردی وجود دارد؟ این پژوهش به‌دنبال اهدافی چون: تحلیل ویژگی‌های ریخت‌شناسی، فناوری هوشمندانۀ مردمان و کارکرد احتمالی آن‌ها و با کمک گرفتن از مطالعات ‌باستان‌شناسی تجربی بوده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که ابزارها عمدتاً دارای بدنۀ مخروطی، نوک‌تیز و سطح صیقل یافته‌اند و آثار سایش که نشانگر استفادۀ مکرر بوده، قابل مشاهده است. نتایج این پژوهش بر اثبات نوعی تخصص‌گرایی در ساخت ابزارهاست؛ آگاهی درست از خواص موادخام استخوانی و شکل‌گیری نظام فناورانه همراه با ساختار اجتماعی پویا در دوران نوسنگی، به‌ویژه در جامعۀ‌ نیمه‌کوچ‌رو دامدار تپۀ پشت‌فرودگاه دلالت دارد؛ چراکه با تحلیل ابزارها و بازسازی جنبه‌های معیشتی می‌توان تاحدی ساختار اجتماعی جوامع پیش‌ازتاریخ را بررسی و درک بهتری در نحوۀ ساخت، استفاده و کاربرد از نوع ابزارهای استخوانی، به‌ویژه درفش و سوزن‌ها در جوامع نوسنگی کوچ‌رو ارائه کرد.

مقاله پژوهشی

گونه‌شناسی و مطالعۀ ساختاری سفال‌های تل اسودِ دمشق، سوریه و پیشنهاد گاهنگاری محوطه با استفاده از آزمایش سالیابی ترمولومینسانس

نوار احمد؛ فرشید ایروانی قدیم؛ احمد علی یاری؛ محسن محمدی آچاچلویی

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 67-95

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.396851.143353

چکیده

یکی از مهم‌ترین محوطه‌های دورۀ نوسنگی در جنوب‌غرب سوریه محوطۀ تل اسود می‌باشد. این محوطه توسط «دوکنتنسن و استوردر» کاوش شده و تعداد محدودی قطعات سفال به‌دست آمده است. کاوشگران قطعات سفال شناسایی ... بیشتر یکی از مهم‌ترین محوطه‌های دورۀ نوسنگی در جنوب‌غرب سوریه محوطۀ تل اسود می‌باشد. این محوطه توسط «دوکنتنسن و استوردر» کاوش شده و تعداد محدودی قطعات سفال به‌دست آمده است. کاوشگران قطعات سفال شناسایی شده در تل اسود را به دورۀ نوسنگی باسفال نسبت داده‌اند، در صورتی که در بررسی‌های کارگاهی انجام‌یافته توسط نگارندگان، مشخص گردید که این قطعات سفالی به دوره‌های نوسنگی، مس‌وسنگ، مفرغ و دوران تاریخی قابل انتصاب هستند. مسأله اصلی این پژوهش، گونه‌شناسی سفال تل اسود براساس فرم و تکنیک ساخت، و مشخص کردن تاریخ‌گذاری دقیق محوطه تل اسود براساس یافته‌های سفالی با استفاده از روش آزمایش سالیابی ترمولومینسانس می‌باشد؛ از این‌رو، تلاش خواهد شد به پرسش‌های طرح شده پاسخ داده شود؛ 1. یافته‌های سفالی تل اسود ازلحاظ گونه‌شناسی و مطالعۀ ساختاری به چه شکل قابل معرفی است؟ 2. تاریخ‌گذاری مطلق با استفاده از آزمایش سالیابی ترمولومینسانس تل اسود به چه شکل قابل تعیین می‌باشد؟ در این پژوهش، گونه‌شناسی براساس فرم و تکنیک ساخت به‌همراه آزمایش ترمولومینسانس انجام خواهد شد. سفال‌های این محوطه ازلحاظ فرم و تکنیک تزئین تنوع زیادی ندارند، ولی ازلحاظ تکنیک ساخت به‌نظر می‌رسد که سفالگران تل اسود در زمینۀ ساخت سفال تجربۀ کافی داشته‌اند. براساس نتایج تاریخ‌گذاری یافته‌های سفالی با استفاده از روش ترمولومینسانس می‌توان گفت که با توجه به این‌که استقرار در تل اسود از دورۀ نوسنگی بدون سفال آغاز شده است، ولی سفال‌های به‌دست آمده نشان‌دهندۀ دورۀ نوسنگی تا دوران تاریخی هستند.

مقاله پژوهشی

گودین‌تپه و خاستگاه نظام اداری آغازایلامی

روح الله یوسفی زشک؛ حسن افشاری سالکی؛ دنیا اعتمادی فر

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 97-125

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.392835.143343

چکیده

بر پایۀ شواهد باستان‌شناسی، گودین‌تپه در نیمه و اواخر هزارۀ چهارم پیش‌از‌میلاد فاقد نشانه‌های بارز فرهنگ مادی اوروکی (مانند: سفال ویژه، معماری خاص، یا فناوری‌های اداری) بوده و بنابراین به‌عنوان ... بیشتر بر پایۀ شواهد باستان‌شناسی، گودین‌تپه در نیمه و اواخر هزارۀ چهارم پیش‌از‌میلاد فاقد نشانه‌های بارز فرهنگ مادی اوروکی (مانند: سفال ویژه، معماری خاص، یا فناوری‌های اداری) بوده و بنابراین به‌عنوان یک پایگاه بازرگانیِ صرفِ اوروکی قابل شناسایی نیست. کشف لوح‌هایی با ساختار و چیدمان مشابه با متون آغازایلامی نشان می‌دهد که در این محوطه سامانه‌ای اداری بومی، مرتبط با مدیریت منابع جوامع کوهستانی، فعال بوده و گودین‌تپه در شبکۀ اقتصادی گستردۀ آغاز ایلامی ادغام شده است. کارکردهای مکمل اقتصاد کوچ‌نشینی (محصولات دامی و خدمات حمل‌ونقل) و کشاورزی یکجانشینی (محصولات زراعی و صنایع‌دستی) نشان می‌دهد که گودین‌تپه به‌عنوان حلقۀ واسط در مبادلات منطقه‌ای و محل گردهم‌آیی فصلی کوچ‌نشینان عمل می‌کرده است. یافته‌هایی هم‌چون هم‌زمانی لوح‌های اقتصادی شوش II و نمونه‌های متون مربوط با مرحلۀ شکل‌گیری فرهنگ آغازایلامی، حضور سفال‌های برآمده از کوهستان و فلات‌مرکزی، و معماری شاخص فرهنگ آغازایلامی، جایگاه این محوطه را به‌عنوان مرکز بازرگانی چندفرهنگی و نقطۀ تلاقی فناوری‌های اداری (شامل: لوح‌های اقتصادی و مُهروموم‌ها) تقویت می‌کند؛ افزون‌بر این، انبارها و ظروف بزرگ ذخیره‌سازی نقش گودین را در انبارداری و توزیع کالا نشان می‌دهد. از منظر زمانی، مواد فرهنگی گودین VI:1 حلقۀ اتصال میان شوش II و شوش III با عنوان مرحلۀ آغازین شکل‌گیری فرهنگ آغازایلامی (حدود ۳۵۰۰ تا ۳۲۰۰پ.م.) را پُر می‌کند و گذار از لوح‌های صرفاً عددی به متون کامل آغازایلامی را مستندسازی می‌کند. این مرحلۀ «شکل‌گیری فرهنگ آغازایلامی» با نوآوری‌های اداری، تنوع فرهنگی، و گسترش تعاملات منطقه‌ای تعریف می‌شود و نشان می‌دهد که شکل‌گیری این فرهنگ هم‌زمان با تداوم فرهنگ اوروک/شوش II رخ داده است. مجموعۀ این شواهد، گودین‌تپه را نَه یک پایگاه فرعی اوروکی، بلکه یک محور فعال بازرگانی برای کوچ‌نشینان آغازایلامی با نقش محوری در تکامل سامانه‌های اداری تثبیت می‌کند.

مقاله پژوهشی

سنگ به‌عنوان نماد در آئین‌های تدفینی حوزۀ فرهنگی اسروبنایا-آندرونوو

ایلشات بخشیه‌ف

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 127-143

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.397096.143354

چکیده

این پژوهش به بررسی نقش سنگ به‌عنوان جانشین نمادین پیکر متوفی در آئین‌های تدفینی حوزۀ فرهنگی اسروبنایا-آندرونوو در اواخر عصر مفرغ در منطقۀ اورال جنوبی می‌پردازد. مبنای پژوهش، داده‌های به‌دست‌آمده ... بیشتر این پژوهش به بررسی نقش سنگ به‌عنوان جانشین نمادین پیکر متوفی در آئین‌های تدفینی حوزۀ فرهنگی اسروبنایا-آندرونوو در اواخر عصر مفرغ در منطقۀ اورال جنوبی می‌پردازد. مبنای پژوهش، داده‌های به‌دست‌آمده از گورستان تپه‌ای کاشکاروفسکی (واقع‌در بخش ماورالنهر از اورالِ باشقیرستان) است، به‌ویژه گور شمارۀ ۳ از تپۀ شمارۀ ۵ که در آن یک استل سنگی انسان‌نما کشف شد و به‌عنوان عنصر مرکزی یک «سنوتاف» (قبر یادبود بدون جسد) تفسیر گردید. به‌نظر می‌رسد که در این بستر، سنگ علاوه‌بر داشتن کارکردی مقدس، جایگزین بدن غایب متوفی نیز بوده است. این پژوهش گونه‌شناسی مجموعه‌های مشابه را ارائه کرده و آن‌ها را بر اساس نحوۀ قرارگیری عمدی و ویژگی‌های سنگ‌ها در گودال‌های تدفین به چهار گروه تقسیم می‌کند؛ گروه A سنگ‌های شبیه استل که در گودال‌های تدفین قرار داده شده‌اند. گروه B سنگ‌های منفرد که به‌طور عمدی در کف گودال گذاشته شده‌اند و گاه حالت بدن خمیده را شبیه‌سازی می‌کنند. گروه‌های C و D شامل سنوتاف‌هایی با چند سنگ یا یک تخته‌سنگ منفرد در کف قبر قرار گرفته است. گودال تدفین با استل سنگی در گورستان کاشکاروفسکی در‌واقع یک مجموعۀ تدفینی سنوتاف منحصر‌به‌فرد است که در آن قرار دادن عمدی سنگ در کف گودال را می‌توان با اطمینان به آئین جایگزینی بدن متوفی نسبت داد. تعداد اندک نمونه‌های مشابه، نشان‌دهندۀ غیرمعمول بودن این رسم در آئین تدفینی مردم اسروبنایا-آندرونوو در جنگل‌استپ اورال جنوبی در اواخر عصر مفرغ است. خاستگاه این سنت هم‌چنان نامشخص است، اما پیوند آن با سنت‌های تدفینی آلاکول-فدوروفو در محوطه‌های اورال جنوبی و قزاقستان شناسایی شده است. برای تأیید این فرضیه، لازم است دامنۀ منابع باستان‌شناسی گسترش یابد.

مقاله پژوهشی

نبوکدنصر دوم و یهودیان: بازنگری انتقادی روایت‌های باستان‌شناختی، تاریخی و دینی

مُسَلّم رشد الرواحنة

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 145-165

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.394675.143348

چکیده

شخصیت نبوکدنصر دوم همچنان پژوهشگران را مجذوب خود می‌کند، درست به دلیل تضاد چشمگیری که در چگونگی یادکرد او در منابع مختلف وجود دارد. در حالی که اسناد بابلی او را پادشاهی دیندار و سازنده‌ای برجسته معرفی ... بیشتر شخصیت نبوکدنصر دوم همچنان پژوهشگران را مجذوب خود می‌کند، درست به دلیل تضاد چشمگیری که در چگونگی یادکرد او در منابع مختلف وجود دارد. در حالی که اسناد بابلی او را پادشاهی دیندار و سازنده‌ای برجسته معرفی می‌کنند، متون کتاب مقدس، گاه او را به عنوان ابزار داوری خداوند و گاه به عنوان نماد غرور استبدادی به تصویر می‌کشند. هدف این پژوهش، گشودن گره این روایت‌های متعارض است؛ با بررسی این‌که چگونه آسیب روانی ناشی از تبعید، حافظه جمعی یهودیان را شکل داده و چگونه دغدغه‌های الهیاتی بر روایت‌های تاریخی اثر گذاشته است. این مطالعه، به جای صرفاً فهرست کردن دیدگاه‌های متفاوت، استدلال می‌کند که درک نبوکدنصر مستلزم آن است که تبعید بابلی به عنوان نقطه عطفی شناخته شود که به شکلی بنیادین هویت یهودی را دگرگون ساخت. ویرانی معبد اول صرفاً یک فاجعه سیاسی نبود، بلکه ملتی را واداشت تا رابطه خود با امر الهی را از نو بازاندیشی کنند. چهره نبوکدنصر، چه در قالب یک عامل الهی و چه به شکل یک ستمگر مغرور، پاسخی بود به نیازهای جوامع مختلف برای معنا بخشیدن به این دگرگونی بزرگ. از طریق تحلیل دقیق اسناد اداری بابلی، متون کتاب مقدس و منابع متأخر اسلامی، این پژوهش نشان می‌دهد که چگونه حافظه تاریخی در فرهنگ‌های گوناگون ساخته و بازساخته می‌شود. «تبدیل دینی» نبوکدنصر که در کتاب دانیال روایت شده است، به باور نویسنده، بیش از آنکه بازتاب‌دهنده یک تحول معنوی واقعی در پادشاه بابل باشد، بازتابی از کشمکش‌های الهیاتی یهودیان تبعیدی است.

مقاله پژوهشی

تاریخ‌گذاری رادیوکربن بقایای انسانی گورستان مرسین‌چال

محمدرضا نعمتی؛ سحر بختیاری

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 167-187

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.395930.143351

چکیده

استفاده از گاهنگاری مطلق با روش سالیابی رادیوکربن یا کربن 14در مطالعات باستان‌شناسی امروزی در جهان به‌طور چشمگیری متداول شده است. گورستان مرسین‌چال در روستای تلاجیم، شهرستان مهدی‌شهر، استان سمنان ... بیشتر استفاده از گاهنگاری مطلق با روش سالیابی رادیوکربن یا کربن 14در مطالعات باستان‌شناسی امروزی در جهان به‌طور چشمگیری متداول شده است. گورستان مرسین‌چال در روستای تلاجیم، شهرستان مهدی‌شهر، استان سمنان واقع شده است. تاکنون چهار فصل کاوش در این محوطه انجام گرفته و کاوشگران بر پایۀ یافته‌های حاصل از گورهای کاوش شده، تاریخ‌گذاری نسبی آن به اواخر هزارۀ اول پیش‌ازمیلاد پیشنهاد داده‌اند. این پژوهش دارای ماهیت بنیادی با رویکردی توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری آن دارای دو بخش میدانی و آزمایشگاهی است. در مطالعات میدانی یافته‌های حاصل از کاوش مورد مستندنگاری و مطالعه قرارگرفتند و سپس نمونه‌های آزمایشگاهی انتخاب شدند. در مرحلۀ دوم برای تاریخ‌گذاری مطلق نمونه‌هایی از بقایای شش اسکلت انسانی از شش گور که در طول فصل چهارم کاوش گورستان مرسین‌چال کشف شده بودند، انتخاب شدند. این نمونه‌ها با استفاده از تکنیک‌های رادیوکربن (C14) و با استفاده از روش طیف‌سنجی جرمی شتاب‌دهندۀ (AMS)، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند؛ بنابراین هدف اصلی این پژوهش گاهنگاری مطلق گورستان مرسین‌چال و یافته‌های داخل گورهاست. پرسش‌های قابل طرح در این پژوهش عبارتنداز: گورستان مرسین‌چال مربوط به چه دوره‌های فرهنگی است؟ و شیوه‌های تدفین و نوع اشیای داخل گورها در دوره‌های به چه شکلی بوده است؟ و افراد دفن شده در این گورستان دارای چه نوع رژیم غذایی بودند؟ نتایج تاریخ‌گذاری نشان‌داد که این گورستان در بازۀ زمانی 409 تا 51 پ.م. هم‌زمان با ادوار هخامنشی، سلوکی و اشکانی مورداستفاده قرار گرفته و شیوه‌های تدفین و اشیای درون گورها در تمام این دوره‌ها ثابت مانده و تغییر چشمگیری در گذر زمان نداشته‌اند. بررسی ترکیب ایزوتوپی کربن (δ13C) و نیتروژن (δ15N) کلاژن این افراد با روش IRMS، بیانگر مصرف ترکیبی مواد غذایی گیاهی و حیوانی در رژیم غذایی افراد مورد مطالعه است.

مقاله پژوهشی

نام‌شناسی تخت‌جمشید در اسناد و متون تاریخی: از آغاز تا دورۀ قاجار

امیر راکعی؛ گودرز رشتیانی

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 189-215

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.393407.143344

چکیده

این پژوهش به بررسی سیر تاریخی نام‌هایی می‌پردازد که در طول زمان به تخت‌جمشید، یکی از برجسته‌ترین محوطه‌های باستانی ایران، اطلاق شده است. مسئلۀ اصلی پژوهش، این پرسش است که، چگونه تغییرات در نام‌گذاری ... بیشتر این پژوهش به بررسی سیر تاریخی نام‌هایی می‌پردازد که در طول زمان به تخت‌جمشید، یکی از برجسته‌ترین محوطه‌های باستانی ایران، اطلاق شده است. مسئلۀ اصلی پژوهش، این پرسش است که، چگونه تغییرات در نام‌گذاری یادمان‌های باستانی بازتابی از دگرگونی‌های گسترده‌تر در حافظۀ جمعی، ایدئولوژی و هویت فرهنگی هستند. هدف اصلی مطالعه، دنبال کردن فرآیندهایی است که طی آن‌ها نام‌هایی چون «پارسه» در سنگ‌نوشته‌های هخامنشی تا «تخت‌جمشید» در دوره‌های متأخرتر، در بستری از گفتمان‌های تاریخی، دینی و فرهنگی شکل گرفته‌اند. این پژوهش با بهره‌گیری از رویکردی میان‌رشته‌ای که تحلیل زبان‌شناختی، تاریخی و باستان‌شناختی را با یک‌دیگر تلفیق می‌کند، به بررسی منابع متنوعی ازجمله کتیبه‌های سلطنتی، متون تاریخی کلاسیک و اسلامی، سفرنامه‌ها و ادبیات اسطوره‌ای می‌پردازد و به نقطۀ عطفی در دوران مدرن اشاره می‌کند که پیشرفت‌های علمی در حوزۀ باستان‌شناسی، به‌ویژه رمزگشایی خطوط میخی، موجب رفع برداشت‌های نادرست تاریخی شد و نام اصیل «پارسه» که در روزگار هخامنشیان به‌کار می‌رفت، بار دیگر به هویت این مجموعه بازگردانده شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تاریخ نام‌گذاری تخت‌جمشید صرفاً موضوعی واژگانی نیست، بلکه دریچه‌ای مهم برای درک چگونگی به یاد آوردن، بازتفسیر و بازسازی گذشته است. با قرار دادن این تاریخ نام‌شناختی در دل مباحث کلان‌تری چون: باستان‌شناسی، میراث‌فرهنگی، حافظۀ تاریخی و تاریخ‌نگاری، این پژوهش سهمی در فهم ژرف‌تر فرآیندهای فرهنگی‌ای دارد که هویت تاریخی را شکل می‌دهند و بازتعریف می‌کنند.

مقاله پژوهشی

بنای شیخ مکان در استان ایلام، غرب ایران: آتشکده یا آسیاب آبی؟

لیلا خسروی

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 217-235

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.392824.143342

چکیده

بنای شیخ مکان در استان ایلام، به‌عنوان یکی از آثار بحث‌برانگیز معماری دورۀ ساسانی، همواره محل اختلاف‌نظر پژوهشگران بوده است. این پژوهش به روشی نظام‌مند به بررسی ویژگی‌های معماری، شیوۀ ساخت و یافته‌های ... بیشتر بنای شیخ مکان در استان ایلام، به‌عنوان یکی از آثار بحث‌برانگیز معماری دورۀ ساسانی، همواره محل اختلاف‌نظر پژوهشگران بوده است. این پژوهش به روشی نظام‌مند به بررسی ویژگی‌های معماری، شیوۀ ساخت و یافته‌های باستان‌شناختی می‌پردازد تا کارکرد اولیۀ بنا را روشن سازد. ساختار مستطیل‌شکل بنا شامل: تالار گنبدی مرکزی، ایوان طاق‌دار و کانال‌های آبی یکپارچه است که همگی از شاخصه‌های معماری مرتبط با سازه‌های صنعتی، به‌ویژه آسیاب‌های آبی محسوب می‌شوند. نکتۀ قابل‌تأمل، فقدان عناصر تشخیصی معماری مذهبی ساسانی مانند: راهروی طواف، آتشدان و محور مقدس شمال‌-جنوب در این بناست. در مقابل، مؤلفه‌های صنعتی مشخصی ازجمله مکانیسم تولید آرد و اجزای آسیاب در آن شناسایی شده است. تحلیل تطبیقی با نمونه‌های شناخته‌شدۀ معماری مذهبی ساسانی، مانند: آتشکدۀ نگار و معبد اسپاخو (به‌عنوان یکی از معابد شاخص این دوره) تفاوت‌های بنیادین را در هر دو سطح کالبدی و عملکردی آشکار می‌سازد. شواهد باستان‌شناختی و داده‌های قوم‌باستان‌شناسی حاکی از استفاده طولانی‌مدت از این بنا به‌عنوان آسیاب آبی است که احتمالاً نشانگر بازکاربری عملکردی یک سازۀ ساسانی در دوره‌های پسین است. موقعیت راهبردی بنا در مجاورت دژ و مسیرهای تجاری نیز بیشتر بر نقش اقتصادی آن تأکید دارد تا کارکرد مذهبی. اگرچه فرضیۀ کارکرد مذهبی (آتشکده) توسط برخی پژوهشگران مطرح شده، اما این پژوهش با استناد به مدارک موجود، کارکرد اصلی بنا را به‌عنوان یک سازۀ صنعتی تأیید می‌کند که نمونه‌ای ارزشمند از بازکاربری معماری ساسانی در دوران اسلامی محسوب می‌شود. یافته‌ها بر ضرورت انجام کاوش‌های هدفمند برای روشن‌سازی زوایای تاریک گاهنگاری مطلق و سیر تحول این اثر در تاریخ معماری ایران تأکید می‌ورزد. این پژوهش سهمی مهم در درک فرآیندهای تحول عملکردی فضاهای تاریخی و رابطۀ پیچیده بین سبک معماری مذهبی و صنعتی در ایران پس از ساسانی دارد.

مقاله پژوهشی

تحقیقات جدید دربارۀ کشف قبرهای سغدی در چین

یوان چی ژائو

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 237-265

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.383454.143305

چکیده

سُغدیانا یکی از قدیمی‌ترین دولت‌شهرهای شرقی در ایران باستان است که در جادۀ ابریشم باستانی واقع شده بود. براساس مدارک تاریخی و مواد باستان‌شناسی، مقبره‌های سُغدی زیادی در نقاط مختلفی از چین غربی کشف ... بیشتر سُغدیانا یکی از قدیمی‌ترین دولت‌شهرهای شرقی در ایران باستان است که در جادۀ ابریشم باستانی واقع شده بود. براساس مدارک تاریخی و مواد باستان‌شناسی، مقبره‌های سُغدی زیادی در نقاط مختلفی از چین غربی کشف شده‌اند و گویا این مقبره‌ها توسط سغدیان مقیم این منطقه ساخته شده‌اند. بررسی این آثار نشان از آن دارد معماری ایرانی-چینی در این سازه‌ها به‌کار رفته است. مطابق اسناد تاریخی و متون چینی گویا این حقیقت است که سُغدیان به‌عنوان مقامات دولتی، بازرگانان و... وارد چین شدند و در این بخش از سرزمین‌های چین کسب‌وکارهای خانوادگی-تجاری برای خود ایجاد کرده و از این‌طریق در فرآیندهای تجارت، فرهنگ، تاریخ، دین و غیره، نقش مهمی ایفا نمودند. کشفیات باستان‌شناسی در منطقۀ دشت‌های مرکزی چین به‌طور قابل‌توجهی جایگاه استراتژیک و نقش سُغدیان و شهرهای سُغدی را در این تبادلات تقویت کرده است. با توجه به اهمیت این موضوع و اطلاعات غنی موجود در ادبیات چینی، این پژوهش به جمع‌آوری مقبره‌های کاوش‌شدۀ چینی پرداخته و قصد دارد، این داده‌ها را تحلیل کند؛ این‌که چگونه سُغدیان توانستند در گذر زمان در جوار سایر شهرهای چین غربی به یکی از تأثیرگذارترین گروه‌های قومی در تغییرات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، مذهبی، زبانی و فرهنگی سلسله‌های چینی تبدیل شدند.

مقاله پژوهشی

مستندسازی و مدل‌سازی سه بُعدی قلاع کوهستانی با استفاده از فتوگرامتری با پهپاد مطالعۀ موردی: قلعۀ تاریخی فورگ

فرشته آذرخرداد؛ حسن هاشمی‌زرج‌آباد

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 267-281

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.398310.143363

چکیده

قلعه فورگ، ازجمله قلاع کوهستانی است که مربوط به دورۀ متأخر اسلامی (افشاریه تا قاجار) می‌باشد این قلعه به‌دلیل موقعیت استراتژیک و معماری منحصربه‌فرد همواره موردتوجه بوده و نیاز به مستندنگاری دقیق با ... بیشتر قلعه فورگ، ازجمله قلاع کوهستانی است که مربوط به دورۀ متأخر اسلامی (افشاریه تا قاجار) می‌باشد این قلعه به‌دلیل موقعیت استراتژیک و معماری منحصربه‌فرد همواره موردتوجه بوده و نیاز به مستندنگاری دقیق با استفاده از روش‌های نوین می‌باشد. فتوگرامتری پهپاد، یکی از روش‌های نوینی است که با پیشرفت تکنولوژی در دهه‌های اخیر در این زمره از مطالعات قرار گرفته است که به‌صورت منفرد یا در ترکیب با روش‌های دیگر، به‌طور گسترده‌ای در مدل‌سازی سه‌بُعدی میراث‌فرهنگی غیرمنقول و محوطه‌های باستان‌شناختی استفاده می‌شود. این فناوری، با استفاده از تصاویر دو بعدی، مدل‌های سه‌بُعدی دقیق و فتورئالیستی از آثار و محوطه‌های تاریخی تولید می‌کند. این نوع مستندنگاری جهت اقدامات حفاظتی و توسعۀ پایدار آن‌ها سودمند است. پژوهش کاربردی حاضر با هدف ارزیابی توانایی فتوگرامتری پهپاد در یک قلعۀ کوهستانی با اختلاف ارتفاع قابل‌توجه صورت گرفته است که به مدل‌سازی قلعه فورگ جهت مستندنگاری و تهیۀ نقشۀ سه‌بعدی پرداخته شد. این پژوهش در سه مرحلۀ میدانی، نرم‌افزاری و اسنادی و به روش تحلیلی انجام شده است که نتیجۀ آن ایجاد مدل سه‌بُعدی قلعه کوهستانی فورگ با بافت واقعی و اندازۀ نمونۀ زمینی (GSD )97/0 سانتی‌متر بر پیکسل به‌دست آمد. در این پژوهش، ارزیابی نتایج تدقیق‌شده توسط چهار نقطۀ کنترل زمینی و سه نقطۀ آزمایشی، بیانگر عملکرد بالای فتوگرامتری پهپاد به‌عنوان روشی سریع در مستندنگاری و مدل‌سازی سه بُعدی قلاع کوهستانی با اختلاف ارتفاع در بستر کوه و آثار معماری آن‌ها با دقت زمینی 6/2 سانتی‌متر است.

مقاله پژوهشی

تقارن بین تکنیک‌های آماده‌سازی سنگ مادر لووالوا در چین و تکنیک‌های موجود در مناطق آلتایی و مغولستان

ژِیانگ چِن؛ ویلیام دیویس

دوره 17، شماره 2 ، مرداد 1404، صفحه 283-315

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.400441.143373

چکیده

در این پژوهش از چارچوب مطالعاتی مبتنی‌بر داده‌ها برای بررسی تنوع منطقه‌ای فناوری سنگ مادرهای لوالوا با هدف فهم میزان ثبات روش‌‌های تراشه‌برداری و تنوع تبادلات فناورانه در روسیه، مغولستان، و شمال ... بیشتر در این پژوهش از چارچوب مطالعاتی مبتنی‌بر داده‌ها برای بررسی تنوع منطقه‌ای فناوری سنگ مادرهای لوالوا با هدف فهم میزان ثبات روش‌‌های تراشه‌برداری و تنوع تبادلات فناورانه در روسیه، مغولستان، و شمال چین استفاده شده است. ابتدا براساس گونه‌شناسی اریک بوئدا، سنگ‌مادرها به انواع محیطی، هم‌مرکز، دوقطبی، و تک‌قطبی طبقه‌بندی شدند؛ سپس به‌لحاظ کمّی ازطریق تصاویر دوبُعدی تحلیل شدند. در مغولستان، توالی‌های لوالوای محیطی و هم‌مرکز در اوج پیچیدگی و ثبات هستند؛ نمایه‌های تراکم جای برداشته‌ها در همۀ محوطه‌های نمونه‌برداری‌شده بیش از ۶۰% و هم‌بستگی میزان تنوع پایین است که نشانگر روش‌های تولید استانداردسازی‌شده است. در مقابل مجموعه‌های مربوط به روسیه تنوع بین‌محوطه‌ای را نشان می‌دهند؛ سنگ‌مادرهای هم‌مرکز از آنوی‌۱ به‌میزان چشمگیری یک‌دست هستند، درحالی‌که نمونه‌های هم‌زمان از کارابوم تنوع بالایی در اندازه را نشان می‌دهند. در شوییدونگو در چین سطح کلی فناوری کمّی پایین‌تر است؛ با این‌حال در لایه‌های ۶ و ۷ آن به‌وضوح روش‌های لایۀ ۸ که پایین‌تر است، منتقل شده‌اند. این مسئله نشانگر تداوم فناورانه است. در غار تونگتیان غرب چین، سنگ‌مادرها به‌وضوح پوشش سطح کمتری دارند و نواحی برداشت‌ تراشۀ کوچک‌تر است. این موضوع نشانگر مهارت فنی کمتری نسبت به محوطۀ شوییدونگو است. سنگ‌مادرهای دوقطبی روسی شباهت محدودی با نمونه‌های چینی دارند؛ درحالی‌که سنگ‌مادرهای هم‌مرکز از مجموعۀ کارا-تنش بسیار شبیه لایۀ ۷ شوییدونگو هستند. در محوطه‌های منفرد چینی لایه‌های مختلف به‌صورت متناوب با روش‌های چینی یا روسی شباهت دارند. این موضوع نشان می‌دهد به‌صورت موج‌های مکرر، معرفی و جذب و بازتولید تکنیک‌ها صورت گرفته است. در جمع‌بندی، فناوری لوالوا، فقط از طریق یک راه وارد چین نشده، بلکه از مسیرهای چندگانه و در زمان‌های مختلف به چین رسیده است. سرآغازهای لوالوای چین چندخاستگاهی هستند و احتمالاً راه‌های انتشار چندگانه در شمال اوراسیا وجود داشته است. به‌جای یک مسیر یک‌طرفه، این منطقه چشم‌اندازی درهم‌پیچیده بوده که در آن به‌صورت متداوم تعامل صورت می‌گرفته است.

تأملی در برخی نقش‌مایه‌های نمادین حیوانی بر مُهرها و گِل‌مهرهای ساسانی (نمونه‌های مورد پژوهش: مُهرها و گِل‌مهرهای ساسانی موزۀ مقدم)

دوره 7، شماره 2 ، دی 1394، ، صفحه 47-67

https://doi.org/10.22059/jarcs.2015.57747

چکیده

یک دسته از مواد فرهنگی دورۀ ساسانی که اطلاعات فراوانی در اختیار ما قرارمی‌دهند، مهرها و گلمهرها هستند. در موزۀ مقدم دانشگاه تهران تعدادی مهر و گلمهر مربوط به دورههای مختلف وجود دارد که ... بیشتر

معرفی دوازده گونه از آرایه‌های گچی در تزئینات معماری دوران اسلامی ایران براساس شگردهای فنّی و جزئیات اجرایی

دوره 3، شماره 1 ، شهریور 1390، ، صفحه 89-1069

چکیده

براساس مطالعات میدانی و بررسی‌های مقدّماتی آزمایشگاهی بر روی آثار تزئینی گچی در ایران دوران اسلامی، مشخص گردید که کمینه 12 گونة مختلف از تزئینات، گچی وجود دارند که در هرگونه، جزئیات فنی به‌کار گرفته ... بیشتر

بررسی شیوه های تدفین دوره اشکانی در گورستان ولیران دماوند

دوره 4، شماره 2 ، اسفند 1391، ، صفحه 103-121

https://doi.org/10.22059/jarcs.2013.32122

چکیده

دوره اشکانی به دلیل دوران طولانی امپراطوری ،گستردگی وسعت زیاد قلمرو حکومتی و وجود مذاهب مختلف ، شیوه‌های متنوعی جهت دفن اجساد وجود داشته است. تاکنون گورستانهای متعدی از این دوره با شیوه‌های متفاوت ... بیشتر

چگونگی ساخت کانال سوئز توسّط داریوش و بررسی تأثیر سیاسی ـ اقتصادیِ آن در دورة هخامنشیان

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1388، ، صفحه 177-201

چکیده

اگر شروع حیات امپراتوری هخامنشی را از سال559 ق.م.، سال به قدرت رسیدن کوروش دوم، و پایان آن را سال 332 ق.م. فتح ایران توسّط اسکندر مقدونی بدانیم، در این 227 سال توسعة قدرت سیاسی و نظامی امپراتوری هخامنشی تعدادی ... بیشتر

حمام حاج میرحسن قزوین؛ گرمابه‌ای از اوایل دوره قاجار

دوره 3، شماره 2 ، اسفند 1390، ، صفحه 193-219

چکیده

حمام‌های عمومی در زمرة ابنیة عام‌المنفعه‌ای هستند که با ظهور دین اسلام،که مقدمة بسیاری از فرائضش تطهیر است، در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافتند. متأسفانه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری، ... بیشتر حمام‌های عمومی در زمرة ابنیة عام‌المنفعه‌ای هستند که با ظهور دین اسلام،که مقدمة بسیاری از فرائضش تطهیر است، در سراسر قلمرو اسلام گسترش یافتند. متأسفانه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری، نمونه‌ای پابرجا از حمام‌های عمومی در ایران باقی نمانده است، اما از دورة صفوی و به‌ویژه دورة قاجار حمام‌های عمومی بسیاری در سراسر ایران هنوز پابرجاست. یکی از شهرهایی که تعداد زیادی حمام عمومی قدیمی در آن وجود دارد، قزوین است. از حمام‌های پیش از دورة صفوی در این شهر نمونة پابرجایی نمیشناسیم و در متون کهن پیش از این دوران نیز به‌جز نام حمام قمک و حمام مسلم به نام دیگری برنمیخوریم، اما منابع دورة صفوی به احداث حمام‌های متعدد در شهر در این دوره اشاره کرده و جهانگردان خارجی هم، که در این عصر از قزوین دیدن کرده‌اند، به تعدد و زیبایی گرمابه‌های عمومی این شهر اشاره کرده‌اند. امروزه از دورة صفوی حمام‌های بلور و قجر برجاست که هردو مرمت و بازسازی شده و به موزه تغییر کاربری یافته‌اند. در دورة قاجار نیز تعداد زیادی گرمابه در قزوین احداث شد. ادیب‌الممالک، دولتمرد دورة قاجار، از 50 باب حمام عمومی در شهر قزوین در زمان خود یاد کرده که 15 باب از آنها در زمرة حمام‌های مشهور بوده‌اند. یکی از حمام‌های مشهوری که وی از آن نام میبرد حمام حاج میرحسن است‌. این حمام، که قدیمی‌ترین حمام به‌جا‌مانده از دورة قاجار است، در سال‌های اخیر مرمت و بازسازی شده و در حال حاضر به موزه و فرهنگسرا تغییرکاربری یافته است.

مقاله پژوهشی

بررسی گورآوندهای دوره ساسانی شمال ایران (ظروف فلزی) حاصل از کاوش های علمی باستان شناسی

سهیل احمدی واستانی؛ جبرئیل نوکنده؛ مصطفی ده پهلوان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 08 آذر 1401

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.337911.143082

چکیده

فاصله زمانی بین قرن سوم تا ششم میلادی (دوره ساسانی) ازنظر باستان‌شناسی و بررسی تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی فلات ایران از اهمیت بسیار برخوردار است. در این دوره ساخت و استفاده از اشیای فلزی، خصوصاً فلزات ... بیشتر فاصله زمانی بین قرن سوم تا ششم میلادی (دوره ساسانی) ازنظر باستان‌شناسی و بررسی تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی فلات ایران از اهمیت بسیار برخوردار است. در این دوره ساخت و استفاده از اشیای فلزی، خصوصاً فلزات گران‌بها، ازنظر هنر و ظرافت فلز گری به درجه اوج کمال خود رسیده است. این تحولات عظیم در صنعت فلزگری علاوه بر تأثیرات که بر اشیای فلزی که مصارف روزمره داشته، در گورآونده های فلزی نیز تأثیرگذار بوده است. به همین دلیل ما شاهد وجود اشیای زیبا و نفیس از لحاظ هنری در گورستان‌های دوره‌ ساسانی هستیم. هدف اصلی این پژوهش بررسی فرم و تزئینات ظروف فلزی مکشوفه در گورستان‌های دوره‌ ساسانی، شمال ایران است تا از این طریق اطلاعاتی جامع در خصوص فن ساخت، کاربری، نقوش به‌کار رفته بر روی این ظروف به دست بیاوریم. داده‌های این پژوهش بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی جمع‌آوری و مورد پژوهش قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد رایج‌ترین گونه ظروف فلزی مکشوفه از این منطقه شامل؛ کاسه‌، پیاله، جام، تنگ و بشقاب بوده است. این ظروف علاوه بر کاربری روزمره، نشان دهنده‌ی نوعی جایگاه اجتماعی و سیاسی صاحبان آن و در مواردی به‌ عنوان ذخیره، سرمایه در مناسبات تجاری است. این ظروف عمدتاً به شیوه ریخته‌گری و شیوه چکش‌کاری ساخته شده‌اند. اکثر ظروف مکشوفه بدون نقش هستند ولی برخی از ظروف دارای نقوش جانوری، پرندگان، انسانی و هندسی هستند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

بازآفرینی حماسه در تاریخ؛ الگوبرداری بهرام چوبینه از روایت اسطوره آرش کمانگیر

علی اکبر مسگر؛ سارا اخروی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 15 فروردین 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.373773.143254

چکیده

داده ها و گزارش های تاریخی این قابلیت را دارند تا با مفاد اساطیری و حماسی تطبیق و اینهمان شوند. پدید آمدن شرایط خاص در تاریخ و مشابهت آن با شرایط حماسی یا اساطیری منجر به بازآفرینی شخصیت های تاریخی با الگوهای ... بیشتر داده ها و گزارش های تاریخی این قابلیت را دارند تا با مفاد اساطیری و حماسی تطبیق و اینهمان شوند. پدید آمدن شرایط خاص در تاریخ و مشابهت آن با شرایط حماسی یا اساطیری منجر به بازآفرینی شخصیت های تاریخی با الگوهای حماسی می شود. به مخاطره افتادن کیان ایرانشهر در روایت ملی مهم ترین زمینه برای پیدایش پهلوانانی است که از حیثیت ایران زمین پاسداری می کنند. حمله ی تورانیان به ایران منتهی به نبردهای دیرپایی می شود که در این کارزارها پهلوانان ایران با جانفشانی های گوناگون از مرز و سرزمین و شهریاری ایران محافظت می کنند. در واقع روایت شرق مهاجم و ظهور حماسه ها و در پی آن درخشش پهلوانان، مهم ترین پیرنگ روایات ملی ایران است. همین طرح و الگو عینا از اواسط شهریاری ساسانی به بعد که هنگامه حمله ی ترکان و هون ها به ایرانشهر است تکرار می شود. در این دوره بهرام چوبین به مثابه پهلوانی با دشمن شرقی در می آویزد و در تلاش است تا کیان ایران را حراست کند. به نظر می رسد اسطوره آرش که از قضا ریشه ای از دودمان مهران (همتبار با آرش کمانگیر) دارد به عنوان اسوه و الگوی بهرام چوبین از حماسه در اواخر عصر ساسانی کانونیت یافته و مورد بهره برداری قرار می گیرد. در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی و تحلیلی فرضیه الگو بودگی روایت اساطیری آرش کمانگیر برای بهرام چوبینه را به آزمون بگذاریم.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

واکنش به زلزله : شواهدی از تغییر الگوی سکونتی یا فروپاشی استقراری در دشت کنگاور در دوره پس از گودین III-2

پروانه احمدطجری؛ عباس مترجم؛ مهدی زارع

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 14 مرداد 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.374948.143262

چکیده

گودین تپه یکی از محوطه‌های باستانی ایران در منطقه غرب ایران است که شواهد حداقل دو رخداد زلزله در دوره‌های مختلف آن در کاوشهای باستان‌شناسی شناسائی شده است. یکی از این زلزله‌های مخرب در اواخر فاز 2 لایه ... بیشتر گودین تپه یکی از محوطه‌های باستانی ایران در منطقه غرب ایران است که شواهد حداقل دو رخداد زلزله در دوره‌های مختلف آن در کاوشهای باستان‌شناسی شناسائی شده است. یکی از این زلزله‌های مخرب در اواخر فاز 2 لایه III گودین تپه رخ داده است که به نظر می‌رسد منجر به تغییرات محیطی و فرهنگی نه تنها در محوطه گودین که در کل دشت کنگاور گردید. یکی از این شواهد را می‌توان تغییر اساسی در الگوی زندگی به صورت کاهش محسوس محوطه‌های استقراری در دوران پس از فاز دوم گودین III در دشت کنگاور دید. در اواخر دوره گودین III2 و دوره IIIp-2 در استقرارهای منطقه دشت کنگاور تغییراتی به وجود آمده است که نشان‌دهنده تغییر در شیوه زندگی از یکجانشینی به کوچروی است. در همین راستا پژوهش حاضر در تلاش است با بررسی عوامل مؤثر در این تغییر الگوی سکونتی به جستجوی دلایل آن بپردازد. سوال مهم و اصلی پژوهش این است که عوامل تأثیرگذار در تغییر الگوی زیستی دشت کنگاور در دوره پس از III2 گودین به چه صورت قابل بررسی است؟ روش این پژوهش بر اساس گردآوری اطلاعات به شیوه اسنادی و به روش توصیفی- تحلیلی است. در این پژوهش عوامل آب و هوایی، شرایط سیاسی (جنگ و خشونت) و زلزله رخ داده این دوران در منطقه بررسی شد. با توجه به آرام بودن منطقه از نظر آب و هوایی و سیاسی در نیمه هزاره دوم ق.م.، زلزله از دلایل مهم این تغییر و تحول نوع زندگی انسانهای منطقه کنگاور در نظر گرفته شد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

قلعه‌های پهنۀ جغرافیایی جوین و جغتای در دوران اسلامی؛ گونه‌شناسی، چشم‌انداز و نقش اجتماعی

آزیتا میرزایی؛ حمید فدایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 10 شهریور 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.373280.143253

چکیده

قلعه‌ یکی از گونه‌های معماری است که به دلیل محصور بودن ضامن امنیت جامعۀ انسانی مستقر در آن بوده است. اگرچه تامین امنیت عامل اصلی وجودی قلعه‌ها بوده اما پویایی جوامع انسانی به تدریج بر ماهیت آنها تاثیر ... بیشتر قلعه‌ یکی از گونه‌های معماری است که به دلیل محصور بودن ضامن امنیت جامعۀ انسانی مستقر در آن بوده است. اگرچه تامین امنیت عامل اصلی وجودی قلعه‌ها بوده اما پویایی جوامع انسانی به تدریج بر ماهیت آنها تاثیر گذاشت و تبدیل به نمود مادّی یا جلوه‌ای از شرایط سیاسی اجتماعی حاکم در زمان حیات خود گردیدند. با شکل‌گیری حکومت‌ها، قلعه‌ها محل اقامت نخبگان سیاسی و نظامی شدند و بر حسب نوع کارکردشان مدیریت بخشی از جامعۀ پیرامون خود را بر عهده داشتند. در سال 1399 خورشیدی بررسی باستان‌شناختی در دو شهرستان جوین و جغتای در بخش شمال غربی استان خراسان رضوی انجام شد. حاصل این جستجوی میدانی شناسایی شانزده قلعه و تپه‌قلعه بود که تا پیش از این معرفی و مطالعه نشده بودند. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی سعی شده به پرسش‌هایی در خصوص گونه‌شناسی، نقش چشم‌انداز در تعیین کارکرد و در آخر جایگاه اجتماعی قلعه‌ها پاسخ داده شود. در این پژوهش علاوه بر مطالعات میدانی و مستندنگاریِ کامل شواهدِ معماری و یافته‌های سطحی،از علوم میان رشته‌ای چون سنجش از راه دور، پایش محیطی منطقه‌ با پهپاد نیز انجام شد. همچنین در بخش اسنادی از منابع تاریخی و معماری مرتبط با مبحث استفاده گردید. رهاورد این پژوهش شناسایی و معرفی چهار گونۀ متفاوت قلعه دشتی و دو گونه قلعه کوهستانی در منطقه است که هر یک بر اساس الگوی کالبدی دارای ویژگی‌ها، کارکرد و نقش اجتماعی خاص خود هستند. از لحاظ گاهنگاری این قلعه‌ها متعلق به دوران اسلامی می‌باشندو در بازۀ زمانی ایلخانی تا قاجار قرار می‌گیرند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

در جستجوی زردشت: امکان سنجی ارتباط فرهنگ‌های عصر آهن جنوب آسیای میانه با آئین زردشتی

سید مهدی موسوی نیا

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 مهر 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.379180.143278

چکیده

زردشت یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ ایران باستان است. به رغم اهمیت فهم تاریخ زیست زردشت در درک بهتر روند تحولات فرهنگی جامعة ایرانی، تنوعی از تاریخ‌های پیشنهادی از دورة نوسنگی تا دورة ... بیشتر زردشت یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ ایران باستان است. به رغم اهمیت فهم تاریخ زیست زردشت در درک بهتر روند تحولات فرهنگی جامعة ایرانی، تنوعی از تاریخ‌های پیشنهادی از دورة نوسنگی تا دورة هخامنشی، بر دشواری ورود به این مسأله گواهی می‌دهد. گوناگونی تاریخ‌های پیشنهاد شده که از منابع کلاسیک، متون پهلوی و آثار نویسندگان دورة اسلامی مستفاد شده است بعدتر با مطالعات زبان شناسی و داده‌های باستان شناسی نظم گرفت. در این پژوهش تلاش می‌شود با مبنا قرار دادن مطالعات زبان شناسی، داده‌های باستان شناسی هزارة دوم و اول ق.م آسیای میانه با هدف امکان سنجی ارتباط آنها با آئین زردشتی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در این راستا این مسأله طرح می‌شود که تا چه اندازه می‌توان بین تحولات هزارة دوم ق.م در شرق جهان ایرانی و ظهور زردشت ارتباط برقرار کرد؟ به علاوه، داده‌های باستان شناسی عصر آهن آسیای میانه چه اطلاعاتی راجع به زردشتی‌گری به دست می‌دهد؟ به منظور پاسخ به مسائل طرح شده از مطالعات کتابخانه‌ای و گزارش‌های میدانی با روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. این پژوهش نشان می‌دهد همزمان با تحولات اجتماعی اواخر فرهنگ بلخی-مروی و شروع عصر آهن برخی تحولات فرهنگی نیز در جریان بوده است که با استناد به مطالعات زبان شناسی و داده‌های باستان شناسی می‌توان آنها را در بافتار آئین زردشتی ارزیابی و تفسیر کرد. از مصادیق این تحولات می‌توان به ناپدیدشدن دفن مردگان در گورها، رواج واگذاری اجساد در فضای باز و کشف شواهدی از آتشکده‌های زردشتی اشاره کرد.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

جابجایی دارالملک هرموز به جزیرۀ جرون و تاثیر آن بر شکل گیری شبکه راههای مناطق شمال خلیج فارس

کاظم امیدی؛ طیبه رحیمی؛ مهران رضایی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 07 بهمن 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.382216.143296

چکیده

جابجایی مرکز سیاسی و اداری ملوک هرموز، از هرموز ساحلی به جزیرۀ جرون، یکی از حوادث تاثیرگذار در تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس طی اواخر قرن هفتم هجری بود. جابجایی، موقعیّت جدیدی را برای امور حمل و نقل ... بیشتر جابجایی مرکز سیاسی و اداری ملوک هرموز، از هرموز ساحلی به جزیرۀ جرون، یکی از حوادث تاثیرگذار در تحولات سیاسی و اقتصادی خلیج فارس طی اواخر قرن هفتم هجری بود. جابجایی، موقعیّت جدیدی را برای امور حمل و نقل کالاها و در نتیجه مسیرهای بازرگانی به وجود آورد. هرموز ساحلی از طریق یک شاهراه اصلی به جیرفت و سپس به کرمان متصل می‌شد و این جاده تا قرن هشتم هجری مهمترین مسیر دسترسی کاروان‌های زمینی به بندر هرموز محسوب می‌شد. شواهد متعدد باستان-شناسی و تاریخی نشان می‌دهد که رفت و آمد در این مسیر طی قرن هشتم هجری به بعد به تدریج رو به افول گذاشت و به مسیری مکمل تبدیل شد. در عین حال، رونق راههای جدید نیز شرایط را برای رشد و رونق شهرها و سکونتگاهها فراهم نمود و باعث به وجود آمدن فضای جغرافیایی جمعیتی و اجتماعی جدیدی گردید. از آنجایی که مسالۀ تاثیر جابجایی کانون تجارت خلیج فارس و شکل‌گیری شبکه راههای شمال خلیج فارس در قرن هشتم هجری و تاثیرات آن بر رونق و آبادی سکونتگاهها و آبادیها مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته است، مقاله حاضر برآن است با تحقیق میدانی و بهره‌گیری از منابع تاریخی، موضوع جابجایی کانون تجارت از هرموز ساحلی به جزیره جرون و چگونگی شکل‌گیری شبکه راههای شمال خلیج فارس در قرن هشتم هجری را مورد تحقیق قرار دهد که در این راستا فرضیۀ «منحنی رونق و افول شهرها و آبادیهای شمال خلیج فارس، تابعی از متغیّر شبکه راهها و جابجایی مراکز تجاری» نیز به کار گرفته شده است.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

Archaeological Studies on Sgraffito-Type Pottery Production Workshops in Iran (9th–14th Centuries AD): Insights from Archaeological Excavations at the Aghche Rish Site, Northwest Iran

مهدی کاظم پور؛ یدالله حیدری باباکمال

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 09 شهریور 1404

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.399060.143365

چکیده

For several centuries (9th to 14th AD), Sgraffito-type pottery was widely distributed across a vast region, including Iran, the Caucasus, Anatolia, Eastern Europe, and Transoxiana. Based on the typological studies of Grube and Allen, this pottery tradition is classified into five main groups—Simple Sgraffito, Splashed Glazed Sgraffito, Champlevé/Garrus, Agh ... بیشتر For several centuries (9th to 14th AD), Sgraffito-type pottery was widely distributed across a vast region, including Iran, the Caucasus, Anatolia, Eastern Europe, and Transoxiana. Based on the typological studies of Grube and Allen, this pottery tradition is classified into five main groups—Simple Sgraffito, Splashed Glazed Sgraffito, Champlevé/Garrus, Agh Kand, and Amol—each named after geographic locations in Iran where examples were first identified. Despite this established classification, our knowledge of the actual production contexts—workshops, kilns, tools, and technological processes—remained speculative, relying mainly on unverified accounts from antique dealers. No systematic archaeological investigations of production sites had previously been undertaken. These gaps raise significant research questions: How did Sgraffito pottery technology develop over a span of five centuries? Which styles represent earlier phases, and which embody the latest technical innovations? To address these questions, I initiated fieldwork in 2015 in the southern part of northwest Iran, a region historically rich in ceramic traditions. Surveys identified more than 20 sites containing substantial Sgraffito pottery remains. Among them, the site of Aghche Rish was selected for excavation, marking the first archaeological project in Iran devoted specifically to uncovering Sgraffito pottery production workshops. Excavations revealed a complex dating from the 9th to 14th centuries AD. Finds included multiple pottery kilns, extensive quantities of Garrus and Agh Kand wares , residential structures, workshop buildings, kiln-support tools such as bars and tripods, glass bracelets, 10th-century coins, tombs, and a historical cemetery. The presence of both domestic and industrial features provides valuable insight into the organization of pottery production and the daily lives of the craftspeople. This article first examines the workshop activities at Aghche Rish, offering rare archaeological evidence of Sgraffito production in Iran, and then presents a detailed typological analysis of the pottery assemblage, contributing to a deeper understanding of its technological and chronological development.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

شناسایی و مطالعه راه‌های سنگ‌فرش‌ مازندران در دورۀ متأخر اسلامی

مهدی خلیلی؛ سید رسول موسوی حاجی؛ مرتضی عطائی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 09 شهریور 1404

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.397298.143358

چکیده

استان مازندران به دلیل موقعیت جغرافیایی، اهمیت تاریخی، همواره نقش مهمی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران ایفا کرده است. وجود موانع طبیعی مانند رشته‌کوه البرز و حکومت‌های نیمه‌مستقل، سبب شد تا ... بیشتر استان مازندران به دلیل موقعیت جغرافیایی، اهمیت تاریخی، همواره نقش مهمی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران ایفا کرده است. وجود موانع طبیعی مانند رشته‌کوه البرز و حکومت‌های نیمه‌مستقل، سبب شد تا پیش از صفویه، راه‌های ارتباطی کمی بین فلات ایران و مازندران وجود داشته باشد. از دورۀ صفوی، به‌ویژه در عهد شاه‌عباس، با احداث «جاده‌های شاه‌عباسی»، تحولی در توسعۀ راه‌های کوهستانی و جلگه‌ای مازندران پدید آمد. در دورۀ قاجار نیز، این منطقه به دلیل نقش حیاتی در تأمین مواد غذایی پایتخت و تجارت با روسیه، شاهد گسترش راه‌ها تحت عنوان «جاده‌های ناصرالدین‌شاهی» بود. با وجود اهمیت راه‌های تاریخی مازندران و سازه‌های وابسته به آن، پژوهش‌های باستان‌شناسی چندانی در این زمینه انجام نشده و پرسش‌های بسیاری دربارۀ تأثیر جغرافیا و اقلیم بر شکل‌گیری راه‌ها، کارکردهای گوناگون آنها و انطباق جاده‌های امروزی با مسیرهای تاریخی باقی مانده است. این پژوهش با به کارگیری شیوه‌های کتابخانه‌ای و میدانی، به واکاوی برخی از این ابهامات پرداخت و کارکرد راه‌های تاریخی را در توسعۀ منطقه‌ای و ملی مازندران تحلیل کرد. برای دستیابی به این هدف، در این مطالعه، بیست راه سنگ‌فرش تاریخی در مازندران مورد بررسی قرار گرفت. برخی از این راه‌ها که در جلگه، میان‌بند و ارتفاعات مازندران قرار دارند، برای نخستین بار در این پژوهش شناسایی و معرفی می‌شوند. نتیجه این تحقیق نشان می‌دهد که راه‌های مورد بررسی در این پژوهش که عمدتاً مربوط به دوره‌های صفویه و قاجاریه هستند، در زمان خود به‌عنوان مسیرهای مواصلاتی بین‌منطقه‌ای یا درون‌منطقه‌ای عمل می‌کرده‌اند.

مشاهده مقاله

مقاله پژوهشی

Site Size Hierarchy and the complex chiefdoms in the Bampur Valley during the Chalcolithic Period (4500-3900 B.C)

حسین مرادی؛ زهرا رجبیون؛ حسین سرحدی دادیان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 10 شهریور 1404

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.383347.143304

چکیده

Bampur Valley in southeastern Iran, located in the central part of Iranian Baluchestan, has been a key area for understanding various cultural processes since the Chalcolithic period. To better comprehend these processes in the prehistoric era, the present article focuses on site size hierarchy, based on data related to the Yahya VA/Aliabad Period, around 4500-3900 ... بیشتر

مشاهده مقاله

عداد دوره‌ها	16
تعداد شماره‌ها	37
تعداد مقالات	456
تعداد نویسندگان	833
تعداد مشاهده مقاله	923,380
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	757,381
نسبت مشاهده بر مقاله	2024.96
نسبت دریافت فایل بر مقاله	1660.92
-----------------------------------------
تعداد مقالات ارسال شده	1,356
تعداد مقالات رد شده	803
درصد عدم پذیرش	59
تعداد مقالات پذیرفته شده	308
درصد پذیرش	23
زمان پذیرش (روز)	388
تعداد پایگاه های نمایه شده	14
تعداد داوران	297

نوع اعتبار	علمی
توالی انتشار	دو فصلنامه
رتبه نشریه	بین‌المللی
نمایه	اسکوپوس (Q₃)
شاخص کیفیت در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام(ISC)	Q₂
ضریب تاثیر 1402(Impact Factor)	0.247
نوع داوری	دوسو ناشناس
زبان نشریه	فارسی (با چکیدۀ مبسوط 1200 کلمه‌ای) و انگلیسی
درصد پذیرش مقاله	23 درصد
نوع انتشار	الکترونیکی
با تبعیت از قوانین	COPE
نحوۀ بررسی مشابهت و سرقت ادبی	ایرانداک و سمیم نور
نوع دسترسی به مقالات	رایگان (تمام متن)
هزینۀ بررسی و انتشار	دارد

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

بانک ها و نمایه نامه ها

ابر واژگان