شهر سیرجان یکی از مراکز شیشه گری جنوب شرق ایران در سده های اولیه اسلامی: طبقه بندی و گونه شناسی شیشه های شهر قدیم سیرجان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 دانش آموختۀ دکتری باستان شناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

محوطه تاریخی شهر قدیم سیرجان که در نزدیکی شهر کنونی سیرجان و در استان کرمان قرار دارد، بقایای شهری بازمانده از دورۀ ساسانی و سده­ های اولیه اسلامی است که در منابع تاریخی و جغرافیایی به عنوان مرکز ایالت کرمان از آن نام برده­اند. با توجه به این‌که این شهر در سده ­های اولیه اسلامی به عنوان کرسی ایالت کرمان نقشی بسیار کلیدی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جنوب‌شرق ایران بر عهده داشته، اما مطالعات باستان­ شناسی درباره این شهر بسیار اندک است. در بررسی­ های باستان­ شناسی بهار سال 1397 در عرصه این شهر، تعداد زیادی قطعات شیشه ­ای به دست آمد. هدف پژوهشی که نتایج آن در نوشتار حاضر ارائه می­ گردد آن بود که علاوه بر طبقه­ بندی، گونه­ شناسی و گاهنگاری نسبی شیشه ­های محوطه شهر قدیم سیرجان، به مقایسه این داده­ ها با مناطق هم­جوار در سده­ های اولیه اسلامی پرداخته و ویژگی­ های فنی و تزئینی ساخت آن­ها را مشخص کند. داده­ های این پژوهش به روش­های میدانی و اسنادی گردآوری و به شیوه توصیفی – تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفته­اند. نتایج پژوهش حاضر مشخص ساخت که شیشه­ گری در شهر قدیم سیرجان در سده ­­های اولیه اسلامی بخصوص در حد فاصل سده ­های سوم تا پنجم ه.ق رونق فراوان داشته و مصنوعات شیشه­ ای مکشوفه از این شهر از نظر فرم، فن ساخت و تزئینات متنوع هستند. به علاوه، با توجه به پراکندگی زیاد جوش کوره در بخش صنعتی محوطه شهر قدیم و کشف قطعاتی از سنگ شیشه و هم­چنین قطعات فرآوری شده شیشه برای تولید ظروف، تردیدی نیست که اغلب این یافته­ ها در کارگاه­ های شیشه­ گری این شهر تولید شده­اند. در طبقه ­بندی و گونه­ شناسی معلوم گردید که محصولات شیشه­ا­ی این شهر از نظر شکل، روش­های ساخت و تزیینات با یافته­ های شیشه­ ای سایر نقاط ایران از جمله نیشابور، جرجان، شوش، جیرفت، غبیرا و حتی با نمونه­ های سوریه، عراق و ارمنستان شباهت بسیار دارند که این می­ تواند مؤید ارتباطات گسترده فرهنگی و تجاری سیرجان با مناطق مذکور باشد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Sirjan, One of the Glassmaking Centers in Southeast Iran in Early Islamic Centuries: Classification and Typology of the Glassware of Old City of Sirjan

نویسندگان [English]

  • Hasan Karimiyan 1
  • Zeinab Afzali 2
1 Professor, Department of Archeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Ph.D. Graduated in Islamic Archeology, University of Tehran. Tehran. Iran.
چکیده [English]

The Old City of Sirjan site that is located about 11 km southeast of present-day Sirjan is the remains of the city from the Sassanid period to Middle Islamic centuries, which has been mentioned in historical and geographical sources as the capital of Kerman Province. All written historical sources highlight the political and cultural significance of this city in southeastern Iran in early Islamic centuries. Despite the fact that the Old City of Sirjan played a key role in the early Islamic centuries as the seat of Kerman province, archaeological studies on this city are still very rare. Written sources provide valuable information regarding this era; however, issues such as social structure, economic and cultural activities of the residents have been neglected. During the studies carried out by the authors of this paper on the arena of the city, considerable and variety of cultural material including pottery and glassware pieces were discovered. The volume variety of these discoveries raised questions as to the time and place of crafting, living of the craftsmen, industrial workshops, crafting and decoration techniques and artistic aspects of these remains. Current study aims to present the classification, typology and relative chronology of the glassware found in the arena of Old City of Sirjan this is done in order to determine their technical and decorative characteristics and compare the acquired data with those of the adjacent areas in the early Islamic centuries. The data were obtained through systematic surface survey and were evaluated using a descriptive-analytical methodology. The study revealed that the Old City of Sirjan glassware were produced through free blowing or blowing into the mould and were decorated through techniques such as moulded patterns, sculpture, carvings and stamping. The mass production of glassware in the old Sirjan proves that during 3rd - 5th AH, the city of Sirjan acted as the great prosperity center for glassware products

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic industries
  • Islamic glasswork
  • Ancient City of Sirjan
  • Islamic art
  • "Early Islamic Centuries"

مراجع

ابن­حوقل (1366)، صوره الارض، ترجمۀ دکتر جعفر شعار، تهران، امیرکبیر.
ابن­­رسته (1365)، اعلاق النفیسه، ترجمۀ حسین قره­چانلو، تهران، امیرکبیر.
اصطخری، ابواسحق (1373)، مسالک و الممالک، ترجمۀ محمد تستری، تهران، موقوفات محمود افشار یزدی.
افضلی، زینب (1398)، سیر تحولات فضایی شهر سیرجان در دوران اسلامی، رساله دکتری، دانشگاه­ تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، منتشر نشده.
افضلی­، زینب؛ و ابراهیمی­ایده­لو، علیرضا (1398)، «گزارش بررسی تحولات دشت سیرجان در دوران اسلامی و راه­های­ ارتباطی آن»، هفدهمین گردهمایی سالانه باستان­شناسی، تهران، وزارت میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 126-133.
برند، باربارا (1383)، هنر اسلامی، مترجم مهناز شایسته­فر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جعفری­زاده، مسلم، شیشه­گر، آرمان (1398)، بررسی آثار شیشه­­ای کاخ اشکانی شائور، مطالعات باستان­شناسی، دورۀ 11، شمارۀ 1، بهار و تابستان، صص 35 تا 57.
جیهانی، ابوالقاسم (1368)، اشکال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، مشهد، آستان قدس رضوی.
چوبک، حمیده (1383)، تسلسل فرهنگی جازموریان- شهر قدیم جیرفت در دوره اسلامی، رساله دکتری باستان‌شناسی دوره اسلامی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس (منتشر نشده).
حاتمی، ابوالقاسم (1380)، سیرجان مرکز صنعت و هنر اسلامی، کرمان، مرکز کرمان شناسی.
حدود العالم من المشرق الی الغرب (1340)، به کوشش دکتر منوچهر ستوده، تهران، نشر طهوری.
دیماند، موریس اسون (1383)، راهنمای صنایع اسلامی، مترجم عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی.
زکی، محمدحسین (1366)، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، ترجمۀ محمدعلی خلیلی، تهران، اقبال.
شیشه­گر، آرمان، ریاضی، محمدرضا (1396)، معرفی نمونه­هایی از شیشه­گری دوره غزنوی، جشن­نامه میر­عابدین کابلی (جلد 2) تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری.
فوکایی، شینجی (1371)، شیشه ایرانی، ترجمۀ آرمان شیشه­گر، تهران، میراث فرهنگی.
طوسی همدانی، محمد (1382)، عجایب المخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران، علمی و فرهنگی.
علی اکبرزاده کرد میهنی، هلن (1373)، شیشه مجموعه مرز بازرگان، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
قائینی، فرزانه (1383)، موزه آبگینه و سفالینه­های ایران، تهران، میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
قزوینی، زکریا (1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ جهانگیر میرزا قاجار، تهران، امیرکبیر.
کرمانی، افضل­الدین (2536) عقدالعلی للموقوف العلی، به تصحیح عامری و باستانی پاریزی، تهران، فاروس.
کریمیان، حسن، پوراحمد، احمد و افضلی، زینب (1398)، «سیر تحولات فضایی شهر سیرجان در دوران اسلامی با اتکاء به شواهد باستان‌شناختی و منابع مکتوب تاریخی»، ­شهرهای ایرانی و اسلامی، سال 10، شمارۀ 38، صص 53-69.
گلداشتاین، سیدنی، ام (1387)، کارهای شیشه، مجموعه هنر اسلامی، ترجمۀ سودابه رفیعی و غلامحسین مازندرانی، تهران، کارنگ.
مرتضایی، محمد (1381)، فصل اول کاوش­های باستان­شناختی جرجان، گزارش­های باستان­شناسی 3، تهران، پژوهشکده باستان­شناسی.
مزینانی، نسرین (1395)، بررسی تطبیقی فرم و نقوش تزئینی آثار شیشه­­گری ایران و مصر در قرون میانی اسلام، سومین کنفرانس بین‌المللی علوم رفتاری و مطالعات اجتماعی.
مظاهری، علی (1348)، زندگی مسلمانان در قرون‌وسطی، ترجمۀ مرتضی راوندی، تهران، سپهر و فرانکلین.
مقدسی، ابوعبدالله (1385)، احسن‌التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمۀ دکتر علینقی منزوی، تهران، کومش.
یاوری، حسین (1383)، شیشه‌گری دستی در ایران، تهران، سورۀ مهر.
یعقوبی، احمد (1342)، البلدان، ترجمۀ دکتر محمد آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Afzali, Z. 2019. Course of Spatial Developments in Sirjan during Islamic Period. PhD Thesis. Tehran: University of Tehran. [In Persian].  
Afzali, Z. & A. Ebrahimi Eedehlou. 2019. "Report on the evolution of Sirjan Plain in the Islamic Period and ways of communication". 17th Annual Archaeological Conference. Tehran: Ministry of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism, Pp. 126-133. [In Persian].
Aliakbarzadeh Kurd Mihani, H. 1994. Bazargan Border Collection Glass, Tehran: Cultural Heritage Organization. [In Persian].
Al-Maqdisi. 2006. Ahsan al-taqasim fi marefat al-aqalim, Trans. A. Monzavi, Tehran: Komes. [In Persian].
Allan, J. & Roberts, C. 1987.  Syria and Iran three studies in medieval ceramics, Oxford Studies in Islamic Art IV, University of Oxford.
Arne, T. J. 1945. Excavation at Shah Tepe, Iran. Stocholm.
Bamber, A. 1988. Glass. Excavation at Ana, Qala Island. Ed. A. Northedge, A. Bamber, & M. Roaf. Warminster: Aris & Phillips, for British School of Archaeology in Iraq. (Iraq Archaeological Reports, 1), Pp115- 125.
 Bivar, A. D. H., Fehervari, G., Baker, P. L., Errington, N., Shokoohy, M., Errington, E., & Tyler-Smith, S. 2000. Excavations at Ghubayrā, Iran. School of Oriental & African Studies.
Brand, B. 2004. Islamic Art. Trans: Mahnaz Shayestehfar. Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance. [In Persian].
Choobak, H. 2005. Cultural Period in Jaz-Morian, Islamic period in Ancient: Jiroft. Ph.D Tesis. Tehran: University of Tarbiat Modares. [In Persian].
Deshayea, J. 1973. Rapport prelimiaire sur le neuvieme campagne de fuille a Tureng Tepe. IRAN 11: Pp 141-152.
Dimand, M. S. 2004. A Handbook of muhammadan art, trans: Abdullah Faryar. Tehran: Scientific and Cultural Publishing Company. [In Persian].
 Fukai, S. 1992. Persian Glass. Trans: Arman Shishegar. Tehran: Cultural Heritage. [In Persian].
Ghaeni, F. 2004. Glassware and Ceramic Museum of Iran. Tehran: Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism. [In Persian].
Goldstein, S. M. 2008. Glass Works, Islamic Art Collection. Trans: Soodabeh Rafiei and Gholam Hossein Mazandarani. Tehran: Karang. [In Persian].
Hatami, A. 2001. Old Sirjan: the Center of Industry and Islamic Art. Kerman: Kermanology. [In Persian].
Hudud al-Alam from the East to the West. 1961. Trans. M. Sotoudeh, Tehran: University of Tehran. [In Persian].
Ibn Hawqal, A. 1987. Surat al-Ard, Trans: Jafar Shoar. Tehran: Amirkabir. [In Persian].
Ibn Rustah. 1986. Al-A‘lāq al-Nafīsa. Trans: Hossein Qara Chanlu. Tehran: Amirkabir. [In Persian].
Istakhri, I. 1994. Masalik va al-Mamalik. Trans: M. Tostari. Tehran: Moghofate Afshare Yazdi. [In Persian].
Jafarizadeh, M. & Shishegar, A. 2019. Investigating Parthian Glassworks from the Shaur Palace. Journal of Archaeological Studies. Volume 11, Issue 1 - Serial Number 19. Pages 35-54. [In Persian].
Jenkins, M. 1986. Islamic Glass, a Brief History. The Metropolitan Museum of Art.
Jīhānī, A. 1989. Ashkāl al-ʿālam. Trans: by Ali ibn Abd al-Salam Kateb. Mashhad: Astan Quds Razavi. [In Persian].
Karimian, H. Poorahmad, A. & Afzali, Z. 2019. "The course of spatial developments in the city of Sirjan in the Islamic Period based on archaeological evidence and written historical sources". Iranian and Islamic Cities, Volume 10, Number 38. Pp: 53-69. [In Persian].
Kermani, A. 1978. Aghd Al ala Lel Moghefe Al ahla. Tehran: Ruozbehan. [In Persian].
Kervran. M. 1984. Les niveaux islamiques du secteur oriental du tepe de IApadana,III. Les objets en verre, en pierre et metal. Delegation Archeologiqus   Francaise en Iran, Pp 211- 237.
Kiani, M.Y. 1984. Islamic City of Gurgan. AMI, suppl. Vol. II. Berlin.
Kroger, J. 1995. Nishapur,   glass at the early Islamic period. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Lamm, C.J. 1935. Glass from Iran in national museum. Stockholm. London: Trubner and co L.T.D.
Mazaheri, A. 1969. Life of Muslims the Middle Ages. Trans. Morteza Ravandi. Tehran: Sepehr and Franklin. [In Persian].
Mazinani, N. 2016. A Comparative Study of Forms and Decorative Patterns of Iranian and Egyptian Glass Works In the Meiddle Ages of Islam. The Third International Conference on Behavioral Sciences and Social Studies. [In Persian].
Morgan, P., and J. Leatherby. 1987. Excavated Ceramics from Sirjan. In Syria and Iran: Three Studies in Medieval Ceramics. Pp. 23-172. Oxford Studies in Islamic Art. 4. Oxford.
Mortezaei, M. 2002. First Chapter of Jorjan Archaeological Excavations, Archaeological Reports 3. Tehran: Archaeological Research Institute. [In Persian].
Ponzi N., 1971. Mariamaddalena, Islamic Glassware Seleucia. Mesopotamia rivista di archeologia, epigrafia e storia orientale antica. V-VI 1970-71
Priestman, S. M.N. 2005. Settlement & ceramics in Southern Iran: An analysis of the Sasanian & Islamic periods in the Williamson collection, Durham thesis. Durham University.
Qazvini, Z. 1994. Āṯār al-Bilād, Trans: Jahangir Mirza Qajar. Tehran: Amirkabir. [In Persian].
Shishegar, A. & Reyazi, M. 2017. Examples of glassmaking of the Ghaznavi period of the 4th to 6th centuries AH from Greater Khorasan and Afghanistan. Cultural Heritage Honors: Mir
Abedin Kaboli Celebration, Tehran: Handicrafts and Tourism Cultural Heritage. [In Persian].
Tait, H. 1991. Five thousand years of glass. London: The Trustees of the British Museum.
Tusi, H. M. 2003. Aja'ib al-Makhluqat Va Qaraebo al-Mojodat. Tehran: Elmi va Farhangi. [In Persian].
Ya’qubi, A. 1963. Al-Buldan. Trans. Mohamad Ebrahim Ayati. Tehran: Tarjome va Nashre Ketab. [In Persian].
Zaki, M.H. 1987. Iran’s Industrial History after Islam. Trans. Mohammad Ali Khalili.Tehran: Egbal. [In Persian].
www.britishmuseum.org. (Siraf Collection online, Excavation by David Whitehouse. 2007. 6001: N.1-16734).

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 18 خرداد 1398
  • تاریخ بازنگری: 30 تیر 1398
  • تاریخ پذیرش: 07 مهر 1398
  • تاریخ اولین انتشار: 01 آذر 1400

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار