مطالعات باستان شناسی - فهرست مقالات

در پاییز سال 1393 ه. ش، هنگام عملیات لوله گذاری فاضلاب شهری در بافت تاریخی تهران، داده ها و مواد فرهنگی یافت شد. در پی بازدید باستان شناسانی از پژوهشکده باستان شناسی یکی از نویسندگان مقاله حاضر ... بیشتر در پاییز سال 1393 ه. ش، هنگام عملیات لوله گذاری فاضلاب شهری در بافت تاریخی تهران، داده ها و مواد فرهنگی یافت شد. در پی بازدید باستان شناسانی از پژوهشکده باستان شناسی یکی از نویسندگان مقاله حاضر به‌عنوان سرپرست پروژه یادشده در محلی که آثار و مواد فرهنگی فراوانی نظیر قطعات سفالی، فلزی، و آجری یافت شد، منصوب شد و با پیگیری‌های انجام‌شده، کاوش باستان شناسی نجات بخشی با باز کردن شش ترانشه در این محل آغاز گشت. از این شش ترانشه، دو ترانشه I و VI به دلیل نوع آثار به‌دست‌آمده از آن‌ها، اهمیت بیشتری یافتند. این آثار بر اساس نمونه‌های آزمایشی، قابل انتساب به هزاره پنجم پ.م یا حتی قبل از آن، یعنی اواخر دوران نوسنگی هستند. درواقع تهران به دلیل شرایط جغرافیایی، جزء مناطق مستعد برای شکل گیری استقرارهای عصر مس‌سنگی به‌حساب می‌آید. نتایج به‌دست‌آمده از کاوش‌های نجات بخشی مولوی با نمونه تاریخ‌گذاری مطلق، اطلاعات فراوانی از فرهنگ های پیش‌ازتاریخی به‌ویژه دوران مس‌سنگی شهر تهران را در اختیار پژوهشگران فلات مرکزی قرار داد. مدارک موجود از ترانشه I شامل سفال‌های نوع چشمه‌علی، تکه‌های استخوان حیوانی به همراه ابزارهای سنگی از نوع تیغه، ریز تیغه و سنگ مادر فشنگی که در نوع خود در دشت تهران بی‌نظیر است و نیز سازه حرارت دیده«به‌احتمال‌زیاد اجاق» و تدفین انسانی هفت‌هزارساله است که شواهدی از سکونت‌گاه‌های اوایل دوران مس‌سنگی را به‌صورت پراکنده در منطقه مولوی تهران را نشان میدهد. نتایج نمونه‌های آزمایش‌شده از این ترانشه، مهر تأییدی بر وجود محوطه‌ای چند دوره‌ای از اواخر هزاره ششم تا هزاره اول ق. م در منطقه مولوی است که در مقاله حاضر، نتایج ترانشه I موردبحث و استدلال قرارگرفته است.

مقاله پژوهشی

تأملی بر مسئله شهر و شهرنشینی در دورة هخامنشی در فارس مرکزی

علی بهادری؛ حمیدرضا ولی پور

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 19-36

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73097

چکیده

مسئله شهر و شهرنشینی ازنظرگاه های گوناگون در هر یک از حوزه های انسان شناسی، جامعه شناسی و باستان شناسی قابل موشکافی است. این مقاله با تکیه‌بر یکی از این مبانی نظری مبنی بر ارتباط مستقیم ... بیشتر

مکان‌یابی شهر زیز بر اساس منابع تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناختی

داوود پاکباز؛ جواد نیستانی؛ حسن کریمیان

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 37-56

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73098

چکیده

یکی از شهرهایی که جغرافیدانان و مورخان سده های اولیه و میانه ی اسلامی از آن یاد کرده‌اند و به توصیف آن پرداخته اند، شهر زیز است. زیز از شهرهای کوره ی ارّجان بود که در بخش شمال شرقی آن واقع ... بیشتر

بررسی مبانی ایدئولوژیک صحنه های تاج ستانی از ایزدان در هنر ایران باستان

حمیدرضا پیغمبری

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 57-76

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73099

چکیده

یکی از مضامین پرکاربرد در هنر شرق باستان، صحنه های نمادین اعطای مقام پادشاهی از سوی خدایان است که جایگاه والای مقام پادشاهی و تأیید آسمانی پادشاه یا به عبارتی رابطۀ قوی دین و سیاست را نشان می دهد. ... بیشتر یکی از مضامین پرکاربرد در هنر شرق باستان، صحنه های نمادین اعطای مقام پادشاهی از سوی خدایان است که جایگاه والای مقام پادشاهی و تأیید آسمانی پادشاه یا به عبارتی رابطۀ قوی دین و سیاست را نشان می دهد. این صحنه ها در آثار هنری ایران باستان نیز مکرر به چشم می خورند. مقالۀ پیش رو با تکیه بر ملاحظات سیاسی و مسائل تاریخی، علل و زمینه های توجه پادشاهان ایرانی به این رسم را بررسی می کند. تحلیل ها نشان می دهد که هخامنشیان در مواجهه با مردمان شرق باستان؛ اشکانیان در مواجهه با یونانیان؛ و ساسانیان در مواجهه با کوشان ها و رومیان، از زبان هنری برای تبلیغات خود بهره گرفته اند و صحنه های تاج ستانی از خدایان یکی از مهمترین آن‌ها بوده است. این تبلیغات در میان رعایا و رقبای داخلی پادشاهی نیز کاربرد داشت. بنابراین برخی از پادشاهان ایرانی مانند داریوش یکم هخامنشی، اردشیر بابکان و خسرو دوم ساسانی که در مشروعیت سلطنت آنان تردیدهایی اساسی وجود داشت، بیش از همه به این صحنه ها روی آورده اند. از این‌ رو، صحنه های تاج ستانی از ایزدان در هنر ایران باستان به رغم جلوۀ ناپسندی که در نظرگاه دین زردشتی داشت، به سنت های باستانی پادشاهی تعلق داشته و به معنای دگراندیشی یا بدعت گرایی پادشاهان نیست.

بررسی و شناسایی تدفین دوره ساسانی شهرستان شوشتر

مهرداد حاتمی؛ علی اصغر میرفتاح؛ رضا شعبانی صمغ آبادی

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 77-96

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73100

چکیده

موضوع این پژوهش بررسی معماری صخره ای بر اساس الگوهای تدفین دوره ساسانی است. در این دوره در راستای عمل به دستورات و فرامین دین زرتشت، ازآنجایی‌که خاک یک عنصر مقدس به‌حساب می‌آمده، برای جلوگیری از ... بیشتر

سازمان اداری تپه چغاماران ماهیدشت در عصر مفرغ قدیم: پیشنهاد یک فرضیه

علی خایانی؛ کمال الدین نیکنامی

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 97-116

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73101

چکیده

مقاله‌ی پیش رو بر اساس مدارک اداری کاوش شده در تپه چغاماران ماهیدشت و همچنین پژوهش‌ها و کارهای میدانی که پیش‌تر در این منطقه انجام‌شده به ارائه‌ی یک فرضیه‌ در مورد سازمان اداری این محوطه و ماهیدشت ... بیشتر مقاله‌ی پیش رو بر اساس مدارک اداری کاوش شده در تپه چغاماران ماهیدشت و همچنین پژوهش‌ها و کارهای میدانی که پیش‌تر در این منطقه انجام‌شده به ارائه‌ی یک فرضیه‌ در مورد سازمان اداری این محوطه و ماهیدشت در عصر مفرغ قدیم می‌پردازد. بر اساس این فرضیه، جوامع ساکن منطقه برای سازگاری با شرایط اجتماعی- اقتصادی و سیاسی پایان هزاره چهارم و آغاز هزاره سوم ق.م و در تلاش برای تنوع بخشیدن به شیوه‌های معیشتی خود یک اقتصاد دوگانه‌ی آمیخته از کشاورزی و دام‌پروریِ روستامحور را شکل داده بودند که شامل گروه‌های کشاورز یکجانشین و گروه‌های دام‌پرور کوچ‌روی بود که می‌توانستند ضمن بهره‌گیری از ظرفیت بالای دام‌پروری ‌منطقه در ساماندهی دوباره‌ی تجارت منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایفای نقش کنند. سازمان اداری این جوامع می‌بایست با غیبت گروه‌های کوچ‌رو در روستا در بخش‌هایی از طول سال سازگار می‌شد، بنابراین یک سازمان اداری اشتراکی شکل گرفت که در آن گروه‌های مختلف مردم می‌توانستند تولیدات، مواد غذایی و دارایی‌های خود را در یک مرکز اداری مشترک ذخیره کرده و در هنگام نیاز به آن دسترسی پیدا کنند، درنتیجه همه‌ی گروه‌ها به‌ویژه گروه‌های کوچ‌رو می‌توانستند از حفظ و کنترل دارایی‌های خود در روستا اطمینان پیدا کنند. آزمودن این فرضیه نیازمند انجام پژوهش‌های بیشتر و جامع‌تر در مورد مدارک اداری پیداشده در این منطقه و همچنین انجام پژوهش‌های موزه‌ای و کارهای میدانی است.

مقاله پژوهشی

تعیین میزان عناصر بقایای دندانی عصر مفرغ جدید محوطه شهرک فیروزه نیشابور و مقایسه آن با نمونه‌های دندانی معاصر

محمد حسین رضایی؛ حسن باصفا؛ حمیده سادات محمدی پور؛ نرگس هاشمی؛ عاطفه بیگ زاده

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 117-131

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73102

چکیده

بامطالعه عناصر دندانی می‌توان اطلاعات مفیدی در زمینه رژیم غذایی، وضعیت اجتماعی، اقتصادی و بیولوژیکی جمعیت انسانی گذشته به دست آورد. در این پژوهش به‌طورکلی 8 نمونه دندان، که چهار نمونه باستانی (مربوط ... بیشتر

مقاله پژوهشی

بررسی و اولویت‌سنجی مرکزیت (سیاسی) سکونتگاه های قلعه ای دوره ی قاجار منطقه سیستان ایران با استفاده از مدل فرایند تحلیل شبکه ANP

محمد ابراهیم زارعی؛ سید رسول موسوی حاجی؛ نغمه بهبودی

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 133-152

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73111

چکیده

شناسایی و اولویت سنجی مرکزیت (سیاسی) سکونتگاه های قلعه ای دوره قاجار منطقه سیستان نیاز به بررسی عوامل محیطی تأثیرگذار (طبیعی و انسانی) با استفاده از روش ها، تکنیک ها و مدل های متناسب دارد، ... بیشتر شناسایی و اولویت سنجی مرکزیت (سیاسی) سکونتگاه های قلعه ای دوره قاجار منطقه سیستان نیاز به بررسی عوامل محیطی تأثیرگذار (طبیعی و انسانی) با استفاده از روش ها، تکنیک ها و مدل های متناسب دارد، ازاین‌رو هدف مقاله حاضر، بررسی و اولویت سنجی معیارها و شاخص های موجود، برای تعیین مرکزیت سکونتگاه های مذکور (9 مورد) با استفاده از مدل «فرآیند تحلیل شبکه» (ANP) است. در این راستا، سؤال پژوهش این‌گونه طرح می شود؛ که کدام سکونتگاه قلعه ای در دوره قاجار، نقش مرکزیت سیاسی، بیشتری در سیستان داشته است؟ روش تحقیق توصیفی_تحلیلی و تاریخی_تطبیقی و مبتنی بر مطالعات اسنادی (کتابخانه ای) و بررسی های میدانی است. برای تحلیل داده ها از نرم افزارهای ArcGIS و Super Decisions استفاده شد. نتایج نشان می دهد؛ بیشترین امتیاز اولویت سنجی در کل سکونتگاه های قلعه ای مربوط به گزینه «سکوهه» با امتیاز (0.233) است، از معیارهای «عوامل محیط طبیعی» با رتبه اول در گزینه «شیب نسبی در برابر سیلاب» (0.388) و کسب رتبه دوم از گزینه «دسترسی به شبکه هیدروگرافی هیرمند» (0.217) درواقع در این گروه معیاری، بیشترین امتیاز را کسب نموده است، همچنین از معیارهای «عوامل محیط انسانی» با کسب امتیاز اول در گزینه «وسعت سکونتگاه قلعه ای» (0.473) در جایگاه برتر قرار گرفته است.

مقاله پژوهشی

شهر قدیم سیرجان در قرون 7-8 ه.ق با استناد به قراین تاریخی و یافته های سفالی

احمد سهرابی نیا؛ عابد تقوی

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 153-169

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73112

چکیده

یکی از شهرهای مهم و معتبر ناحیۀ کرمان در قرون 7-8ه.ق شهر سیرجان بوده است که زیر نظر حکومت محلی قراختائیان و آل مظفر اداره می شد. از این شهر نه‌ تنها در بسیاری از منابع تاریخی سخن به میان آمده، بلکه ... بیشتر یکی از شهرهای مهم و معتبر ناحیۀ کرمان در قرون 7-8ه.ق شهر سیرجان بوده است که زیر نظر حکومت محلی قراختائیان و آل مظفر اداره می شد. از این شهر نه‌ تنها در بسیاری از منابع تاریخی سخن به میان آمده، بلکه طی چند فصل نیز کاوش های باستان شناختی در بافت قدیم آن انجام پذیرفته است. در این میان، بیشتر مطالعات باستان شناختی در این شهر، محدود به اوایل دوران اسلامی تا دورۀ سلجوقی بوده و توجه کمتری به قرون میانی و به ویژه قرون 7-8ه.ق آن شده است. ازاین‌روی، هدف اصلی پژوهش حاضر بر این امر استوار است که جایگاه شهر در قرون 7-8ه.ق بر اساس شواهد تاریخی و باستان شناسی مورد ارزیابی قرار گیرد. این مقاله در روش با رویکرد توصیفی-تطبیقی و تحلیل تاریخی و نیز در گردآورری اطلاعات با بهره گیری از شیوه های اسنادی و مطالعات میدانی درصدد است که به این پرسش پاسخ دهد که مهم ترین تحولات تاریخی و باستان شناسی شهر سیرجان در قرون 7-8ه.ق چیست؟ با توجه به مطالعات انجام شده، مشخص گردید که شهر در فاصلۀ قرون شش تا نه هجری از محدودۀ شهر قدیم فعلی چند کیلومتر به سمت غرب جابجا شده و در محدودۀ قلعه سنگ فعلی شکل‌ گرفته و توسعه پیدا کرده است. شهر در این دوره همچنان موردتوجه حاکمان مختلف بوده و به دلیل اهمیت آن سازه های تدافعی مستحکمی دور تا دور شهر ایجاد کرده بودند. همچنین با توجه به مطالعۀ گونه های متنوع سفال های این دورۀ شهر مشخص گردید که سیرجان همچنان از پویایی اجتماعی-اقتصادی برخوردار بوده و ساکنان آن طیف متنوعی از ظروف سفالین تولیدی منطقه و نیز مناطق گوناگون دیگر را استفاده می کرده اند. این موضوع نشان‌دهندۀ وجود روابط تجاری گسترده با مراکز شهری مختلف داخلی و احتمالاً خارجی می باشد. ازجملۀ سفال های استفاده‌شدۀ این دورۀ شهر نیز می توان به نمونه های شاخص زرین فام، سلطان آبادی، لاجوردینه و سلادن اشاره کرد.

مقاله پژوهشی

نبرد بهرام گور در کشمهین؛ بازنگری در برخی از نقوش گچ‌بری بندیان درگز

علی صدرایی؛ قلی نژاد مستنصر؛ حسین کوهستانی؛ محمود طغرایی؛ محیا آذر

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 171-190

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73113

چکیده

تحلیل و تفسیر یافته‌های باستان‌شناسی و متون تاریخی دوره ساسانی، در برخی موارد به‌رغم وجود مدارک گسترده نتایج رضایت بخشی به دنبال نداشته است. نقوش گچ‌بری‌های آتشکده بندیان درگز ازجمله یافته‌هایی ... بیشتر

مقاله پژوهشی

تحلیل نتایج کاوش‌های باستان شناسی معدن نمک چهرآباد

ابوالفضل عالی؛ توماس اشتولنر؛ بهمن فیروزمندی شیره جین

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 191-210

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73118

چکیده

معدن نمک چهرآباد یکی از معدود معادن نمک باستانی دنیا و تنها معدن نمک شناسایی شده در ایران است که شواهد و مدارکی از استخراج نمک در یک محدوده زمانی طولانی از حدود 500 پیش از میلاد تا عصر معاصر را داراست. ... بیشتر معدن نمک چهرآباد یکی از معدود معادن نمک باستانی دنیا و تنها معدن نمک شناسایی شده در ایران است که شواهد و مدارکی از استخراج نمک در یک محدوده زمانی طولانی از حدود 500 پیش از میلاد تا عصر معاصر را داراست. طبق پژوهش های میدانی انجام یافته تاکنون در محدوده کاوش شده کوه معدن، فعالیت های معدن کاوی در ادوار هخامنشی، ساسانی، میانی و متاخر اسلام به اثبات رسیده است. پس از کشفیات تصادفی سال 1372 و 1383، تا کنون چندین فصل کاوش و بررسی باستان شناسی در معدن و پیرامون آن انجام یافته است. پژوهش های باستان شناسی نتایج جالب توجهی از تکنیک ها، مراحل و ابزارهای استخراج نمک و ارتباط محوطه های پیرامون با معدن نمک را روشن ساخته است. حفر تونل های عمیق در داخل نهشته های صخره ای نمک در ابعاد و اندازه های مختلف با استفاده از ابزارهای متنوع استخراج در همه ادوار یاد شده با تفاوت در جزئیات بهره برداری، در ناحیه کاوش شده دیده می شود. فعالیت طولانی مدت استخراج نمک و ریزش چند دوره ای معدن، موجب شکل گیری لایه های مختلف آواری، استقرای، معدنی و فرسایشی در بخش های مختلف معدن نمک و پرشدگی بسیاری از تونل های آن شده است. بر اساس مستندات موجود، بیشتر بقایای انسانی مکشوفه، معدن کارانی غیر بومی از دوران هخامنشی و ساسانی بودند که در جریان ریزش چند دوره ای تونل های معدن کشته شده و بصورت طبیعی مومیایی شده اند.

مقاله پژوهشی

پروژه مطالعه باستان‌شناختی فرهنگ زرتشتیان میبد(یزد): گزارش مقدماتی بررسی مزرعه کلانتر و روستای حسن‌آباد

حسن فاضلی نشلی؛ راث یانگ

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 211-226

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73114

چکیده

فصل اول پروژه مطالعه باستان‌شناختی فرهنگ زرتشتیان میبد در اردیبهشت سال 1395 به انجام رسید. در این راستا، به صورتی موازی بررسی معمارانه و مطالعه مردم‌نگاری در منطقه صورت گرفت که طی آن با توجه به اهداف ... بیشتر

مقاله پژوهشی

بررسی انواع تقارن و الگوهای تقارن در نقوش برجسته تمدن هیتیت

نوشین کبوتری؛ علیرضا هژبری نوبری

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 227-244

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73115

چکیده

تقارن یک ابزار تحلیلی است که پیرامون شناخت روابط میان فرهنگی و مقایسۀ اشیاء هنری مورد استفاده قرارگرفته و از دهۀ 1900م. در علم باستان شناسی و با مطالعه بر سفال آغاز شده است. فرهنگ های متفاوت (ادوار ... بیشتر

مقاله پژوهشی

مقایسه ریزساختار و تکنیک ساخت چهار شئ برنزی به‌دست‌آمده از حفاری های دو محوطه تپه فرودگاه و سنگتراشان خرم آباد

مهدیه گراوند؛ حمیدرضا بخشنده فرد؛ علی سجادی

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 245-260

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73180

چکیده

در سال های اخیر دو محوطه مهم تاریخی تپه فرودگاه و سنگتراشان در شهر خرم آباد مورد کاوش قرار گرفته اند. اشیای مفرغی با ظرافت و زیبایی بسیار از هر دو محوطه به‌دست‌آمده است، تپه فرودگاه در سال ... بیشتر

مقاله پژوهشی

تبیین ساختار، کارکرد و گاه نگاری کوره‌ی سفالگری مشکویه (مشکین تپه)

رضا نوری شادمهانی

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، صفحه 261-271

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73181

چکیده

محوطه‌ی تاریخی مشکویه که امروزه مشکین تپه نامیده می‌شود، در بخش شمالی فلات مرکزی بین دو شهر تاریخی ری (در شمال) و ساوه (در جنوب) قرار دارد. با جستجو در منابع تاریخی، روشن شد که مشکین تپه‌ی امروزین همان ... بیشتر

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 11، شماره 2 - شماره پیاپی 20، مهر 1398، صفحه 1-271

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده