مطالعات باستان شناسی - فهرست مقالات

بررسی گورآوندهای دوره ساسانی شمال ایران (ظروف فلزی) حاصل از کاوش های علمی باستان شناسی

سهیل احمدی واستانی؛ جبرئیل نوکنده؛ مصطفی ده پهلوان

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 08 آذر 1401

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.337911.143082

چکیده

فاصله زمانی بین قرن سوم تا ششم میلادی (دوره ساسانی) ازنظر باستان‌شناسی و بررسی تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی فلات ایران از اهمیت بسیار برخوردار است. در این دوره ساخت و استفاده از اشیای فلزی، خصوصاً فلزات ... بیشتر فاصله زمانی بین قرن سوم تا ششم میلادی (دوره ساسانی) ازنظر باستان‌شناسی و بررسی تحولات و دگرگونی‌های فرهنگی فلات ایران از اهمیت بسیار برخوردار است. در این دوره ساخت و استفاده از اشیای فلزی، خصوصاً فلزات گران‌بها، ازنظر هنر و ظرافت فلز گری به درجه اوج کمال خود رسیده است. این تحولات عظیم در صنعت فلزگری علاوه بر تأثیرات که بر اشیای فلزی که مصارف روزمره داشته، در گورآونده های فلزی نیز تأثیرگذار بوده است. به همین دلیل ما شاهد وجود اشیای زیبا و نفیس از لحاظ هنری در گورستان‌های دوره‌ ساسانی هستیم. هدف اصلی این پژوهش بررسی فرم و تزئینات ظروف فلزی مکشوفه در گورستان‌های دوره‌ ساسانی، شمال ایران است تا از این طریق اطلاعاتی جامع در خصوص فن ساخت، کاربری، نقوش به‌کار رفته بر روی این ظروف به دست بیاوریم. داده‌های این پژوهش بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسی جمع‌آوری و مورد پژوهش قرار گرفته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد رایج‌ترین گونه ظروف فلزی مکشوفه از این منطقه شامل؛ کاسه‌، پیاله، جام، تنگ و بشقاب بوده است. این ظروف علاوه بر کاربری روزمره، نشان دهنده‌ی نوعی جایگاه اجتماعی و سیاسی صاحبان آن و در مواردی به‌ عنوان ذخیره، سرمایه در مناسبات تجاری است. این ظروف عمدتاً به شیوه ریخته‌گری و شیوه چکش‌کاری ساخته شده‌اند. اکثر ظروف مکشوفه بدون نقش هستند ولی برخی از ظروف دارای نقوش جانوری، پرندگان، انسانی و هندسی هستند.

مشاهده مقاله

بررسی کوچکترین واحد پولی ساسانیان به همراه تحلیل نقوش و ضرابخانه‌های آن

حکیمه احمدی زاده شندی؛ رضا شعبانی؛ جواد هروی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 29 خرداد 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.371446.143249

چکیده

در نظام مالی عصر ساسانی (651-224 م) علاوه بر دو واحد پولی دینار (طلا) و درهم (نقره)، واحد‌های کم‌ارزش‌تر دیگری نیز وجود داشت که این اوحاد کم‌ارزش حتی در بخش‌هایی از ایران نسبت به دو واحد پولی نامبرده در مبادلات ... بیشتر در نظام مالی عصر ساسانی (651-224 م) علاوه بر دو واحد پولی دینار (طلا) و درهم (نقره)، واحد‌های کم‌ارزش‌تر دیگری نیز وجود داشت که این اوحاد کم‌ارزش حتی در بخش‌هایی از ایران نسبت به دو واحد پولی نامبرده در مبادلات اقتصادی عموم مردم رواج بیشتری داشت. با بررسی بر روی این پول‌های خرد که از اجناس نقره با وزن پایین، مس، برنج و مفرغ بوده‌اند به نکات جالبی برخواهیم خورد. این نکات همانا درج نقوش و نمادهایی ویژه است که به هیچ وجه بر دینارها و درهم‌ها به‌کار برده نمی‌شد؛ نقوشی بزرگ از خورشید و ماه و ستاره و آتشدانی افروخته در روی سکه که بی‌شک نماد یک موضوع و باور خاص هستند. می‌دانیم که خورشید و ماه که بر پایه اوستا از ایزدان زردشتی هستند در روی سکه‌های خرد در محلی ضرب شده‌اند که در نمونه‌های طلا و نقره از مسکوکات ساسانی نقوشی چون تصویر نیمرخ ولیعهد، ملکه و حتی خدای کیش زردشتی چون اهوره‌‌ مزدا درج می‌شده است. با بررسی مسکوکاتی خُرد مانند پشیز و مطالعه‌ی متون پهلوی ساسانی، کتاب دینی اوستا، که مملو از به تصویر کشیدن نمادهای دین هستند و همچنین بررسی رویدادهای تاریخی برخی از شاهان عصر ساسانی به این نتیجه می‌رسیم که این نقوش نشانگر عقاید و باور دینی هستند. در این میان تنها این نقوش نیستند که این اوحاد کم‌ارزش را مورد اهمیت قرار می‌دهند بلکه به کار رفتن نام ضرابخانه‌ها نیز شامل آن می‌شوند. اکنون در این مقاله به بررسی جملگی نقوش و نمادها، ضرابخانه‌های به‌کار رفته و معرفی آنها خواهیم پرداخت.

مشاهده مقاله

بررسی اصالت بشقاب سیمین با نقش قوچ در گنجینه ساری

سامان سورتیجی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 07 آبان 1403

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.380698.143285

چکیده

همکاری و همسویی نقاشان، فلزگران و قلم‌زنان ماهر دورۀ ساسانی موجب گردید تا شاهکار آنان در زمرۀ اشیاء شاخص و منحصر به فرد گنجینه‌ها و مجموعه‌های شخصی در سراسر دنیا قرار گیرد. از سویی توجه و علاقه‌ی قشری ... بیشتر همکاری و همسویی نقاشان، فلزگران و قلم‌زنان ماهر دورۀ ساسانی موجب گردید تا شاهکار آنان در زمرۀ اشیاء شاخص و منحصر به فرد گنجینه‌ها و مجموعه‌های شخصی در سراسر دنیا قرار گیرد. از سویی توجه و علاقه‌ی قشری خاص به این دسته از آثار موجب گردید تا جاعلان اموال هنری فرصت را غنیمت شمرده و مصنوعات تقلبی خود را به سبک آن‌ دوره تولید نمایند؛ بنابراین بایسته است؛ با توجه به آمار بالای کشف اشیاء از سوداگران آثار فرهنگی– تاریخی، اموال ضبط‌شده از آنان را با نگاهی ژرف‌تر بررسی کرده. این مقاله‌ به مطالعۀ بشقاب سیمین با نقش قوچ که به سبک دوره ساسانی تولید‌ شده و از قاچاقچیان به دست آمده‌است، می‌پردازد؛ اثری که به عنوان شیء اصل در دفتر اموال گنجینۀ ساری ثبت شد اما در بازبینی، اصالت آن توسط نگارنده مورد تردید قرار‌گرفت، در روند انجام کارشناسی مجدد، بشقابی که فرد جاعل از روی آن الگوبرداری نمود شناسایی و مراحل بررسی اصالت آن در مقاله ارائه گردید. این مقاله ضمن اشاره به شیوه‌های تشخیص اصالت بشقاب‌ گنجینه ساری، به معرفی نقش‌ بشقاب اصل دوره ساسانی که الگوی فرد جاعل قرار گرفت، می‌پردازد. هنرمند ساسانی توانست از روی تجربه و به شکل کاملاً ذهنی با حذف قرینه‌سازی و استفاده از نیروهای بصری ناشی از شکل و زمینه، مناسب‌ترین ترکیب‌بندی را در نقش زمینه پدید آورد. در نتیجۀ این مطالعات، اصالت بشقاب گنجینۀ ساری مردود اعلام گردیده و در نهایت این اثر به عنوان یک شیء جعلی در دفتر اموال مخزن ثبت گردید.

مشاهده مقاله

کوزه‌های نوک اژدری‌شکل ایران: بسترهای کشف باستان شناسی و منشأ پوشش قیری آن

یاکوب کونان؛ محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار؛ میخاییل انگل؛ آلکس زومبرگ؛ مهدی آذریان؛ جبرئیل نوکنده

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، ، صفحه 269-307

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.380179.143282

چکیده

یکی از مهم‌ترین سفال‌های مورداستفاده در تجارت دریایی خلیج‌فارس (خاورمیانه) با بخش بزرگی از جهانِ ‌باستان، ازجمله خلیج‌فارس، دریای عمان، اقیانوس هند، سریلانکا و درنهایت کشور تایلند (محمولۀ کشتی سورینام)، ... بیشتر یکی از مهم‌ترین سفال‌های مورداستفاده در تجارت دریایی خلیج‌فارس (خاورمیانه) با بخش بزرگی از جهانِ ‌باستان، ازجمله خلیج‌فارس، دریای عمان، اقیانوس هند، سریلانکا و درنهایت کشور تایلند (محمولۀ کشتی سورینام)، کوزۀ سفالی به‌نام سفالِ نوک اژدری‌شکل یا کوزۀ ذخیرۀ آذوقه است. اگرچه قدمت این نوع سفال را بیشتر محققین به دورۀ ساسانی منتسب می‌دانند، اما از دورۀ اشکانی تا صدر اسلام از این نوع خمره در تجارت دریایی و تدفین استفاده می‌شده است. مهم‌ترین ویژگی این نوع کوزه‌ها، پوشش قیر روی سطح داخلی آن است. تاکنون باستان‌شناسان موفق به یافتن کوره‌ای برای تولید این نوع سفال نشده‌اند؛ بنابراین اطلاع از محل تولید سفال و معدن قیر به‌کار رفته در آن‌ها بسیار حائز اهمیت است. در این پژوهش با استفاده از روش مطالعات آزمایشگاهی ژئوشیمیایی و مطالعۀ تطبیقی، نمونه‌های قیر برداشت‌شده از سفال نوک‌اژدری شکلِ جنوب و جنوب‌غرب ایران موردمطالعه و آزمایش قرار گرفت. در این تحقیق 15 قطعه سفال با پوشش قیر متعلق به کاوش‌های باستان‌شناسی بنادر سیراف و ماهروبان در سواحل خلیج‌فارس (جنوب ایران) مربوط به دورۀ ساسانی و اسلامی و نمونه‌هایی از منطقۀ شوش و شوشتر از دوران اشکانی و ساسانی برای برداشت قیر انتخاب شد. نمونۀ محوطۀ شوش از موزۀ ملی ایران و متعلق به کاوش‌های باستان‌شناسی منطقۀ شوش، نمونۀ ایوان‌کرخه مربوط به منطقۀ دزفول و نمونۀ منطقۀ دستوا نیز از منطقۀ شوشتر است. تمامی نمونه‌های قیر با هدف تعیین منشأ قیر در آزمایشگاه‌های تخصصی آن در اروپا و آمریکا مورد تجزیه و تحلیل ژئوشیمیایی قرار گرفت. نتیجۀ اصلی تحقیق استفاده از قیر چشمه‌های قیر استان‌های خوزستان، لرستان، ایلام و کرمانشاه را در سفال‌های موردمطالعه نشان می‌دهد. همچنین گاهنگاری نمونه‌ها با تکیه‌بر مستندات کاوش و بررسی باستان‌شناسی و مطالعات تطبیقی انجام و بازۀ زمانی شناسایی شده دورۀ الیمائی‌ها، اشکانیان، ساسانیان و صدر اسلام را نشان‌داد.

نقوش انسانی گچ‌بری‌های نویافته بیشاپور

مصیب امیری

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 1-20

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.336829.143077

چکیده

فعالیت‌های باستان‌شناسی دو دهة اخیر در بیشاپور منجر به آشکار شدن سازه‌های معماری، گچ‌بری‌ها، مهرها و دیگر آثار از این محوطة ارزشمند شده است. این شهر که از نخستین شهرها و پایتخت‌های ساسانی است خود ... بیشتر فعالیت‌های باستان‌شناسی دو دهة اخیر در بیشاپور منجر به آشکار شدن سازه‌های معماری، گچ‌بری‌ها، مهرها و دیگر آثار از این محوطة ارزشمند شده است. این شهر که از نخستین شهرها و پایتخت‌های ساسانی است خود دارای تاریخ شهرسازی مکتوب است. کاوش در این شهر از سال 1935 م، آغاز و هنوز هم فعالیت‌های باستان‌شناسانه در آن ادامه دارد. در حین فعالیت‌های باستان‌شناسی در بیشاپور چند قطعه معدود گچ‌بری با نقش انسانی پدیدار شد که همانند آن‌ها در دیگر محوطه‌های ساسانی تاکنون مشاهده و معرفی نشده‌اند، این قطعات بیشتر در فصل نهم کاوش‌های بیشاپور یافت شده و بیشتر متمرکز بر جنوب ایوان موزاییک و تالار چلیپا شکل شاهنشین است. ظاهراً تزئینات گچ‌بری یا به یک‌باره بر روی دیوارها کشیده می شده و سپس هنرمند با ابزاری شبیه لیسه نقوش مورد نظر خود را روی گچ‌ها ایجاد میکرده است و یا به‌صورت قالب گیری تهیه می شده و سپس درجای خود نصب می شده است. در این مقاله روش یافته اندوزی داده‌ها به دو شیوة میدانی و کتابخانه‌ای صورت گرفته است و کوشش شده است تا این یافته ها در بستر هنر گچ‌بری دورة ساسانی شهر تاریخی بیشاپور معرفی و تجزیه‌وتحلیل شود و نشان می‌دهد که هنر گچ‌بری ساسانی در ابتدای امر کاملاً وارث گذشته ایرانی است.

نگاهی به مساله رنگ‌آمیزی و کاربرد رنگ در سنگ‌نگاره‌های ساسانی

نگین میری

دوره 14، شماره 1 ، خرداد 1401، ، صفحه 155-181

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.324008.143022

چکیده

ساسانیان در دوران شاهنشاهی خود بیش از سی سنگ‌نگاره ایجاد کردند که بیشتر آنها در پارس، خاستگاه دینی و سیاسی ایشان قرار داشت. سنگ‌نگاره‌های ساسانی تاکنون از منظرهای گوناگونی چون شاخصه‌های فنی، نمادگرایی، ... بیشتر ساسانیان در دوران شاهنشاهی خود بیش از سی سنگ‌نگاره ایجاد کردند که بیشتر آنها در پارس، خاستگاه دینی و سیاسی ایشان قرار داشت. سنگ‌نگاره‌های ساسانی تاکنون از منظرهای گوناگونی چون شاخصه‌های فنی، نمادگرایی، معناشناسی، زیبایی‌شناسی، شخصت‌پردازی و اهمیت و مضمون تاریخی موضوع پژوهش‌های بی‌شماری بوده‌اند. در این میان آنچه تاکنون کمتر به آن توجه شده منظر این سنگ‌نگاره‌ها در زمان آفرینش و حیات اولیه‌ آنهاست. این سوال از دو وجه قابل بررسی است: یکی نسبت میان سنگ‌نگاره‌ها با محیط طبیعی و ساخته‌شده‌ پیرامون خود، و دیگری پرداخت و جلوه‌ نهایی این سنگ‌نگاره‌ها –که امروزه خاکستری رنگ و یکدستند. با اینکه در دهه‌های گذشته مساله رنگ‌آمیزی سنگ‌نگاره‌های هخامنشی دستمایه پژوهش‌های قابل‌توجهی بوده، مساله کاربرد رنگ و رنگ‌آمیزی در سنگ‌نگاره‌های ساسانی به جز اشاراتی کوتاه و پراکنده تاکنون چندان مورد توجه قرار نگرفته ‌است. آیا سنگ‌نگاره‌های ساسانی اساسا پرداختی رنگین داشتند؟ اگر چنین بوده، چه رنگ‌هایی بیشتر به کار می‌رفتند؟ می‌توان رنگ‌آمیزی این نگاره‌ها را بازسازی کرد؟ با توجه به اینکه شناسایی شواهد مادی رنگ بر سنگ‌نگاره‌های ساسانی در دست بررسی بوده و هنوز به نتایج قطعی نینجامیده، در این پژوهش تلاش می‌شود با بررسی شواهد کاربرد رنگ در سایر هنرهای دوره‌ ساسانی (موزائیک‌کاری، نقاشی‌های دیواری، گچبری و بافته‌ها) و نیز شواهد متنی مستقیم و غیرمستقیم برگرفته از منابع تاریخی، رنگ‌های غالب مورد استفاده در شمایل‌نگاری و هنر این دوران بازشناسی شده و در حد امکان پاسخی برای سوال‌های طرح شده ارائه شود. در نهایت بر اساس مجموعه شواهد و داده‌ها، چنین نتیجه گرفته می‌شود که سنگ‌نگاره‌های ساسانی در تداوم سنت رنگ‌آمیزی سنگ‌نگاره‌ها در ایران باستان، که سابقه آن دست کم به دوران عیلام نو می‌رسد و تا دوره قاجار نیز تداوم داشته، بی‌تردید پرداختی رنگین داشته‌اند و با توجه به نزدیکی بسیار میان سه عرصه نقاشی دیواری، گچبری و سنگ‌نگاره‌ها، می‌توان به یک بازسازی نسبی از چهره‌ رنگین نخستین آنها بر اساس شواهد مورد اشاره دست یافت.

نکاتی پیرامون دیسک مرمری ساسانی موجود در موزه هنر کلیولند آمریکا

پرستو مسجدی خاک؛ مصطفی خزایی کوهپر

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 215-232

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.280949.142715

چکیده

در بین اشیاء هنری دوره ساسانی، دیسکی مرمری در موزه هنر کلیولند وجود دارد که تاریخ ورود آن را سال 1963 میلادی ثبت کردهاند. در ارتباط با نقش فرد حک‌شده روی دیسک، در اطلاعات ثبت‌شده موزه کلیولند با توجه ... بیشتر در بین اشیاء هنری دوره ساسانی، دیسکی مرمری در موزه هنر کلیولند وجود دارد که تاریخ ورود آن را سال 1963 میلادی ثبت کردهاند. در ارتباط با نقش فرد حک‌شده روی دیسک، در اطلاعات ثبت‌شده موزه کلیولند با توجه به نظر دوروتی شپارد از موزه کلیولند آمده است که این نقش متعلق به اردشیر دوم است. با توجه به فرم غیرعادی و تک بودن چنین شیئی در میان آثار دوره ساسانی و با وجود آنکه نقش و موضوع حک‌شده بر آن شاخصه هنر دوره ساسانی است؛ اما به کمک دادههای باســتانشناسی میتوان اطلاعات جالبی برای آن ارائه کرد. اهداف این مطالعه، درک ماهیت نقش شخص حک‌شده بر روی این دیسک مرمری و تلاش جهت ارزیابی این ادعا که فرد نقش شده آیا اردشیر دوم ساسانی است؟ به‌علاوه نگارندگان سعی کردند تا در مورد ماهیت اصلی خود دیسک مرمری بر اساس یافتههای باستانشناسی ارزیابی انجام دهند تا بتوانند در مورد منطقه جغرافیایی تولید این اثر گمانهزنی کرده و مشخص کنند که آیا این اثر تولید همان منطقهای است که از آن یافت شده یا تولید محل دیگری از قلمرو شاهان ساسانی بوده است؟ نگارندگان در این پژوهش با آوردن نمونههای مشابه دیسکهای مرمری از دوره پیش از تاریخ، نشان دادهاند محل ساخت این شئ در شمالشرق ایران، در محوطهای است که هم قبرستان عصر مفرغ بوده و هم آثار سکونت دوره ساسانی را داشته است؛ اصل دیسک متعلق به دوره مفرغ و فرهنگ حصار / گرگان است که نمونههای آن از قبور این دوره یافت شده است. همچنین با توجه به فرم و تزیین تاج نقش شده روی این دیسک و مقایسه آن با تاج اردشیر دوم در طاق بستان و بشقاب اردشیر دوم که از محوطه مس عینک افغانستان به دست آمده است، به نظر میرسد اردشیر دوم نمیتواند شاه نقش شده بر این دیسک باشد. فرد نقش شده بر این بشقاب احتمالاً یکی از شاهزادگان ساسانی حاکم منطقه یا یکی از شاهان سلسله‌های محلی صدر اسلام منطقه است، سلسله‌هایی که چندین قرن به سنن ساسانی وفادار باقی ماندند.

استراتژی نظامی در امپراتوری ساسانی

احسان خونساری نژاد؛ سید مهدی موسوی کوهپر؛ سرور خراشادی

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 45-42

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.303502.142882

چکیده

بحث در ارتباط با برنامه ریزی، اجرای صحیح و کارآمدی استراتژی های یک حکومت، همچون تعریف واژۀ استراتژی کار بسیار دشواری است. داشتن قوای نظامی نیرومند و بهره‌مندی از انواع جنگ‌افزارهای کارآمد و روزآمد، ... بیشتر بحث در ارتباط با برنامه ریزی، اجرای صحیح و کارآمدی استراتژی های یک حکومت، همچون تعریف واژۀ استراتژی کار بسیار دشواری است. داشتن قوای نظامی نیرومند و بهره‌مندی از انواع جنگ‌افزارهای کارآمد و روزآمد، همواره یکی از آرمان‌های حکومت‌ها در طول تاریخ بوده است. نظام‌های حاکم بر ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده‌اند و سرمایه‌های مالی و انسانی خود را برای نیل به این اهداف به کار برده‌اند. پادشاهی ساسانی، آخرین حکومت ایرانی دنیای باستان پیش از حمله اعراب که از نظر وسعت جغرافیایی پس از شاهنشاهی هخامنشی، پهناورترین و قدرتمندترین دولت حاکم بر ایران بود، در بسیاری از جنبه‌های نظامی پیشرفته‌تر از حکومت‌های پیش از خود بود؛ اما ساسانیان بدون برنامه‌ریزی‌های دقیق استراتژیک نمی‌توانستند چنین موفق در مسائل نظامی ظاهر شوند. حال پرسش این است که ساسانیان در راستای حفظ و تداوم حکومتشان چه استراتژی نظامی را اتخاذ کرده بودند؟ پرسشی که پاسخ بدان را می توان در انواع استراتژیهای کلان، بلندمدت و کوتاهمدت آنان خلاصه کرد. اگرچه استراتژی بسیار متخاصمانۀ حکومت ساسانی چندان با تئوری های امروزی هماهنگ نیست، اما در دورانِ بسیار متزلزل باستانِ متأخر، مفید و کارآمد بوده است. بدون داشتن این استراتژی کلان، پادشاهان ساسانی نمی توانستند به تعداد بی شماری پیروزی بادوام و چشمگیر دست یابند. آنها همچنین از طریق کاربرد این استراتژی جایگاه خاندان سلطنت را در میان اشرافیت سنتی (خاندان های فئودال)، روحانیان، جنگآوران، بزرگان و غیره حفظ و تقویت نمودند. در این جستار برآنیم تا با رویکرد توصیفی- تطبیقی- تحلیلی در پرداختن به پرسش مطروحه، انواع استراتژی و تاکتیک های ساسانیان را تبیین کرده و نقش آنها در قدرت، ضعف، دوام یا زوال امپراتوری را بررسی کنیم. نتیجۀ این جستار به طور کلی کارآمدی انواع استراتژی و تاکتیک های ساسانیان را در ادوار اولیه و میانۀ این حکومت نشان می دهد؛ اما خطاهای استراتژیک برخی پادشاهان در اواخر دوران ساسانی و چند سده پافشاری در ادامه و تکرار استراتژی کلان موجبات تضعیف حکومت را فراهم آورد.

بررسی نقش مایه ها و کتیبه های تعدادی از مهرهای ساسانی موزه بوعلی سینا همدان

فریبا شریفیان؛ کتایون فکری پور؛ آزاده حیدرپور

دوره 12، شماره 1 ، اردیبهشت 1399، ، صفحه 161-178

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.260783.142591

چکیده

مهرها یکی از یافته‌های مهم باستانی هستند که اطلاعات بسیار وسیع و موثقی را در خصوص نام جای های جغرافیایی و اسامی خاص و مناصب شغلی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند. استفاده از مهر در دوره ساسانی تنها ... بیشتر مهرها یکی از یافته‌های مهم باستانی هستند که اطلاعات بسیار وسیع و موثقی را در خصوص نام جای های جغرافیایی و اسامی خاص و مناصب شغلی در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند. استفاده از مهر در دوره ساسانی تنها مختص طبقه خاصی نبود بلکه از افراد عادی گرفته تا مقامات دولتی از آن استفاده میکردند. کاربرد مهر با رونق اقتصادی جامعه ساسانی بیشتر نیز شد. در مخزن موزه بوعلی همدان 23 مهر ساسانی موجود است که به صورت توقیفی از منطقه‌ی اسدآباد به دست آمدهاند. از این تعداد 11 مهر نقش انسان، 6 مهر نقش حیوان، 3 مهر نشان، یک مهر نقش دست و دو مهر نقش مایه حیوانات اساطیری را دارند که در حال حاضر خوانش کتیبه‌های ده مهر به وسیله مولفین انجام شده است. از این ده مهر پنج مهر با نقش انسان (4 مهر منقوش به نقش مرد و یک مهر با نقش زن) چهار مهر با نقش حیوان( سه مهر با نقش گاو کوهان دار و یک مهر با نقش قوچ) و یک مهر نشان است. هدف این پژوهش معرفی مستندسازی، خوانش کتیبه‌ها و بررسی نقش‌مایه‌های این مهرها است. شیوه‌ی گردآوری اطلاعات، میدانی- کتابخانه‌ای است و خوانش کتیبه ها توسط نویسندگان این مقاله انجام شده است. لازم به ذکر است مهرهای این مجموعه از دست قاچاقچیان بدست آمده و فاقد شناسنامة محل کشف است، از این رو نمی‌توان تاریخ گذاری دقیقی بر روی آن‌ها انجام داد.

تحلیل نتایج کاوش‌های باستان شناسی معدن نمک چهرآباد

ابوالفضل عالی؛ توماس اشتولنر؛ بهمن فیروزمندی شیره جین

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، ، صفحه 191-210

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73118

چکیده

معدن نمک چهرآباد یکی از معدود معادن نمک باستانی دنیا و تنها معدن نمک شناسایی شده در ایران است که شواهد و مدارکی از استخراج نمک در یک محدوده زمانی طولانی از حدود 500 پیش از میلاد تا عصر معاصر را داراست. ... بیشتر معدن نمک چهرآباد یکی از معدود معادن نمک باستانی دنیا و تنها معدن نمک شناسایی شده در ایران است که شواهد و مدارکی از استخراج نمک در یک محدوده زمانی طولانی از حدود 500 پیش از میلاد تا عصر معاصر را داراست. طبق پژوهش های میدانی انجام یافته تاکنون در محدوده کاوش شده کوه معدن، فعالیت های معدن کاوی در ادوار هخامنشی، ساسانی، میانی و متاخر اسلام به اثبات رسیده است. پس از کشفیات تصادفی سال 1372 و 1383، تا کنون چندین فصل کاوش و بررسی باستان شناسی در معدن و پیرامون آن انجام یافته است. پژوهش های باستان شناسی نتایج جالب توجهی از تکنیک ها، مراحل و ابزارهای استخراج نمک و ارتباط محوطه های پیرامون با معدن نمک را روشن ساخته است. حفر تونل های عمیق در داخل نهشته های صخره ای نمک در ابعاد و اندازه های مختلف با استفاده از ابزارهای متنوع استخراج در همه ادوار یاد شده با تفاوت در جزئیات بهره برداری، در ناحیه کاوش شده دیده می شود. فعالیت طولانی مدت استخراج نمک و ریزش چند دوره ای معدن، موجب شکل گیری لایه های مختلف آواری، استقرای، معدنی و فرسایشی در بخش های مختلف معدن نمک و پرشدگی بسیاری از تونل های آن شده است. بر اساس مستندات موجود، بیشتر بقایای انسانی مکشوفه، معدن کارانی غیر بومی از دوران هخامنشی و ساسانی بودند که در جریان ریزش چند دوره ای تونل های معدن کشته شده و بصورت طبیعی مومیایی شده اند.

ساختار بصری مشروعیت در آثار ساسانی و بیزانس

غزاله ایرانی ارباطی؛ محمد خزایی

دوره 10، شماره 2 ، دی 1397، ، صفحه 1-18

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.68504

چکیده

مفهوم مشروعیت در حکومت دینی ساسانی بر مبنای فرّه شکل‌گرفته و شاه را به اقتدار دنیوی و معنوی رسانده ‌است. فرّه نیرویی است ایزدی که به‌واسطه ارتباطات حکومتی، وارد امپراتوری بیزانس نیز گردیده و درنهایت ... بیشتر مفهوم مشروعیت در حکومت دینی ساسانی بر مبنای فرّه شکل‌گرفته و شاه را به اقتدار دنیوی و معنوی رسانده ‌است. فرّه نیرویی است ایزدی که به‌واسطه ارتباطات حکومتی، وارد امپراتوری بیزانس نیز گردیده و درنهایت منجر به شکلگیری رویکردی مشترک در نمایش مشروعیت دینی پادشاهان هردو دوره شده است. این مفهوم جهت ایجاد ماندگاری در ذهن مخاطب، نیازمند نشانههایی با مبنای اعتقادات آیینی بوده است. این عوامل به دلیل اشتراکات‌ معنایی، هم معادل محسوب شده و در آثار هنری جایگزین یکدیگر شده‌اند. چگونگی سازمان‌دهی پیام به کمک این نشانه‌ها‌، به‌عنوان هدف این مطالعه مطرح است که با رویکرد نشانهشناسی صورت پذیرفته است. طبق این روش، آثار هنری با مضمون ‌مشروعیت در ارتباطات‌‌ اجتماعی تعاملی چند سویه داشته و به‌عنوان یک‌ موقعیت‌گفتمانی، برمبنای‌ رمزگان شکل‌گرفتهاند. رمزگشایی آن‌ها در هر دو امپراتوری با جایگیری در محورهای‌ هم‌نشینی و جانشینی، مشخص ‌می‌نماید که پیام هر اثر با عاملی مشترک‌(لنگر) به بیان محتوا میپردازد. لنگر نخست در این چیدمان‌ها، ایزدان و فرشتگان‌اند که به‌عنوان اعطاکنندگان مشروعیت و آورنده نشانه‌های بصری آن شناخته ‌می‌شوند. آنها عموماً حلقهای اهدا میکنند که به‌عنوان عامل مشترک دوم در پیوند رمزگان تصویری، نقش اصلی را ایفا کرده و به‌صورت بستری جهت پیوند نشانههای مشروعیت مطرح‌ است. این رمزگشایی بیان میکند که نظام‌ بصری هر دو دوره بر پایه قراردادهای دینی در جهت تثبیت ارزش‌های حکومتی شکل‌گرفته است.

مطالعه‌ی تطبیقی نگارههای باستانی کوه خواجه زابل و شهر گور فیروزآباد

غلامرضا رحمانی؛ احمد چایچی امیر خیز؛ محمد مکاری

دوره 9، شماره 2 ، دی 1396، ، صفحه 43-56

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.240138.142467

چکیده

نمونههای اندکی از هنر نقاشی دیواری از دوره‌های اشکانی و ساسانی برجای ‌مانده است و در این میان تعداد نمونه‌های موجود در ایران امروزی بسیار کمتر است اما همین نمونههای انگشت‌شمار، نقشی مهم و اساسی ... بیشتر نمونههای اندکی از هنر نقاشی دیواری از دوره‌های اشکانی و ساسانی برجای ‌مانده است و در این میان تعداد نمونه‌های موجود در ایران امروزی بسیار کمتر است اما همین نمونههای انگشت‌شمار، نقشی مهم و اساسی را در بازنگری و تحلیل تاریخ تکوین هنر نقاشی دوران پیش از اسلام ایران ایفا میکند. این دیوارنگاره‌ها در دو دوره و دو منطقه‌ی متفاوت در ایران و در یک نوع سبک و شیوه‌ی نقاشی نزدیک به یکدیگر دیده می‌شوند. تنوع موضوعات نقاشی در مجموعه کوه خواجه زابل و شهر گور فیروزآباد و توانایی به ‌انجام ‌رسانیدن کاری با این وسعت، یقینا نشان‌دهنده‌ی بهره‌گیری از هنرمندان سطح بالایی می‌باشد که در این مناطق کار کرده‌اند. مطالعه‌ی این آثار محدود نشان میدهد گرچه فنون و شیوههای متفاوتی در خلق آن‌ها به‌کار رفته، این نمونهها در عین هماهنگی کامل با قالب یا شکل و مفهوم کاربردی معماری، متناسب با شرایط اقلیمی و فرهنگ متنوع ایران‌زمین شکل ‌گرفته است. این مقاله به مقایسه‌ی دو نمونه از دیوارنگارههای اشکانی کوه خواجه سیستان با نمونه‌ی منحصربه‌فردی از دوران ساسانی در فیروزآباد فارس اختصاص دارد. تحلیل این دیوارنگارهها از نظر موضوعی، ساختار هنری و شیوه‌ی اجرا نشان میدهد که هنر نقاشی دوران ساسانی به‌رغم نفوذ هنر هلنی به‌عنوان هنری مستقل و ایرانی از نظر شکل و محتوا از هنر نقاشی اشکانی در شرق ایران تأثیر پذیرفته است.

تأملی در برخی نقش‌مایه‌های نمادین حیوانی بر مُهرها و گِل‌مهرهای ساسانی (نمونه‌های مورد پژوهش: مُهرها و گِل‌مهرهای ساسانی موزۀ مقدم)

مصطفی ده پهلوان؛ محمد قنواتی هندیجانی

دوره 7، شماره 2 ، دی 1394، ، صفحه 47-67

https://doi.org/10.22059/jarcs.2015.57747

چکیده

یک دسته از مواد فرهنگی دورۀ ساسانی که اطلاعات فراوانی در اختیار ما قرارمی‌دهند، مهرها و گلمهرها هستند. در موزۀ مقدم دانشگاه تهران تعدادی مهر و گلمهر مربوط به دورههای مختلف وجود دارد که ... بیشتر

بازنگری و تأملی در نقش برجستة محو شدة پادشاه ساسانی در نقش رستم 5

میرزا محمد حسنی

دوره 6، شماره 2 ، اسفند 1393، ، صفحه 21-37

https://doi.org/10.22059/jarcs.2015.54170

چکیده

نقش رستم مرودشت با هشت نقشبرجستة ساسانی، از مکان‌هایی است که مجموعة کاملی از یادمان‌های دورۀ ساسانی را شامل می‌شود. هفت نقش از هشت نقشبرجستة موجود، با توجه به سلامتی نسبی بارها بررسی شده‌اند. ... بیشتر

بازشناسی جایگاه بندر باستانی مهروبان در خلیج فارس و گاهنگاری اولیه آن بر پایه کاوش باستان شناختی و مطالعات متون نوشتاری

محمد اسماعیل اسمعیلی جلودار؛ محمد مرتضایی

دوره 4، شماره 2 ، اسفند 1391، ، صفحه 13-31

https://doi.org/10.22059/jarcs.2013.32117

چکیده

مدارک باستان شناختی در دوره اسلامی نشان از ارتباطات تجاری و رونق بازرگانی در خلیج فارس دارد. این ارتباطات بدون شک بر پایه ساختارهایی است که از دوره ساسانیان در منطقه وجود داشته است. یکی از مهم‌ترین بنادر ... بیشتر مدارک باستان شناختی در دوره اسلامی نشان از ارتباطات تجاری و رونق بازرگانی در خلیج فارس دارد. این ارتباطات بدون شک بر پایه ساختارهایی است که از دوره ساسانیان در منطقه وجود داشته است. یکی از مهم‌ترین بنادر خلیج فارس که دارای ارتباطات بازرگانی گسترده‌ای با بنادر هم‌جوار از قبیل بصره، سی نیز و گناوه از یک سو و شهرهای پسکرانهای خلیج فارس در مرز ایران از قبیل ارجان در منطقه بهبهان از دیگر سو بوده، بندر ماهروبان است. اطلاعات از این بندر تا پیش از کاوش در منطقه منحصر به نوشته‌های مورخین صدر اسلام و برخی از اشارات محققان متأخر از قبیل شوارتس و راولینسون بوده است. نظر به اهمیت این بندر باستانی در شناخت بازرگانی دریایی ایرانیان در دوره ساسانیان و بهویژه صدر اسلام برنامه کاوش باستان شناختی با هدف شناخت توالی فرهنگی در آن و شناخت نشانه‌های تجارت دریایی از طریق مطالعه مواد باستانشناختی انجام گرفت. مقاله حاضر، حاصل نتایج اولیه بدست آمده از کاوش در ترانشه B مهروبان و تلفیق آن با متون نوشتاری است جهت شناخت جایگاه امروزی آن و نقش آن در مبادلات بازرگانی خلیج فارس. مطالعات اولیه نشان می‌دهد که یافته‌های سفالی بدست آمده در آن قابل مقایسه با بنادر باستانی صحار در عمان، رأس الخیمه در امارات متحده عربی، قلعه آت بحرین و مراکزی چون شوش در خوزستان و سیراف در بوشهر است. با تطبیق یافته های باستان شناسی با متون نوشتاری صدر اسلام تعیین جایگاه امروزی آن در نزدیکی بندر دیلم امروزی بحث و تحلیل و در نهایت پیشنهاد گردید.

طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفالی‌های ساسانی- اسلامی بیشاپور مطالعه موردی: سفال‌های فصل نهم کاوش

مصیب امیری؛ سید مهدی موسوی کوهپر؛ فرهنگ خادمی ندوشن

دوره 4، شماره 1 ، شهریور 1391، ، صفحه 1-32

https://doi.org/10.22059/jarcs.2012.35374

چکیده

کاوش‌های باستان شناختی شهر تاریخی بیشاپور از سال 1319 خورشیدی به همت بخش آسیایی موزه‌ لوور آغاز شد و از آن به بعد به دست هیئت‌های ایرانی ادامه پیدا کرد. در دهه اخیر نیز طی دو فصل کاری در سال‌های ... بیشتر

چهار تاقی میل‌میله‌گه؛ آتشکده‌ای از دورة ساسانی

یوسف مرادی

دوره 1، شماره 1 ، شهریور 1388، ، صفحه 155-183

چکیده

چهارتاقی نویافتة میل‌میله‌گه یکی از آتشکده‌های دورة ساسانی است که همانند بسیاری از آتشکده‌های آن زمان با مصالح لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. این چهارتاقی که هستة اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری ... بیشتر چهارتاقی نویافتة میل‌میله‌گه یکی از آتشکده‌های دورة ساسانی است که همانند بسیاری از آتشکده‌های آن زمان با مصالح لاشه سنگ و ملات گچ ساخته شده است. این چهارتاقی که هستة اصلی باقیمانده از بنای بزرگتری است، متشکّل از چهار جرز سنگی در ابعاد مختلف می‌باشد که پیرامون آن را راهرو طوافی احاطه کرده است.در داخل این آتشکده، سکّویی جهت قرار گرفتن آتشدان (آدوشت) و تعدادی پایة گچی وسنگی قرار دارد که در نوع خود منحصر به فرد است. بررسی این عناصر، مطالعة معماری مذهبی دورة ساسانی به ویژه آتشکده‌های ایرانی را وارد دیدگاه جدیدی می‌کند. مطالعة این آتشکده و آتشکدة شیان به دلیل دارا بودن ارزش‌های معماری و عناصر به کار رفته در داخل آن می‌تواند به بسیاری از ابهامات و خلأ‌های موجود دربارة معماری مذهبی دورة ساسانی به ویژه مراسم نیایش آتش پاسخ دهد. در متون پهلوی اشارات مکرّری به آتش مقدّس شده که این امر می‌تواند نقش مهمّ عبادتگاه‌های زرتشتی را در معماری ساسانی نشان دهد. امّا متأسّفانه آگاهی‌های ما ازآتشکده‌های ساسانی به ویژه چهار تاقی‌ها، بیشتر از نظر سبک معماری بوده و در مورد اهمّیّت و جایگاه این بناها، مرتبة آتش آنها، تولیت و انتساب روحانیون، نحوة درآمد و هزینه‌های این عبادتگاه‌ها کمتر بحث شده است.در این مقاله، نگارنده بر آن است ضمن معرّفی چهارتاقی نویافتة میل‌میله‌گه، نکاتی نیز دربارة موارد فوق ارائه نماید.

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

کلیدواژه‌ها = ساسانی

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده