مطالعات باستان شناسی - مقالات آماده انتشار

بررسی چگونگی ارتباطات فرهنگی بین ساکنان مرکز فلات ایران، زاگرس مرکزی، فارس و جنوب غرب ایران در هزاره پنجم ق.م

پریسا نکوئی؛ روح الله یوسفی زشک

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1400، ، صفحه 235-258

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.289501.142829

چکیده

مرکز فلات ایران یکی از کانون‌های اصلی تحولات فرهنگی در هزاره های ششم، پنجم و چهارم ق.م به حساب می آید. داده های باستان‌شناختی چون سنت سفال سازی، بیانگر تعاملات فرهنگی این منطقه با دیگر بخش ... بیشتر مرکز فلات ایران یکی از کانون‌های اصلی تحولات فرهنگی در هزاره های ششم، پنجم و چهارم ق.م به حساب می آید. داده های باستان‌شناختی چون سنت سفال سازی، بیانگر تعاملات فرهنگی این منطقه با دیگر بخش های ایران از شمال غرب تا جنوب زاگرس مرکزی و حاشیه های غربی مرکز فلات ایران در ربع چهارم هزاره پنجم ق.م است. تأکید مقاله حاضر بر تحلیل روابط درون و برون منطقهای در این مناطق فرهنگی بر اساس داده های سفالی است و نشان می دهد که تا چه اندازه ایران در طی نیمه دوم هزاره پنجم ق.م دستخوش تحولات عمده گردیده است. از این رو، در راستای شناخت سطح پیچیدگی اجتماعی و فرهنگی در طی مقطع زمانی فوق، نگارندگان چگونگی وجود این سفال ها را در محوطه های شاخص کاوش شده در گسترهای از دشت ورامین و قم تا شرق استان‌های کردستان و زنجان و دشت های شرقی زاگرس مرکزی، ارزیابی و با یکدیگر مقایسه نموده اند. این پژوهش مشخص نموده که شباهت سفال های آلویی، با سفال دالما و گودین VII و تشابه سفال نخودی منـقوش قره‌تپه قمـرود با محوطه های مناطق فارس و جنوب غرب ایران، موجب تقویت نظریه وجود برهمکنش های فرهنگی بین مناطق مذکور گردیده است. از آنجایی که جوامع مرکز فلات در این دوره بشدت دارای سازوکار و سازماندهی پیچـیده درون منطـقه ای خاص خود بودهاند؛ و به خاطر عبور آنها از اقتصاد خودبسنده و نیاز به کالاهای استراتژیک همانند فلز مس که از جمله مهم‌ترین عوامل زمینه ساز ارتباطات و تعاملات فرهنگی بوده است؛ میتوان به شناخت نوینی از سطح میزان برهمکنش های فرهنگی آنها در طی هزاره پنجم ق.م دست یافت.

بررسی و تحلیل صحنه بزم در نقوش برجسته الیمایی با معرفی نقش برجسته نویافته سنگ ماهی در اندیکا- مسجد سلیمان

یعقوب محمدی فر؛ افراسیاب گراوند؛ عباس مترجم

دوره 4، شماره 1 ، شهریور 1391، ، صفحه 239-256

https://doi.org/10.22059/jarcs.2012.35384

چکیده

منطقه الیمایی شامل جلگه‌های مرتفع و دره‌‌های کوه‌های بختیاری در شرق رود کارون و در حقیقت همان شمال شرقی خوزستان است. هرچند تعیین حدود دقیق این منطقه بسیار دشوار است ولی وسعت این منطقه در طول ... بیشتر منطقه الیمایی شامل جلگه‌های مرتفع و دره‌‌های کوه‌های بختیاری در شرق رود کارون و در حقیقت همان شمال شرقی خوزستان است. هرچند تعیین حدود دقیق این منطقه بسیار دشوار است ولی وسعت این منطقه در طول حیات آن بر حسب کشور گشایی‌های جدید اشکانیان، کاملاً تغییر می‌یافته و یا دولت‌های کوچک همسایه، بخش‌های کم بیش مهمی از الیمایی را تسخیر می‌کردند. در عصر سلوکیان و به ویژه در دوره اشکانی، بخش‌هایی که اکنون در ایذه مالمیر، شوشتر، دزفول و اهواز واقع است و حتی در دورانی معین، شوش نیز متعلق به الیمایی بود. در این منطقه تا کنون تعدادی نقش برجسته کشف و معرفی شده است و هر چند سال یک یا چند اثر به این مجموعه اضافه می‌شود. نقش برجسته سنگ ماهی در منطقه اندیکا از جمله این آثار است. موضوع این اثر نیز همانند چند نقش برجسته دیگر این دوران نمایانگر صحنه بزم است. تا کنون به طور اخص به صحنه‌های بزمی پرداخته نشده است در حالیکه تأثیر و جایگاه این موضوع در نقوش برجسته الیمایی و پس از آن در دوره ساسانی کاملاً مشهود است. در ادبیات و خصوصاً در اشعار و داستانها نیز به این موضوع اشارات فراوانی گردیده است. در این مقاله ضمن معرفی نقش برجسته نویافته سنگ ماهی، سایر نقوش برجسته با صحنه بزمی درالیمایی مورد بررسی قرار می‌گیرد و به ارتباط هنری الیمایی با هنر ساسانی نیز اشاره خواهد شد.

بررسی و مطالعه باستان ‌شناختی زیستگاه های دوره اشکانی حوزه دره سفیدرود رودبار

علی کاظمی لویه؛ فرزاد مافی؛ زرین فخار

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 241-263

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.280981.142716

چکیده

توانمندی‌های زیست‌محیطی از جمله عبور رودخانه سفیدرود از بخش مرکزی رودبار در جنوب گیلان و قرار گرفتن آن بر روی مسیر ارتباطی فلات مرکزی با شمال ایران باعث شده تا از دیرباز این منطقه مورد توجه گروه‌ها ... بیشتر توانمندی‌های زیست‌محیطی از جمله عبور رودخانه سفیدرود از بخش مرکزی رودبار در جنوب گیلان و قرار گرفتن آن بر روی مسیر ارتباطی فلات مرکزی با شمال ایران باعث شده تا از دیرباز این منطقه مورد توجه گروه‌ها و جوامع بشری باشد. از این رو موجب شده تا محوطههای بی‌شماری در سراسر منطقه به صورت تپه‌ها، گورستان‌ها و محوطه‌های باستانی پراکنده گردد. در خلال بررسی‌های انجام شده در سال‌های 1385 الی 1389 در منطقۀ مورد مطالعه، 19 محوطۀ دورۀ اشکانی با مواد فرهنگی شاخص متعلق به این دوره شناسایی گشت. این پژوهش به شیوه توصیفی و میدانی به بررسی وضعیت توپوگرافی، موقعیت جغرافیایی، راه‌های دسترسی و منابع آبی آثار پرداخته و نیز مواد فرهنگی و آسیب شناسی محوطه ها را مورد مطالعه قرار داده است. اغلب محوطه‌های بررسی‌شده شامل گورستان و تعدادی نیز استقرارگاه‌های کوچک است. محدودیت پتانسیل‌های زیست‌محیطی از مهم‌ترین عواملی است که مانع شکل‌گیری شهرها و مراکز جمعیتی بزرگ در منطقه شده و با توجه به وجود مراتع، جنگل‌ها و منابع آبی، به نظر می‌رسد زندگی مردم منطقه ضمن آشنایی با کشاورزی مبتنی بر دامداری بوده و شیوه رایج زندگی نیز از نوع نیمه کوچروی (به سبک عمودی) بوده است. تشابه سفال‌ها و گورها در طول یک دره از پایینترین تا مرتفع ترین نقطه ارتفاعی از سطح دریا به خوبی گویای این موضوع است در این بررسی اغلب سفال‌های ادوار تاریخی و اشکانی به رنگ قرمز، نارنجی، قهوه ای تیره و عموماً صیقلی به دست آمد و بیشتر گورها هم حفرهای ساده، پشته سنگی، دخمها ی، چهارچینه سنگی و بعضاً کلان سنگی است و از این حیث قابل‌ مقایسه با سایر گورستان‌های هم‌دوره مانند طالش، رضوانشهر، دیلمان، املش، شاهپیر، چره در گیلان و گرمی در آذربایجان و بیستون در غرب کشور است. قطعات سفالی محوطه ها به دو نوع ساده و تزیینی تقسیم می شود و تعداد قطعات سفال‌های تزیینی بیشتر از گونۀ دیگر مشاهده شد.

مطالعۀ جایگاه ایزدبانوی آناهیتا در نقوش ایوان موزائیک بیشاپور؛ و پیشنهادی برای دورۀ ساخت تزئینات

مهسا محمدقلی بیک؛ حمیدرضا جیحانی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، ، صفحه 243-268

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.250094.142527

چکیده

شهر بیشاپور به سبب تاریخ مکتوب شهرسازی یکی از نمونههای ارزشمند دوران ساسانی است. از این شهر تاکنون آثار و ابنیه ارزشمندی از جمله معبد آناهیتا، تالار چلیپا، ایوانهای دوگانة شرقی و غربی و تزئینات ... بیشتر شهر بیشاپور به سبب تاریخ مکتوب شهرسازی یکی از نمونههای ارزشمند دوران ساسانی است. از این شهر تاکنون آثار و ابنیه ارزشمندی از جمله معبد آناهیتا، تالار چلیپا، ایوانهای دوگانة شرقی و غربی و تزئینات وابسته مانند گچبری و موزائیک بدست آمده است. ایوان موزائیک شرقی یکی از عناصر مکشوفه و مهم ارگ شاهی بیشاپور است که در مجاورت تالار چلیپا، معبد آناهیتا و کاخ والرین ساخته شده و بیشترین و سالم‌ترین موزائیک‌ها از آن بدست آمده است. هنر نقش‌اندازی با موزائیک تا قبل از این در ایران بی‌سابقه بوده و تصور می‌شود که به‌واسطۀ حضور اسیران رومی و پس از جنگ شاپور اول با والرین به هنر ایران راه یافته است. گیرشمن تا حدودی به توصیف نقوش موزائیکها و مقایسه آنها با دیگر نقوش در ظروف ساسانی پرداخته است. اما نادیده گرفته شدن برخی از جزئیات در نقوش و انتساب ساخت این تزئینات به اسیران رومی و به دستور شاپور اول موضوعی است که بررسی مجدد موزائیکها را ضروری میکند. لذا این مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش‌ها است که تصویرهای منقوش در موزائیک‌ها چه موضوعی را روایت می‌کنند و ساخت آنها به چه دوره‌ای بازمی‌گردد. در این مقاله که روشی توصیفی تاریخی دارد، نقوش ایوان موزائیک مطالعه و با دیگر نقوش باقی‌مانده از ایزدبانوی آناهیتا بر روی مسکوکات دورۀ ساسانی، حجاریها و مجسمههای کشف شده از عمارت اربابی حاجیآباد مقایسه می‌شوند. مطالعۀ نقوش موزائیک و مقایسۀ آنها با اطلاعات تاریخی و متون مذهبی دربر دارندۀ تفسیر جدیدی از موضوع تصویرشده توسط آنها است. مقایسۀ تصویر موزائیک‌ها با نقوش برجسته و ظروف ساسانی، نمایانگر اعطاء فر توسط ایزدبانوی آناهیتا است. مطالعۀ نقوش آناهیتا و مقایسۀ آنها با برخی نقش‌برجسته‌های ساسانی نشان می‌دهد که موزائیک‌ها با احتمال بسیار بالایی قابل انتساب به نرسه می‌باشند.

مطالعات گاه‌نگاشتی سفال‌های مس‌سنگی تپۀ خُلِه‌کو تاکستان

حمید رضا ولی پور؛ ساره نعمت الهی نیا

دوره 7، شماره 2 ، دی 1394، ، صفحه 175-195

https://doi.org/10.22059/jarcs.2015.57755

چکیده

محوطۀ خلهکو در حاشیۀ غربی دشت قزوین و در جنوب شهرستان تاکستان قراردارد. این محوطه را در بهار 1390 رضایی کلج گمانهزنی و حریم آن را تعیین کرده است. گاهنگاری نسبی کاوشگر بر مبنای یافتههای سفالی، ... بیشتر

توضیح سبک‌شناسی و تاریخ‌گذاری کمربند مفرغی و منقوش گرگول (آذربایجان غربی ـ ایران)

کاظم ملازاده؛ علی بیننده

دوره 9، شماره 2 ، دی 1396، ، صفحه 177-191

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.208971.142297

چکیده

حوضه‌ی جنوبی دریاچه‌ی ارومیه به‌جهت شرایط مناسب زیست‌محیطی و ارتباطات سهل و گسترده، از دوره پیش‌ازتاریخ به‌بعد پذیرای گروه‌های مختلف انسانی و محل شکل‌گیری فرهنگ‌های غنی بوده و این زمینه ... بیشتر

جایگاه ارزش و ارزش‌شناسی در رویکردهای گذشته‌ی حفاظت و مرمت در محوطه‌ی میراث جهانی تخت جمشید

پریسا عبدالهی؛ کورس سامانیان

دوره 10، شماره 2 ، دی 1397، ، صفحه 185-203

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.68538

چکیده

بررسی دوره‌های حفاظتی در تخت‌جمشید نشان می‌دهد رویکردها تا ابتدای دهه‌ی 1340 ه.ش عمدتاً معطوف به حفاری و اکتشاف، و پس‌ازآن بر موضوع حفاظت و مرمت و بیشتر بر اساس مفاد منشور ونیز متمرکز بوده است. هدف این ... بیشتر

بازشناسی سیمای معماری مسجد علیشاه بر اساس شواهد باستان‌شناسی، منابع مکتوبِ تاریخی و بقایای معماری

امین مرادی؛ بهروز عمرانی

دوره 11، شماره 1 ، خرداد 1398، ، صفحه 201-215

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.71113

چکیده

قریب به یک قرن حکومت ایلخانی در ایران ناقل چنان نوآوری‌هایی در معماری و شهرسازی دوران اسلامی بوده است که بررسی وجوه مختلف آن کم‌تر موردتوجه کارشناسانه قرارگرفته است. در همین راستا، تبیین فرم معماری ... بیشتر

Revisit the Kura-Araxes: The Absolute and Relative Chronology of Qaleh Tepe and Ali Yourd Tepe, Zanjan Province, Iran

Amir sadegh Naghshineh؛ Barbara Helwing؛ HASSAN Fazeli Nashli

دوره 15، شماره 2 ، آذر 1402، ، صفحه 203-224

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.371269.143246

چکیده

The communities of the Kura- Araxes cultural complex with their highly distinctive cultural and economic features represent the occupation of some parts of the Near East and Caucasia during the Bronze Age. Generally, the origin of this culture is sought in the Southern Caucasus. In Iran, the spread of this cultural tradition represents not only a rupture ... بیشتر The communities of the Kura- Araxes cultural complex with their highly distinctive cultural and economic features represent the occupation of some parts of the Near East and Caucasia during the Bronze Age. Generally, the origin of this culture is sought in the Southern Caucasus. In Iran, the spread of this cultural tradition represents not only a rupture in the cultural development of the Mesopotamian traditions. Environmental changes linked to Rapid Climate Change (RCC) also forced the population to develop new economic strategies. Until about two decades ago, knowledge of the flourishing Kura Araxes occupation was limited to the north-west of the country and to some parts of the Central Zagros, but recent research in the zones south and north of the Alborz Mountain Range, on the northern edge of the Central Plateau allows by now to present a more detailed picture of the Kura Araxes occupation in both diachronic and synchronic perspective. Recent archaeological excavations in the two sites of Qaleh Tepe and Ali Yourd Tepe revealed some important new data from Kura-Araxes settlements in the corridor of the north Central Plateau and northwestern Iran. The two sites are located in the eastern Zanjan Province in the Abhar Rood Basin. This paper aims to update the chronology of the Kura-Araxes culture based on the radiocarbon dates from the two sites of Qaleh Tepe and Ali Yourd Tepe. The stratigraphy and radiocarbon dates of the two sites reveal the beginning of the Kura-Araxes culture in the region from c. 2900 BCE, followed by a quick extension into the northern Central Plateau, where it is represented by sites such as Shizar, Doranabad, Ostur, and Barlekin. Similarity and diversity characterize the Kura-Araxes cultural complex. However, based on the current data, the ceramic style represents a common feature, but also the architectural remains indicate a common cultural tradition during the first quarter of the third millennium BCE in the Central Zagros, northwestern Iran, and on the Central Plateau

تموکن، تئوکه و تخمکه، نام‌هایی برای بندرگاهی هخامنشی بر کرانۀ شمالی خلیج فارس؛ فرصت‌ها و چالش‌های همخوانی مدارک نوشتاری و باستان‌شناختی

افشین یزدانی؛ بهمن فیروزمندی شیره جین

دوره 8، شماره 1 ، اردیبهشت 1395، ، صفحه 205-223

https://doi.org/10.22059/jarcs.2016.59503

چکیده

بازخوانی گلنوشتههای باروی تخت جمشید در زمان داریوش بزرگ، بایگانی‌های همزمان با کوروش بزرگ در سرزمین میانرودان به همراه گزارش‌های تاریخی زمان اسکندر، هریک با نام‌هایی نزدیک به هم، به ... بیشتر بازخوانی گلنوشتههای باروی تخت جمشید در زمان داریوش بزرگ، بایگانی‌های همزمان با کوروش بزرگ در سرزمین میانرودان به همراه گزارش‌های تاریخی زمان اسکندر، هریک با نام‌هایی نزدیک به هم، به وجود موقعیت و مکان جغرافیایی مهم از دوران هخامنشی با ساختمانهای شاهی و اهمیت سیاسی، اداری و بازرگانی در کرانۀ شمالی خلیج فارس شهادت می‌دهند. بر این اساس، مقالۀ حاضر با هدف بازشناسی موقعیت و جایگاه محل مورد نظر در مرحلۀ نخست، ضمن بررسی منابع و اسناد نوشتاری مورد اشاره، به این نتیجه می‌رسد که منظور تمامی آنها جایی در محدودۀ مثلث برازجان، بوشهر و گناوة امروزی و بر کرانۀ خلیج فارس بوده است. در ادامه و با توجه به دادههای حاصل از بررسی‌ها و کاوش‌های باستانشناختی، جلگۀ برازجان تا خط کرانه، بهعنوان بهترین گزینه برای مکانیابی محوطۀ هخامنشی مورد بحث که از آن با نام‌هایی چون تموکن، تخمکه و تئوکه نام برده شده، پیشنهاد و معرفی شده است. به عقب بردن پیشینۀ فعالیت‌های ساختمانی از داریوش به کوروش بزرگ با تلاش برای گاهنگاری دقیق‌تر کاخ‌های کشفشده، ادعای بندرگاه بودن تموکن در پارهای از اسناد نوشتاری و تضاد این مهم با جایگاهی که در نهایت برای شهر تموکن براساس یافتههای باستانشناختی پیشنهاد شده است، به همراه انتساب تمامی کاخ‌های کشفشده به کوروش بزرگ، درحالیکه گلنوشته‌ها به فعالیت‌های ساختمانی داریوش بزرگ در تموکن اشاره دارند، از مهم‌ترین مسائل پیشروی پژوهشگر در مطابقت و همخوانی اسناد نوشتاری با یافتههای باستانشناختی بهشمارمی‌رود.

نتایج مقدماتی بررسی باستان‌شناختی در حوزه آبخیز زاینده‌رود جنوبی، بخش لاران، استان چهارمحال و بختیاری

علی اصغر نوروزی؛ محسن حیدری دستنایی

دوره 10، شماره 1 ، تیر 1397، ، صفحه 207-226

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.135136.142225

چکیده

استان چهارمحال و بختیاری به علت قرارگیری در منطقه کوهستانی مرتفع، منابع آبی دائمی، دشت‌های کوچک میانکوهی، درههای عمیق و وجود جادههای ایل رو و عشایری از دیرباز موردتوجه جوامع انسانی قرارگرفته ... بیشتر استان چهارمحال و بختیاری به علت قرارگیری در منطقه کوهستانی مرتفع، منابع آبی دائمی، دشت‌های کوچک میانکوهی، درههای عمیق و وجود جادههای ایل رو و عشایری از دیرباز موردتوجه جوامع انسانی قرارگرفته است. یکی از این مناطق کوهستانی، بخش لاران است که درواقع یک دره میانکوهی نسبتاً طویلی با درههای فرعی کوچک‌تر است. این بخش شامل حوزه آبخیز جنوبی رودخانه زاینده‌رود و شاخابه‌های آن و بخش شرقی حوزه آبخیز رودخانه کارون است. این منطقه شاید جز معدود مناطقی از کشور باشد که تاکنون فعالیتهای عمده باستانشناختی در آن به انجام نرسیده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و قابلیت‌های زیست‌محیطی منطقه، انجام بررسی باستانشناختی باهدف درک جایگاه منطقه در مطالعات باستانشناختی زاگرس مرتفع، شناخت عوامل تأثیرگذار بر شکلگیری، تداوم، بسط و گسست استقرارهای آن و ارزیابی تاریخ تحولات زندگی انسان در منطقه را ضروری مینمود. بر این اساس بخش لاران در جنوب حوزه آبخیز زایندهرود در غرب شهرستان شهرکرد، در سال 1389 به‌صورت سیستماتیک و پیمایشی فشرده بررسی شد. درمجموع 210 اثر و مکان باستانی از دوره نوسنگی جدید تا دورۀ معاصر شناسایی و ثبت گردید، بقایای کشف‌شده شامل محوطهها، تپهها،‌ غارها و اشگفتها، گورستان، پل‌ها، مساجد و امام‌زادههاست. درمجموع 4 استقرار از دوره نوسنگی، 20 استقرار باستانی از دورههای مختلف مس و سنگ، 6 استقرار از دوره مفرغ، 32 محوطه از دوره آهن و هخامنشی، 60 محوطه از دوره اشکانی و ساسانی و 111 مکان باستانی از دوره اسلامی شناسایی گردید، بیشتر محوطههای استقراری این منطقه دارای ارتفاع کم و آثار آن‌ها دارای پراکندگی سطحی بسیار ضعیفی هستند. با توجه به مکانگزینی و ریختشناسی این محوطهها و همچنین مطالعات آثار و بقایای مردمان کوچنشین امروزی، به نظر میرسد که بیشتر آن‌ها بطور فصلی استفاده میشدهاند. این مقاله بر آن است تا به ارائه نتایج مقدماتی حاصل از این بررسی بپردازد.

بررسی تغییرات فرهنگی دامنه‌های غربی الوند از دورۀ مس‌‌‌و‌سنگ تا پایان عصر آهن بر اساس نتایج بررسی‌ باستان‌شناختی دشت‌ میان‌کوهی تویسرکان

ﺭﺿﺎ ﻧﻆﺮﻱ اﺭﺷﺪ؛ خلیل الله بیک محمدی

دوره 8، شماره 2 ، اسفند 1395، ، صفحه 209-227

https://doi.org/10.22059/jarcs.2017.61779

چکیده

بررسی و شناسایی باستان‌شناختی به روش‌های گسترده یا فشرده، از رایجترین روش‌های کاربردی برای شناخت آثار، تغییرات فرهنگی و زیست‌بوم فرهنگی است؛ بررسی و شناسایی دشت‌ها، دره‌ها و مناطق مختلف، قطعاً ... بیشتر بررسی و شناسایی باستان‌شناختی به روش‌های گسترده یا فشرده، از رایجترین روش‌های کاربردی برای شناخت آثار، تغییرات فرهنگی و زیست‌بوم فرهنگی است؛ بررسی و شناسایی دشت‌ها، دره‌ها و مناطق مختلف، قطعاً نتایجی را دربر دارند که در کنار یکدیگر می‌تواند اطلاعات جامع و کاملی از چگونگی حضور و برهمکنش جوامع باستانی ارائه دهد. دشت‌های دامنه‌‌های مختلف رشتهکوه الوند و به‌طور اخص، دشت مرتفع میان‌کوهی تویسرکان از جمله مهمترین مناطق شرق زاگرس‌ مرکزی است که همواره موردتوجه جوامع مختلف انسانی بوده و از پتانسیل بالایی جهت مکان‌گزینی زیستگاه‌ها و استقرارگاه‌های جوامع اولیه برخوردار بوده است. در زمستان 1391، در راستای اجرای طرح پژوهشی «بررسی، شناسایی، مستندسازی تکمیلی و ثبت آثار باستانی شهرستان تویسرکان»، با هدف شناسایی و ثبت محوطه‌های باستانی و آثار تاریخی واجد شرایط، این منطقه بهصورت فشرده (پیمایشی) مورد بررسی باستانشناختی قرار گرفت. برآیند عملیات بررسی، شناسایی 44 محوطه از دوران مس‌وسنگ تا ادوار متأخر اسلامی بود. در این میان، از 3 محوطه آثار دورۀ مس‌وسنگ، در 4 محوطه آثار دورۀ مفرغ و تنها از 2 محوطه آثار عصر آهن شناسایی شد. دورۀ مس‌وسنگ این منطقه با سفال‌های شاخص نوع دالما، ظروف پایه‌دار منقوش موسوم به BOB؛ عصر مفرغ با سفال یانیقی و عصر آهن نیز با سفال‌های نوع نخودی و خاکستری مورد مطالعه قرار می‌گیرند. پژوهش پیش‌ِرو به مطالعه و تحلیل الگوی پراکنش و توزیع مکانی استقرارهای انسانی در دوره‌های مس‌سنگی تا آهن، برآورد سلسلهمراتب مکان‌های باستانی و ارتباط فضایی آنها در کرانۀ غربی رشتهکوه الوند با یکدیگر و مناطق فرهنگی همجوار می‌پردازد.

پراکنش فرهنگ اروک و چگونگی برهم‌کنش‌های فرهنگی و سیاسی آن با سنّت فرهنگی کورا- ارس

سپیده مازیار

دوره 9، شماره 1 ، خرداد 1396، ، صفحه 211-231

https://doi.org/10.22059/jarcs.2017.64013

چکیده

در هزارۀ چهارم پیش از میلاد، با پیچیدهتر شدن جوامع و شکلگیری فرهنگ اروک و مکانیسمهای پیچیده اقتصادی و اجتماعی میان جوامع اروکی و جوامع همزمان این فرهنگ، با شکل متفاوتی از تعاملات فرهنگی، اجتماعی، ... بیشتر

پروژه مطالعه باستان‌شناختی فرهنگ زرتشتیان میبد(یزد): گزارش مقدماتی بررسی مزرعه کلانتر و روستای حسن‌آباد

حسن فاضلی نشلی؛ راث یانگ

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، ، صفحه 211-226

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73114

چکیده

فصل اول پروژه مطالعه باستان‌شناختی فرهنگ زرتشتیان میبد در اردیبهشت سال 1395 به انجام رسید. در این راستا، به صورتی موازی بررسی معمارانه و مطالعه مردم‌نگاری در منطقه صورت گرفت که طی آن با توجه به اهداف ... بیشتر

Hunting in the Forest Steppe: An Examination of the Painted Panel at Takke Rock-Shelter, Bojnord, Northeastern Iran

Ali Akbar Vahdati

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1399، ، صفحه 233-250

چکیده

< p dir="ltr">The mountainous region of Northern Khorasan, north-eastern Iran is rich in rock art complexes including several petroglyphic and rock-painting sites. The rock paintings at Takke rock-shelter near Bojnord is one of the four recorded pictographs in the Atrak River Basin depicting a hunting scene. The panel shows a human with a spear accompanied ... بیشتر

سنت های تدفین در آئین زردشتی گری، تداوم سنت دیرپای تدفین ثانویه ی دوره فراپارینه سنگی و نوسنگی

محمد حسین رضایی؛ محسن سنگ برگان؛ عمران گاراژیان

دوره 13، شماره 2 ، شهریور 1400، ، صفحه 245-270

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.275808.142677

چکیده

سنت ها تدفینی یکباره خلق نشده اند و در بلند مدت عوامل زیادی در شکل گیری آنها دخیل بوده اند. مشابه شیوه تدفینی (استودان) در دین زرتشتی، در دوره های فراپارینه سنگی تا اواخر عصر مفرغ در فلات ایران و خارج از ... بیشتر سنت ها تدفینی یکباره خلق نشده اند و در بلند مدت عوامل زیادی در شکل گیری آنها دخیل بوده اند. مشابه شیوه تدفینی (استودان) در دین زرتشتی، در دوره های فراپارینه سنگی تا اواخر عصر مفرغ در فلات ایران و خارج از ایران، از منطقه لوانت و آسیای مرکزی یافت شده است.. این پژوهش ارزیابی و بررسی ارتباط شیوه تدفین ثانویه از دوره فراپارینه سنگی تا زمان ظهور دین زرتشتی و تاثیر آن بر شیوه تدفین در آئین زرتشتی است. بر این اساس، پژوهش حاضر در پی پاسخ به پرسش های زیر است: بر اساس داده های باستان شناختی تدفین ثانویه از چه زمانی شروع و به چه صورتی انجام می گرفته است؟ بر چه آیین هایی اشاره دارد؟ و چه ارتباطی میان شیوه تدفین ثانویه با شیوه تدفین در آئین زرتشت وجود دارد؟. روش انجام این پژوهش به صورت توصیفی – تحلیلی است. در پژوهش حاضر اطلاعات لازم از گزارش‌های باستان شناختی و انتشارات، گردآوری شده است و در نهایت با تجزیه و تحلیل اطلاعات و شواهد موجود، به پرسش های مطرح شده، پاسخ داده شده است. تدفین های ثانویه در ایران و لوانت در دوره های فراپارینه سنگی و نوسنگی شباهت هایی به شیوه تدفین در دین زرتشتی دارند. ممارست سنت شیوه تدفین ثانویه به نظر می رسد فراتر از احترام به طبیعت بوده، همچنین به نظر می رسد این شیوه در بین گروه های غیر یکجانشین رایج بوده است.

شهر سیرجان یکی از مراکز شیشه گری جنوب شرق ایران در سده های اولیه اسلامی: طبقه بندی و گونه شناسی شیشه های شهر قدیم سیرجان

حسن کریمیان؛ زینب افضلی

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 265-286

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.282139.142721

چکیده

محوطه تاریخی شهر قدیم سیرجان که در نزدیکی شهر کنونی سیرجان و در استان کرمان قرار دارد، بقایای شهری بازمانده از دورۀ ساسانی و سده های اولیه اسلامی است که در منابع تاریخی و جغرافیایی به عنوان مرکز ایالت ... بیشتر محوطه تاریخی شهر قدیم سیرجان که در نزدیکی شهر کنونی سیرجان و در استان کرمان قرار دارد، بقایای شهری بازمانده از دورۀ ساسانی و سده های اولیه اسلامی است که در منابع تاریخی و جغرافیایی به عنوان مرکز ایالت کرمان از آن نام بردهاند. با توجه به این‌که این شهر در سده های اولیه اسلامی به عنوان کرسی ایالت کرمان نقشی بسیار کلیدی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جنوب‌شرق ایران بر عهده داشته، اما مطالعات باستان شناسی درباره این شهر بسیار اندک است. در بررسی های باستان شناسی بهار سال 1397 در عرصه این شهر، تعداد زیادی قطعات شیشه ای به دست آمد. هدف پژوهشی که نتایج آن در نوشتار حاضر ارائه می گردد آن بود که علاوه بر طبقه بندی، گونه شناسی و گاهنگاری نسبی شیشه های محوطه شهر قدیم سیرجان، به مقایسه این داده ها با مناطق همجوار در سده های اولیه اسلامی پرداخته و ویژگی های فنی و تزئینی ساخت آنها را مشخص کند. داده های این پژوهش به روشهای میدانی و اسنادی گردآوری و به شیوه توصیفی – تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفتهاند. نتایج پژوهش حاضر مشخص ساخت که شیشه گری در شهر قدیم سیرجان در سده های اولیه اسلامی بخصوص در حد فاصل سده های سوم تا پنجم ه.ق رونق فراوان داشته و مصنوعات شیشه ای مکشوفه از این شهر از نظر فرم، فن ساخت و تزئینات متنوع هستند. به علاوه، با توجه به پراکندگی زیاد جوش کوره در بخش صنعتی محوطه شهر قدیم و کشف قطعاتی از سنگ شیشه و همچنین قطعات فرآوری شده شیشه برای تولید ظروف، تردیدی نیست که اغلب این یافته ها در کارگاه های شیشه گری این شهر تولید شدهاند. در طبقه بندی و گونه شناسی معلوم گردید که محصولات شیشهای این شهر از نظر شکل، روشهای ساخت و تزیینات با یافته های شیشه ای سایر نقاط ایران از جمله نیشابور، جرجان، شوش، جیرفت، غبیرا و حتی با نمونه های سوریه، عراق و ارمنستان شباهت بسیار دارند که این می تواند مؤید ارتباطات گسترده فرهنگی و تجاری سیرجان با مناطق مذکور باشد.

طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال‌های دوران اسلامی دشت نیریز، استان فارس

حسن مرادی؛ حسن کریمیان

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، ، صفحه 269-291

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.255521.142551

چکیده

دشت نیریز که در حدفاصل دو حوزه فرهنگی کرمان و فارس قرار دارد، محوطه های استقراری مهمی از دوران اسلامی را در خود جای داده است. اولین گام در شناخت این استقرارگاه‌ها مطالعه داده‌های سفالی به دست آمده از ... بیشتر دشت نیریز که در حدفاصل دو حوزه فرهنگی کرمان و فارس قرار دارد، محوطه های استقراری مهمی از دوران اسلامی را در خود جای داده است. اولین گام در شناخت این استقرارگاه‌ها مطالعه داده‌های سفالی به دست آمده از بررسی‌های سطحی با هدف گاهنگاری و مطالعه برهمکنش‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای این دشت بود. بر این اساس از 63 محوطه متعلق به دوران ساسانی و اسلامی مواد فرهنگی شاخص جمع‌آوری گردید. اهمیت این یافته‌ها وقتی افزون می‌گردد که بدانیم علیرغم تلاش‌های فراوانی که در مطالعه داده‌های سفالی کرانه‌های شمالی خلیج فارس به انجام رسیده، اطلاعات اندکی از این داده‌ها در نواحی مذکور و بویژه مناطق حد فاصل ولایات فارس و کرمان در دست است. بدین سبب مطالعه مواد فرهنگی و داده‌های سفالی به دست آمده از بررسی‌های سطحی به منظور گاهنگاری محوطه‌ها و فهم برهمکنش‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای این دشت اهمیت مضاعفی می‌یابد.در نیل به این هدف، یافته‌های سفالی براساس شباهت‌هایشان در فرم، خمیره و تزیین به هشت گروه اصلی طبقه‌بندی و براساس نمونه‌های مشابه تاریخگذاری شدند. در نتیجه این تحقیق مشخص گردید که گروه‌های سفالی اوائل تا اواسط دوران اسلامی ارتباط زیادی را با تمدن‌های شرق به خصوص سیرجان نشان می‌دهند؛ به ویژه آنکه سفال‌های گلابه‌ای و اسگرافیاتو چندرنگ شباهت زیادی با نمونه‌های به دست آمده از سیرجان دارد و شاید بتوان نیریز را به عنوان یکی از آخرین مناطق پراکنش سفال گلابه‌ای به سمت غرب محسوب داشت. همچنین سفال‌های تاریخگذاری شده قرن 11-7 هـ. نشاندهنده ارتباط فرهنگی این منطقه از فارس با مراکزی چون سمرقند، نیشابور، کرمان و سیستان است.

ارزیابی استفاده از آنالیز میکروپروب اشعه ایکس (XPMA) به‌عنوان روش غیرتخریبی در شناسایی ترکیب شیمیایی لعاب‌های تاریخی

سمیه نوغانی؛ فهیمه شیرانی؛ محمد مهدی کریم‌نژاد

دوره 9، شماره 2 ، دی 1396، ، صفحه 193-210

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.203938.142279

چکیده

بررسی و ارزیابی ویژگیهای آثار تاریخی و اجزای تشکیل‌دهندهی آن‌ها با توجه به زمینههای ساختارشناسی، فنشناسی و آسیبشناسی به کمک آنالیزهای غیرمخرب (NDT)، ازجمله حوزههای موردتوجه و حائز ... بیشتر بررسی و ارزیابی ویژگیهای آثار تاریخی و اجزای تشکیل‌دهندهی آن‌ها با توجه به زمینههای ساختارشناسی، فنشناسی و آسیبشناسی به کمک آنالیزهای غیرمخرب (NDT)، ازجمله حوزههای موردتوجه و حائز اهمیت در باستانسنجی بهشمار میرود. در این پژوهش، نتایج بررسی ترکیب شیمیایی لعاب کاشی هفت‌رنگ به‌احتمال متعلق به دوره‌ی صفوی، با استفاده از روش آنالیز میکروپروب پراش اشعه ایکس (XPMA) بهصورت کیفی و کمّی و بدون نمونهبرداری از اثر، ارائه شده است. دادههای حاصل از این روش آنالیزی، امکان شناسایی نوع عناصر اصلی، فرعی و کمیاب تشکیل‌دهنده‌ی لعاب و درصد آن‌ها، همچنین مقدار ترکیب اکسیدی اتمهای موجود را بدون هیچ‌گونه عارضه‌ی تخریبی، با دقت، سهولت و سرعت بالا فراهم میآورد. با توجه به دادههای حاصل از این آنالیز، میتوان اظهار داشت که این لعابها از دستهی لعابهای سربی بوده و اکسید کلسیم بهعنوان کمکذوب در ترکیب آن‌ها استفاده شده است. همچنین براساس اکسیدهای رنگساز شناسایی شده در رنگهایی چون آبی فیروزهای (با حضور اکسید مس)، زرد (با حضور اکسید آهن در مجاورت اکسید کلسیم) و سبز روشن (اکسید کروم) که در محیط اکسیداسیون رنگهای مذکور را ایجاد میکنند، محیط پخت لعاب نیز در اتمسفر اکسیداسیون بوده است. شناسایی مواد تشکیل‌دهنده‌ی ساختار نمونه‌ی موردمطالعه از طریق آنالیزهای عنصری، فازی، حرارتی (XRF، XRD، STA) و پتروگرافی انجام گرفت که حاکی از محیط پخت اکسیداسیون و محدودهی دمای پخت 800 – 850 درجه سانتیگراد بدنه است.

مطالعه میزان تاثیر فقه و قوانین اسلامی در ساختار محله‌ها و سازه‌های مسکونی بافت تاریخی شهر یزد، نمونه موردی: محله گلچینان شهر یزد

حمید عزیزی بندرآبادی؛ حسن کریمیان

دوره 10، شماره 2 ، دی 1397، ، صفحه 205-220

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.208157.142295

چکیده

به نظر بسیاری از محققان، اعتقادات را می‌توان تأثیرگذارترین عامل در شکل یابی فضاهای شهرهای اسلامی و ساختار عناصر معماری آن‌ها دانست.در این میان، شهر یزد یکی از معدود شهرهای کشور است که بافت کهن و محلات ... بیشتر

نتایج مقدماتی مطالعات پتروگرافی سفال‌های باکون الف در فارس

مریم معانی؛ محمدرضا سعیدی هرسینی؛ احمد چایچی

دوره 11، شماره 1 ، خرداد 1398، ، صفحه 217-232

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.71115

چکیده

منطقه فارس به‌عنوان یک حوضه آبریز درون جاری با داشتن فراوانی نسبی هرزاب‌ها و رودهای دائمی، بخصوص رود کر و سیوند از گذشته تاکنون استقرارگاههای متعددی را به وجود آورده و مطالعات آن در دوره باکون نیز ... بیشتر

گونه‌شناسی و طبقه‌بندی فرهنگ سفالی مس‌سنگی جدید شمال مرکزی فلات ایران در پرتو یافته‌های کارگاه شمالی محوطه میمنت‌آباد

روح الله یوسفی زشک؛ مجید ضیغمی؛ سعید باقی زاده

دوره 10، شماره 1 ، تیر 1397، ، صفحه 227-246

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.219039.142346

چکیده

تپه میمنت‌آباد در مجاورت روستای میمنت‌آباد و در استان تهران قرار دارد. پژوهش‌های باستان‌شناسی در تپه میمنت‌آباد که شامل دو برجستگی اصلی شمالی و جنوبی است به سرپرستی روح‌الله یوسفی با هدف لایه‌نگاری ... بیشتر

بررسی انواع تقارن و الگوهای تقارن در نقوش برجسته تمدن هیتیت

نوشین کبوتری؛ علیرضا هژبری نوبری

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، ، صفحه 227-244

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73115

چکیده

تقارن یک ابزار تحلیلی است که پیرامون شناخت روابط میان فرهنگی و مقایسۀ اشیاء هنری مورد استفاده قرارگرفته و از دهۀ 1900م. در علم باستان شناسی و با مطالعه بر سفال آغاز شده است. فرهنگ های متفاوت (ادوار ... بیشتر

برآورد جمعیت در سیستان بر پایۀ مطالعات باستان‌قوم‌شناسی

زهیر واثق عباسی؛ رحمت عباس نژاد سرستی؛ حمیدرضا قربانی؛ محمدصادق روستایی

دوره 8، شماره 2 ، اسفند 1395، ، صفحه 229-243

https://doi.org/10.22059/jarcs.2017.61780

چکیده

امروزه، موضوع برآورد جمعیت جوامع باستانی یکی از موضوعات مهم در باستان‌شناسی است. یکی از راههای جمعیتنگاری باستانی، تحلیل آماری دادههای معماریِ حاصل از بررسی روستاهای امروزی است. منطقۀ سیستان ... بیشتر

تأملی معرفت‌شناختی در مفهوم ماده و معنا در باستان‌شناسی

حکمت الله ملاصالحی

دوره 9، شماره 1 ، خرداد 1396، ، صفحه 233-250

https://doi.org/10.22059/jarcs.2017.64014

چکیده

این مقاله جستاری معرفتشناختی پیرامون جایگاه ماده و معنا در باستانشناسی است. باستانشناسان با مادههایی درگیرند که یا فی حد ذاته اثر (Archaion) هستند یا مرتبط و منتسب به مدارک، شواهد، قرائن مادی ... بیشتر این مقاله جستاری معرفتشناختی پیرامون جایگاه ماده و معنا در باستانشناسی است. باستانشناسان با مادههایی درگیرند که یا فی حد ذاته اثر (Archaion) هستند یا مرتبط و منتسب به مدارک، شواهد، قرائن مادی و آثار مورد مطالعهی آنها. هر اثر، مدرک، ماده فرهنگی و فرهنگ مادی هماره ارجاع، اشاره و دلالت به چیزی به معنایی به نیت و غایتی دارد که بیرون از آن است، نه در درون و متّصل به آن، مدارک، شواهد و آثار مورد مطالعهی باستانشناسان بهدلیل اثریّت و ماهیت مدرک بودنشان پیشاپیش فی حد ذاته خصیصه مرجوعیت دارند. مرجوعیت به معناها یا «لوگوس» هایی که مفقود هستند. ارجاع، اشاره و دلالت به نیتهـا، غرضهـا، هدفهـا، مقصدهـا و غایتهـا یا «آرخه» هایی دارنـد که در باسـتانشـناسی مفقود و غـایب هسـتند. باستانشناسی از این منظر هم دانش و دانـایی مـاده و هم معنا هم مـیدان گردآوری دادههای مشهود و هم مقام داوری بودههای مفقود و هم مهارت، مهندسی و مدیریت کشف جامهای شکسته است و هم هنر، خرد، بصیرت، مهارت برکشیدن و برگرفتن و بهکف آوردن جرعهای از باده معناهای ریخته. اما چگونه؟ درجه، دامنه مرجوعیت، ارجاعپذیری مادهها و مدارک باستانشناسی آنقدر هست که بتوان از نردبانهای فرسوده و شکسته مادههای الکن، خاموش، مخدوش، معیوب، متفرق، مثله و بینام باستانشناختی به بام معناهای مفقود و غایب بر شد؟ میتوان از انکشاف مادههای ملموس به اختفای معناهای مفقود و غایب نقب باستانشناسانه زد و ره باستانشنانه برد و به معرفت و منظری معتمد درباره روندها، رخدادها، واقعیتهای متوقف، منجمد و مفقود گذشته دستیافت؟ پاسخ به پرسشی از این دست و گشودن گرههای کور و فراز آمدن بر معضلاتی از این جنس هرچند سهلالوصول نیست لیکن طرح و بحث، نقد و تحلیشان آنقدر هم بیهوده و بیثمر نخواهد بود.

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده