مطالعات باستان شناسی - فهرست مقالات

مقاله پژوهشی

شکل‌گیری، توسعه و سقوط شهر «شاپور خواست» بر اساس داده‌های باستان‌شناختی و متون تاریخی

مهتاب اسلامی نسب؛ بهروز افخمی؛ حبیب شهبازی شیران

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 1-24

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.255895.142554

چکیده

مطالعات باستانشناختی شهرهای کهن، نقش بسزایی در شناخت چگونگی شکلگیری، توسعه، سقوط و اضمحلال شهرها در ادوار مختلف تاریخی دارد. بنا به روایت مورخان و جغرافیدانان اوایل دوران اسلامی (منابع قرون ... بیشتر مطالعات باستانشناختی شهرهای کهن، نقش بسزایی در شناخت چگونگی شکلگیری، توسعه، سقوط و اضمحلال شهرها در ادوار مختلف تاریخی دارد. بنا به روایت مورخان و جغرافیدانان اوایل دوران اسلامی (منابع قرون 3 تا 8 ه.ق)، شهری بنام شاپور خواست در غرب ایران بر سر راه همدان به خوزستان وجود داشته است که در زمان شاپور اول ساسانی بنیان نهاده است. این شهر در دوران اسلامی ادامه حیات داده و به‌ویژه در قرن 4 ه.ق به دلیل حضور خاندان محلی آلحسنویه و توجه ایشان به عمران و آبادانی منطقه، به اوج رونق و توسعه خود رسیده است. شهر شاپور خواست در قرون 7 یا 8 ه.ق متروک و در شمال غرب آن؛ شهر امروزی خرمآباد به فاصله اندک زمانی شکل گرفت. با گسترش خرمآباد امروزی، بقایای شاپور خواست زیر بافت شهری مدفون‌شده است. پژوهش حاضر بر اساس اطلاعات منابع مکتوب تاریخی و دادههای حاصل از شواهد باستانشناختی و میدانی را به‌منظور مطالعه چگونگی شکلگیری استقرار، توسعه و رونق و سرانجام سقوط و اضمحلال شهر شاپور خواست را موردمطالعه قرار داده است. نتایج نشان می‌دهد؛ هستهی اولیهی شهر در دوره اشکانی شکل‌گرفته است. این شهر با داشتن شرایط زیستمحیطی مناسب و قرار گرفتن بر سر راههای باستانی توسعه‌یافته و از شهرهای مهم منطقه در دوران اسلامی بوده است. در دوره ایلخانی شرایط اکولوژیکی و محیطی ازجمله مهم‌ترین عوامل متروک شدن شهر بوده‌اند.

مقاله پژوهشی

قدیمی‌ترین مهر نوشته‌دار دوران اسلامی یا مهر نوشته‌دار یک حکمران سلجوقی!؟

محرم باستانی؛ نعمت اله علی محمدی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 25-39

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.277611.142694

چکیده

ُهرها از جمله اشیا باارزشی هستند که سابقه بسیار طولانی دارند. بنا بر شواهد باستانشناسی قدمت این شیئی به هزاره ششم قبل از میلاد بازمی‌گردد. چنانکه اسناد و مدارک شهادت میدهند، این شیئی در طول ادوار ... بیشتر ُهرها از جمله اشیا باارزشی هستند که سابقه بسیار طولانی دارند. بنا بر شواهد باستانشناسی قدمت این شیئی به هزاره ششم قبل از میلاد بازمی‌گردد. چنانکه اسناد و مدارک شهادت میدهند، این شیئی در طول ادوار تاریخی تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است، به‌طوری‌که طرحها، شکلها، رنگها و کتیبههای آن بنا بر شرایط زمانی دشت خوش تغییر شدهاند و هر یک از تعلیقات آن مفاهیم پیچیده و اطلاعات ارزشمندی را در خود کتمان کردهاند که واکاوی آنها می‌تواند بسیاری از ابهامات موجود در متون تاریخی را تبیین نماید. گفتار حاضر درصد است تا با بررسی یک نمونه از مهرهای نوشتهدار (بنا به ادعای قوچانی یکی از قدیمی‌ترین مهر دورۀ اسلامی) در کاوشهای معبد آناهیتای کنگاور، در سال ۱۳۷۳ به دسـت آمده است، بر اســاس محتوی دادههای آن مورد بررسی و تحلیل قرار دهد و برخی از زوایای و کارکرد این مهر را روشن سازد و اختلافاتی که در میان محققان در انتساب این مهر به هر یک از دورههای تاریخی ایران را تبیین نماید؛ و با این سؤال مهر مکشوفه معبد آناهیتای کنگاور حاوی چه نوع اطلاعاتی است و چرا محققان در مورد این مسئله و انتساب آن به هر یک از ادوار مورد نظرشان با یکدیگر اختلاف و شاخصهای تشخیص آنان چیست و چرایی اختلاف آنان درک درست علائم و نشانههای تشخیص چه می‌تواند باشد؟ بررسی‌های اولیه نشان میدهد این مهر مربوط به یکی از حکمرانان ایرانی است. برخی آن را به یک حکمران ساسانی به نام «خسرو شنوم» که در ناحیه همدان و غرب ایران فعالیت داشته مرتبط می‌دانند و برخی دیگر آن را به یک حکمران سلجوقی منتسب میکنند. از داده‌های تحقیق چنین برمیآید قوچانی و توحیدی در ارائه فرضیه موردنظر دچار اشکال شدهاند و نتوانستهاند آن‌طور بایدوشاید به‌درستی زمان و مکان و انتساب مهر به شخص را مشخص کنند. به نظر می‌رسد هر یک از این افراد به یک یا چند شاخص در مهر تمرکز کرده و از باقی موارد مغفول مانده‌اند. از این نتایج تحقیق با توجه به ارزیابی و تحلیل داده‌های مهر به‌اشتباه افتاده‌اند و برای اثبات ادعای خود با ارائه دلایل نااستوار و غیرمنطقی، به نحوی سعی کردهاند این مهر را به یکی از قدیمی‌ترین مهرهای نوشته‌دار اسلامی به خط کوفی منصوب کنند و یا اینکه به یکی از حکمرانان عصر سلجوقی مرتبط سازند در حالی نتایج تحقیق و بررسی‌های جدید مهر مشکوفه مورد اشاره نظریه هر دو نفر را رد میکند.

مقاله پژوهشی

تبیین گاهنگاری نسبی استقرارها و ارزیابی نظام‌های فرهنگی پیش‎از تاریخ حوضه کشف‎رود (دشت‌ مشهد) از دوره نوسنگی تا مفرغ میانی

محمدصادق داوری؛ حسن باصفا؛ محمود طغرایی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 41-63

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.290461.142792

چکیده

حوزه کشف رود بدلیل وجود آثاری از دوره پارینه سنگی قدیم، به عنوان قدیمی ترین حوزه فرهنگی ایران، همواره مورد توجه بسیاری از پژوهشگران بوده، به همین دلیل این حوزه فرهنگی در ادبیات باستان شناسی کشور و خاور ... بیشتر حوزه کشف رود بدلیل وجود آثاری از دوره پارینه سنگی قدیم، به عنوان قدیمی ترین حوزه فرهنگی ایران، همواره مورد توجه بسیاری از پژوهشگران بوده، به همین دلیل این حوزه فرهنگی در ادبیات باستان شناسی کشور و خاور نزدیک شناخته شده و دارای جایگاهی ویژه است. رودخانه کشف رود بدلیل سیراب کردن دشت مشهد بستر حاصلخیز و اکوسیستمی بارور را در طول ادوار مختلف تاریخی ایجاد نموده که زمینه جذب و شکل گیری جوامع پیش از تاریخ در این محدوده شده است. با توجه به توزیع نا همگون و محدود کاوش های باستان شناسی در خاک خراسان، شناخت ما از فرهنگ های پیش از تاریخ این منطقه در تمام بخش ها یکسان نیست. تعیین تاریخ نسبی استقرارهای پیش از تاریخ حوزه کشف رود(دشت مشهد) به منظور تهیه جدول گاهنگاری منطقه یکی از ضرورت های مطالعات باستان شناختی در این منطقه محسوب می شود؛ علاوه براین بررسی فرهنگ‌های سفالی پیش‌از تاریخ غالب منطقه و ارزیابی کنش‌های درون و برون منطقه‌ای نیز از دیگر سوالات پژوهش محسوب می‌شود. بنیان پژوهش حاضر، بررسی سنت های سفالی پیش از تاریخ استقرارهای حوضه کشف‌رود در محدوده شهرستان مشهد، جهت تاریخگذاری نسبی استقرارها و بررسی نظام های فرهنگی غالب در منطقه برحسب مطالعات تطبیقی است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که سفالهای پیش از تاریخ حوزه کشف رود دارای گونه‌های مشابه با سایر مکان‌های باستانی شناخته شده در مناطق پیرامونی و همچنین دارای گونه‌ها و فرم های محلی نیز بوده که صرفا بر اساس تحلیل تکنیک ساخت و نقوش، قابل مطالعه و تاریخگذاری نسبی هستند

مقاله پژوهشی

ارزیابی ملاط‌های پایه آهکی در حفاظت از بقایای معماریِ حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی

مهدی رازانی؛ نسرین داداش زاده

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 65-91

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.271630.142655

چکیده

مرمت بقایای معماری بعد از کاوشهای باستانشناسی از مسائل مهم موردتوجه باستانشناسان و مرمتگران آثار تاریخی است، مواجهه آثار کاوش شده و از زیر خاک بیرون آمده با شرایط خرد اقلیم جدید ( که دارای ... بیشتر مرمت بقایای معماری بعد از کاوشهای باستانشناسی از مسائل مهم موردتوجه باستانشناسان و مرمتگران آثار تاریخی است، مواجهه آثار کاوش شده و از زیر خاک بیرون آمده با شرایط خرد اقلیم جدید ( که دارای نوسانات رطوبتی و برودتی متفاوتی از قبل است) موجب تغییر تعادل مصالح معماری و تخریب زودرس آن می‌گردد، این امر بهویژه در شمال و شمال غربی کشور باعث تسریع فرآیند تخریب آن‌ها میگردد. ازجمله روشهای کاهش فرآیند تخریب ایزوله سازی بقایای معماری با ملاط‌های سازگار باشد. در این تحقیق برای بهینهسازی ملاط‌های پایه آهکی از پوزولانهای طبیعی شامل: خاکسترهای پوسته برنج، فضولات حیوانی و چوب استفاده گردید و از ترکیب این مواد با خمیر آهک 6 رده ملاط‌های آهک -پوزولانی تهیه شد. در ادامه باهدف تعیین نمونه منتخب از لحاظ دوام و استقامت در مقابل چرخههای طبیعی، از آزمونهای پیرسازی تسریعی(شامل چرخه‌های تر و خشک شدن، حمله نمکها و چرخههای مبنی بر انجماد و یخ گشایی) و مقایسه خواص فیزیکی(چگالی، جذب آب ، تخلخل) برای کلیه ردههای ملاط استفاده گردید. نتایج نشان داد ملاطهای دارای پوزولان خاکستر فضولات حیوانی در مقابل چرخههای پیرسازی و سایر آزمایش‌های فیزیکی مقاومت بهتری دارند؛ درنهایت با آنالیزهای XRD و XRF عناصر تشکیل‌دهنده پوزولانها و فازهای تشکیل‌شده در ملاط منتخب مشخص گردید.

مقاله پژوهشی

معماری دست‌کند روستای بابا در طارم سفلی

عباسعلی رضائی نیا

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 93-116

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.283464.142730

چکیده

فضاهای معیشتی با کاربریهای مختلف در معماری روستایی ایران از اشکال متنوعی برخورداراست. یکی از این گونه فضاها، فضاهایی است که برای نگهداری دام ساخته میشود. این فضاها به صورت مستقل و یا در پیوند ... بیشتر فضاهای معیشتی با کاربریهای مختلف در معماری روستایی ایران از اشکال متنوعی برخورداراست. یکی از این گونه فضاها، فضاهایی است که برای نگهداری دام ساخته میشود. این فضاها به صورت مستقل و یا در پیوند با بافت روستاها شکلگرفتهاند. فضاهای دامی با معماری آزاد و یا معماری دستکند ایجاد شدهاند. در سال 1397 مجموعهای از فضاهای دستکند در روستای بابا واقع در منطقه کوهستانی طارمسفلی از توابع شهرستان قزوین برای نخستین بار مورد شناسایی نگارنده قرارگرفت. در داخل دره و بر دامنه صخرهای روستای بابا، هفت فضای دستکند با فاصله اندکی نسبت به یکدیگر و تقریبا در یک راستا ایجاد شدهاست. ساختار معماری آنها مشابه و از یک راهرو، ورودی کوتاه و اتاقی بزرگ با پوشش تاق آهنگ تشکیل شدهاست. راهرو ورودی بنا ترکیبی از لاشه سنگ های خشکه چین و دستکند و بقیه فضاها به صورت دستکند ساخته شدهاست. همچنین دو فضا از طریق دالانی کوتاه در کنار ورودی، به یکدیگر مرتبط و سایر فضاها مستقل هستند. اتاقها فاقد نورگیر هستند و تنها از طریق ورودی به فضای خارج راه مییابند. در طول دیوارها و نیز در زوایای اتاقها، تاقچهها و حفرههایی کنده شدهاست. بر سطوح داخلی آنها آثار اندود گچ و نیز در لبه آنها بازوی گلی دیده میشود. همچنین بقایایی از سکوهای سنگچین همراه با ملات گل در طول دیوار اتاقها امتداد یافتهاند. مقاله حاضر به شیوه توصیفی _ تحلیلی تلاش میکند ضمن معرفی این آثار نویافته و شناخت ویژگیهای آن، جایگاه آن را در معماری روستایی تبیین نماید. بررسی و تحلیل فضاهای معیشتی روستا نشان میدهد که مجموعه معماری دستکند روستای بابا در زمره فضاهای دامی و به عنوان آغل احشام در فصول سرد سال مورد استفاده بودهاست. در ساخت این فضاها از الگوی مشابهی بهره برده شده و نمونه شاخصی برای شناخت آغلهای مناطق سردسیر و کوهستانی است. نتایج این پژوهش برای شناخت الگوهای بومی معماری در مطالعات تاریخ معماری روستایی، قوم باستانشناسی و سایر حوزه های علوم انسانی و اجتماعی سودمند خواهد بود.

مقاله پژوهشی

بررسی و تحلیل باستان‌شناختی الگوهای استقراری دشت همدان-بهار از آغاز دوران اسلامی تا پایان دوره صفوی

محمد شعبانی؛ مریم محمدی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 117-141

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.272876.142661

چکیده

دشت همدان بهار یکی از مهم‌ترین کانون‌های استقرار جوامع انسانی در دوره‌های مختلف پیش از تاریخی، تاریخی و به ویژه دوران اسلامی بوده است. این دشت در سال‌های 1385 و 1388 با هدف شناسایی محوطه‌های استقراری بررسی ... بیشتر دشت همدان بهار یکی از مهم‌ترین کانون‌های استقرار جوامع انسانی در دوره‌های مختلف پیش از تاریخی، تاریخی و به ویژه دوران اسلامی بوده است. این دشت در سال‌های 1385 و 1388 با هدف شناسایی محوطه‌های استقراری بررسی شده است اما به منظور مطالعه الگوهای استقراری محوطه‌های اسلامی و برای پاسخ به سوالاتی از قبیل؛ مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری محوطه‌های دوران اسلامی دشت همدان چه بوده است؟ و حجم عمده مکان‌های استقراری دشت همدان مربوط به چه قرونی از دوران اسلامی است؟ در تابستان سال 1394 مورد بازنگری قرار گرفت. در این بررسی باستان‌شناسی تعداد 14 محوطه بازبینی و 2 محوطه نویافته اسلامی شناسایی گردید و برای درک بهتر الگوهای استقراری، اطلاعات مکانی آن‌ها از قبیل؛ موقعیت جغرافیایی، ویژگی‌های زمین‌شناختی محدوده محوطه، ارتفاع از سطح زمین‌های اطراف، شکل محوطه‌ها، مساحت، دسترسی به منابع آب، مسیرهای دسترسی و اطلاعاتی از این دست در فضای نرم‌افزار GIS وارد شده و سپس مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. به دلیل اهمیت جایگاه داده‌های سفالی در گاهنگاری نسبی یک منطقه بعد از مطالعات گونه‌شناختی سفالینه‌ها و شناخت انواع تولیدات شاخص سفالی، مشخص گردید که محوطه‌های اسلامی دشت همدان بر اساس دو عامل زمین‌های حاصلخیز و مسیرهای کاروانرو پراکنده شده‌اند و وجود ویژگی‌های دفاعی در برخی از محوطه‌هایی که در کنار مسیرهای کاروانرو قرار دارند، نشان از اهمیت این موضوع در پراکنش محوطه‌ها دارد.

مقاله پژوهشی

بررسی اثر تغییرات اقلیمی هولوسن میانه بر جوامع دورة سیلک III در شمال ایران مرکزی بر اساس رسوب‌شناسی محیطی محوطة مافین‌آباد اسلامشهر

بابک شیخ بیکلو اسلام؛ احمد چایچی امیرخیز؛ حمیدرضا ولی پور؛ رضا صفایی راد

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 143-166

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.239133.142465

چکیده

محوطة باستانی مافین‌آباد، در بخش مرکزی اسلامشهر و ۳ کیلومتری جنوب روستای مافین‌آباد در استان تهران واقع است. این محوطه در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ به سرپرستی احمد چایچی ‌امیرخیز مورد بررسی و کاوش قرار گرفته ... بیشتر محوطة باستانی مافین‌آباد، در بخش مرکزی اسلامشهر و ۳ کیلومتری جنوب روستای مافین‌آباد در استان تهران واقع است. این محوطه در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ به سرپرستی احمد چایچی ‌امیرخیز مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است. همچنین، با حفر چند گود و گمانه پیرامون آن، رسوب‌شناسی محیطی شده است. سفال‌های مافین‌آباد عمدتاً هم‌افق با دوره‌های سیلک II تا III4-5هستند؛ اما، تعداد بسیار اندکی سفال سیلک III6-7b نیز در محوطة مزبور یافت شده‌ است. بر طبق بررسی‌‌های رسوب‌شناختی، لایه‌ای رسوبی روی یک لایة خاک خاکستری دارای سفال‌های سیلک III4-5را پوشانده است که احتمالاً گویای طغیان رودخانة باستانی نزدیک این محوطه است. پژوهش‌های دیرین‌اقلیم نشان می‌دهند که باوجود شرایط کلی بهینة اقلیمی طی هولوسن میانه در مناطق تحت تسلط بادهای غربی در غرب آسیا، اما رویدادهای خشکی طی هزارة چهارم ق.م رخ داده‌اند. این تغییرات اقلیمی ناگهانی، احتمالاً با رویدادهای آب‌وهوایی حدّی مانند خشکسالی‌های شدید و بارش‌های سیل‌آسا همراه بوده است، به طوری که طغیان رودخانه‌ها و جاری‌شدن سیلاب‌های عظیم در دشت‌ها و مخروط‌افکنه‌ها را در پی داشته است. گسستگی استقرار در محوطه‌های مس‌سنگی دشت تهران در اواخر دورة سیلک III4-5 و روند کاهشی استقرارگاه‌های هم‌افق با سیلک III6-7b و IV‌ و در تعقیب آن، افول عصر مفرغ در شمال ایران مرکزی، می‌تواند مؤید تغییرات اقلیمی اواخر عصر هولوسن میانه باشد.

مقاله پژوهشی

نگرشی تطبیقی به فلزکاری ایران از سده‌های دهم تا چهاردهم هجری

عبدالکریم عطارزاده

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 167-192

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.269972.142644

چکیده

انقلاب صنعتیِ غرب، سبب شد صنایع دستی ایران به‌تدریج از میدان رقابت خارج شود. این تغییر وضعیت یکسان نبود. فلزکاری با ویژگیهای متنوع، در رویارویی با پدیدة انقلاب صنعتی به‌صورت یکسان تحت تأثیر قرار نگرفت. ... بیشتر انقلاب صنعتیِ غرب، سبب شد صنایع دستی ایران به‌تدریج از میدان رقابت خارج شود. این تغییر وضعیت یکسان نبود. فلزکاری با ویژگیهای متنوع، در رویارویی با پدیدة انقلاب صنعتی به‌صورت یکسان تحت تأثیر قرار نگرفت. پرسش پژوهش حاضر این است که تحولات صنعتی اروپا سبب ایجاد تغییرات در کدامیک از ویژگی‌های تزیینی، فرمی، تکنیکی و ساختاری فلزکاری سنتی ایران شده است؟ شناخت شاخصه‌های اصیلِ فلزکاری ایران و تمیز آن از هنرصنعت غرب، ضرورت تحقیق را دوچندان می‌کند. هدف تحقیق شناخت مؤلفه‌های تأثیرگذار و احیای شاخصه‌های کم‌توان شدة فلزکاری سنتی و رقابت مجدد در این حوزه است. روش گردآوری داده‌ها تصاویر موجود در کتابها و اسناد و بررسی آثار موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی بود. روش تحقیق نیز مطالعه و وصف مدارک قبل و بعد از دورة ایجاد تحول (دورة ناصرالدین‌شاه به بعد) از نقطه نظر جنس، تزیین، مهارتهای هنری، نقش و نگارها و غیره بود. مطالعات نتیجه منجر به این شد که فلزکاریِ ایران قبل از تحولات صنعتی غرب، با تغییراتی در دورة بعد از انقلاب صنعتی نیز ادامه داشته است. این تغییرات بیشتر بر روی کاربرد، جنس و تنوع تولیدِ محصولات فلزی گذشته ایجاد شده، به این ترتیب که تزیین، نقش و کارکرد آنها، و نهایتاً بازار کار و اقتصاد صنایع دستی را دچار ضعف کرده است. ضمن اینکه در مواردی به تنوع ساخت و پرداخت صنایع دستی فلزی، بیش از پیش کمک کرده است.

مقاله پژوهشی

کاربرد GIS و منطق فازی در مدیریت منابع فرهنگی؛ ارائه مدل پیش‌بینی محوطه‌های مس-وسنگ چهارمحال و بختیاری

مهدی علیرضازاده نودهی؛ محمود حیدریان؛ علیرضا خسروزاده

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 193-216

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.269316.142640

چکیده

باستان‌شناسان تنها کسری از بی‌شمار محوطه باستانی را شناسایی و ثبت کرده‌اند. در حالی که هزاران محوطه در سال برای توسعه مداوم زمین‌ها تخریب می‌شوند. یکی از راه‌ها برای کمک به درک و شناسایی این مکان‌ها، ... بیشتر باستان‌شناسان تنها کسری از بی‌شمار محوطه باستانی را شناسایی و ثبت کرده‌اند. در حالی که هزاران محوطه در سال برای توسعه مداوم زمین‌ها تخریب می‌شوند. یکی از راه‌ها برای کمک به درک و شناسایی این مکان‌ها، مدل‌های پیش‌بینی هستند. بسیار مشخص است که وقتی صحبت از مدل‌سازی می‌شود، در واقع با رویکرد تقلیل‌گرایانه، سعی در شبیه‌سازی آن پدیده‌ای است که در زمان‌های بسیار دور رخ داده است. با این حال مدل‌های پیش‌بینی ابزارهایی هستند که می‌توانند در بسیاری از موارد به کمک باستان‌شناسان بیایند. این پژوهش به کمک نرم‌افزار ArcMap سعی میکند تا با بهرهگیری از رابطه استقرارهای باستانی با چشم‌انداز و بررسی عوامل تاثیرگذار بر این استقرار‌ها، براساس مدل پیشبینی، مناسبترین موقعیتها را برای شکلگیری محوطههای دوران مسوسنگ چهارمحال و بختیاری معرفی کند. برای دستیابی به این مهم، ابتدا موقعیت جغرافیایی 75 محوطه مس‌وسنگی این منطقه نسبت به متغیرهای زیستمحیطی ارتفاع از سطح دریا، درصد شیب زمین، فاصله از آبراهه، پوشش گیاهی و کلاس بافت خاک بررسی شد. سپس با استفاده از تحلیل منطق فازی در GIS مناسبترین مکانها را که پتانسیل بالقوه برای وجود محوطه‌های دوران مس‌وسنگ دارند، معرفی شدند. در نهایت و بعد از تجزیه و تحلیل وضعیت توزیع فضایی محوطهها نسبت به عوامل ذکرشده و بررسی میزان دقت و صحت مدل پیشنهادی با استفاده از 15 محوطه شاهد، مشخص شد که این مدل به خوبی از عهده پیشبینی مطلوبترین مکانها برای شکلگیری استقرارهای مس‌وسنگ منطقه برآمده است.

مقاله پژوهشی

فرهنگ خوجالی – گَدَه بَی در قفقاز جنوبی و انتشار آن در شمال غرب ایران

علی کریمی کیا؛ رضا رضالو

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 217-241

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.250873.142544

چکیده

در ادبیات باستان شناسی جمهوری آذربایجان فرهنگی به نام فرهنگ خوجالی – گَدَه‌بَی شناخته شده که از لحاظ گاهنگاری در حوزه جغرافیایی قفقاز به عصر مفرغ متاخر و آهن قدیم و در شمال غرب ایران به عصر آهن I و ... بیشتر در ادبیات باستان شناسی جمهوری آذربایجان فرهنگی به نام فرهنگ خوجالی – گَدَه‌بَی شناخته شده که از لحاظ گاهنگاری در حوزه جغرافیایی قفقاز به عصر مفرغ متاخر و آهن قدیم و در شمال غرب ایران به عصر آهن I و II شامل می شود. این فرهنگ در ادبیات باستان شناسی علاوه بر نام خوجالی – گده‌بی به نام هایی مانند زاقافیای مرکزی، فرهنگ گنجه – قره‌باغ در جمهوری آذربایجان و در ارمنستان فرهنگ لچاشن – متسامور شناخته می شود. از آنجا که این فرهنگ برای اولین بار از منطقه خوجالی – گده‌بی (جمهوری) آذربایجان شناسایی شده به این نام معروف گشته است. بیشترین داده های باستان شناسی این فرهنگ از گورستان های بدون استقرار به دست آمده و مطالعه شده است. در این مقاله سعی خواهد شد شاخصه های اصلی این فرهنگ بصورت توصیفی-تحلیلی با استناد به داده‌های باستان شناسی و با رویکردی مقایسه‌ای به بحث و بررسی گذاشته شود. پرسش هایی ازقبیل اینکه، مهمترین شاخصه‌های باستان شناسی این فرهنگ در جغرافیای مورد مطالعه چیست؟ نقطه شکل گیری، منشاء و مسیر انتشار این فرهنگ چگونه تبیین میگردد؟ پاسخ به این مجهولات می تواند افق روشن و پیش زمینه‌ی مناسبی برای مطالعات این فرهنگ در شمال غرب ایران را فرهم سازد. از ویژگیهای اصلی این فرهنگ، استفاده از سفالهای خاکستری رنگ، تدفین های مختلف الشکل، داشتن نوع زندگی بصورت نیمه کوچرو، در گستره معنوی و مذهبی ساخت و بکارگیری معبد بوده است.

مقاله پژوهشی

مطالعۀ جایگاه ایزدبانوی آناهیتا در نقوش ایوان موزائیک بیشاپور؛ و پیشنهادی برای دورۀ ساخت تزئینات

مهسا محمدقلی بیک؛ حمیدرضا جیحانی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 243-268

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.250094.142527

چکیده

شهر بیشاپور به سبب تاریخ مکتوب شهرسازی یکی از نمونههای ارزشمند دوران ساسانی است. از این شهر تاکنون آثار و ابنیه ارزشمندی از جمله معبد آناهیتا، تالار چلیپا، ایوانهای دوگانة شرقی و غربی و تزئینات ... بیشتر شهر بیشاپور به سبب تاریخ مکتوب شهرسازی یکی از نمونههای ارزشمند دوران ساسانی است. از این شهر تاکنون آثار و ابنیه ارزشمندی از جمله معبد آناهیتا، تالار چلیپا، ایوانهای دوگانة شرقی و غربی و تزئینات وابسته مانند گچبری و موزائیک بدست آمده است. ایوان موزائیک شرقی یکی از عناصر مکشوفه و مهم ارگ شاهی بیشاپور است که در مجاورت تالار چلیپا، معبد آناهیتا و کاخ والرین ساخته شده و بیشترین و سالم‌ترین موزائیک‌ها از آن بدست آمده است. هنر نقش‌اندازی با موزائیک تا قبل از این در ایران بی‌سابقه بوده و تصور می‌شود که به‌واسطۀ حضور اسیران رومی و پس از جنگ شاپور اول با والرین به هنر ایران راه یافته است. گیرشمن تا حدودی به توصیف نقوش موزائیکها و مقایسه آنها با دیگر نقوش در ظروف ساسانی پرداخته است. اما نادیده گرفته شدن برخی از جزئیات در نقوش و انتساب ساخت این تزئینات به اسیران رومی و به دستور شاپور اول موضوعی است که بررسی مجدد موزائیکها را ضروری میکند. لذا این مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش‌ها است که تصویرهای منقوش در موزائیک‌ها چه موضوعی را روایت می‌کنند و ساخت آنها به چه دوره‌ای بازمی‌گردد. در این مقاله که روشی توصیفی تاریخی دارد، نقوش ایوان موزائیک مطالعه و با دیگر نقوش باقی‌مانده از ایزدبانوی آناهیتا بر روی مسکوکات دورۀ ساسانی، حجاریها و مجسمههای کشف شده از عمارت اربابی حاجیآباد مقایسه می‌شوند. مطالعۀ نقوش موزائیک و مقایسۀ آنها با اطلاعات تاریخی و متون مذهبی دربر دارندۀ تفسیر جدیدی از موضوع تصویرشده توسط آنها است. مقایسۀ تصویر موزائیک‌ها با نقوش برجسته و ظروف ساسانی، نمایانگر اعطاء فر توسط ایزدبانوی آناهیتا است. مطالعۀ نقوش آناهیتا و مقایسۀ آنها با برخی نقش‌برجسته‌های ساسانی نشان می‌دهد که موزائیک‌ها با احتمال بسیار بالایی قابل انتساب به نرسه می‌باشند.

مقاله پژوهشی

طبقه‌بندی و گونه‌شناسی سفال‌های دوران اسلامی دشت نیریز، استان فارس

حسن مرادی؛ حسن کریمیان

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 269-291

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.255521.142551

چکیده

دشت نیریز که در حدفاصل دو حوزه فرهنگی کرمان و فارس قرار دارد، محوطه های استقراری مهمی از دوران اسلامی را در خود جای داده است. اولین گام در شناخت این استقرارگاه‌ها مطالعه داده‌های سفالی به دست آمده از ... بیشتر دشت نیریز که در حدفاصل دو حوزه فرهنگی کرمان و فارس قرار دارد، محوطه های استقراری مهمی از دوران اسلامی را در خود جای داده است. اولین گام در شناخت این استقرارگاه‌ها مطالعه داده‌های سفالی به دست آمده از بررسی‌های سطحی با هدف گاهنگاری و مطالعه برهمکنش‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای این دشت بود. بر این اساس از 63 محوطه متعلق به دوران ساسانی و اسلامی مواد فرهنگی شاخص جمع‌آوری گردید. اهمیت این یافته‌ها وقتی افزون می‌گردد که بدانیم علیرغم تلاش‌های فراوانی که در مطالعه داده‌های سفالی کرانه‌های شمالی خلیج فارس به انجام رسیده، اطلاعات اندکی از این داده‌ها در نواحی مذکور و بویژه مناطق حد فاصل ولایات فارس و کرمان در دست است. بدین سبب مطالعه مواد فرهنگی و داده‌های سفالی به دست آمده از بررسی‌های سطحی به منظور گاهنگاری محوطه‌ها و فهم برهمکنش‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای این دشت اهمیت مضاعفی می‌یابد.در نیل به این هدف، یافته‌های سفالی براساس شباهت‌هایشان در فرم، خمیره و تزیین به هشت گروه اصلی طبقه‌بندی و براساس نمونه‌های مشابه تاریخگذاری شدند. در نتیجه این تحقیق مشخص گردید که گروه‌های سفالی اوائل تا اواسط دوران اسلامی ارتباط زیادی را با تمدن‌های شرق به خصوص سیرجان نشان می‌دهند؛ به ویژه آنکه سفال‌های گلابه‌ای و اسگرافیاتو چندرنگ شباهت زیادی با نمونه‌های به دست آمده از سیرجان دارد و شاید بتوان نیریز را به عنوان یکی از آخرین مناطق پراکنش سفال گلابه‌ای به سمت غرب محسوب داشت. همچنین سفال‌های تاریخگذاری شده قرن 11-7 هـ. نشاندهنده ارتباط فرهنگی این منطقه از فارس با مراکزی چون سمرقند، نیشابور، کرمان و سیستان است.

مقاله پژوهشی

پژوهشی در استقرارهای پیش‌ازتاریخ و تاریخی شهرستان قلعه‌گنج (بخش چاه‌دادخدا)

سلمان انجم روز؛ محمد مرتضایی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 293-325

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.270070.142645

چکیده

چاه‌دادخدا به‌عنوان یکی از دو بخش شهرستان کنونی قلعه‌گنج، در جنوبی‌ترین نقطه استان کرمان قرار دارد و تلاقی‌گاه این استان با استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان به شمار می‌رود. نخستین فصل بررسی ... بیشتر چاه‌دادخدا به‌عنوان یکی از دو بخش شهرستان کنونی قلعه‌گنج، در جنوبی‌ترین نقطه استان کرمان قرار دارد و تلاقی‌گاه این استان با استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان به شمار می‌رود. نخستین فصل بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان قلعه‌گنج در راستای تکمیل نقشه باستان‌شناسی کشور و باهدف روشن ساختن وضعیت فرهنگی منطقه در دوران مختلف در بخش چاه‌دادخدا انجام شد. افزون بر اهداف یادشده، در پژوهش حاضر تلاش می‌شود با تحلیل و تلفیق نتایج حاصل از این پژوهش، ارتباطات و برهم‌کنش‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای این ناحیه با نواحی مجاور مشخص شود. تا از این منظر اهمیت و قابلیت این ناحیه از جنوب شرق ایران جهت تبیین پدیده یادشده روشن شود.بر اساس بررسی انجام‌شده 66 محوطه و اثر در این پژوهش شناسایی و ثبت گردید که با توجه به مجموعههای سطحی بهدستآمده به دوران پارینه‌سنگی (2 مورد)، هزاره پنجم پ.م (2 مورد)، هزاره چهارم پ.م (10 مورد)، هزاره سوم پ.م (27 مورد)، دوران تاریخی (29 مورد)، دوران اسلامی (3 مورد) و سده اخیر (2 مورد) تعلق دارند. در مقاله حاضر، با توجه به ریخت‌شناسی و کارکرد، کلیه محوطه‌های شناسایی‌شده به 8 گونه محوطه‌های ترکیبی وسیع، گورستان‌های سنگچین دوران تاریخی، تپه‌های باستانی، محوطه‌های فلزگری، بناهای مذهبی، قلعه‌ها، سنگ‌نگاره‌ها و محوطه‌های باستانی با دامنه مواد فرهنگی بسیار محدود تقسیم می‌شوند. محوطه‌های یادشده با توجه به نوع جغرافیای محل در دو ناحیه متفاوت دشت و ارتفاعات (مناطق کوهپایه‌ای و کوهستانی) قرار دارند. ریخت‌شناسی و روند شکل‌گیری محوطه‌ها کاملاً متأثر از شاخصههای جغرافیایی یادشده است.نتایج بررسی حاضر نشانگر پتانسیلهای قوی ناحیه موردبررسی جهت مطالعات فرامنطقهای در دورانهای پیشازتاریخ و تاریخی است. چنانچه تحلیل اولیه نتایج بررسی حاضر با ملاحظه بررسیهای انجامشده در نواحی همجوار در حوزه هلیلرود، بلوچستان و سواحل شمالی و جنوبی خلیج فارس نقش واسطهای ناحیه جنوبی جازموریان را به مثابه پل ارتباطی بین مناطق یادشده در طول دوران فوق آشکار میسازد.

مقاله پژوهشی

نقش عوامل محیطی در مکان‌گزینی و تکوین محوطه‌های اشکانی شمال خراسان (بخش میانی کریدور کپه‌داغ- آلاداغ)

آزیتا میرزایی؛ رضا مهرآفرین؛ سید رسول موسوی حاجی

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، صفحه 327-347

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.255365.142550

چکیده

ویژگی‌های بستر جغرافیایی و محیطی یک منطقه، نقش بنیادین در نحوه‌ی شکل‌گیری استقرارهای انسانی و تداوم حضور آنان در یک منطقۀ جغرافیایی دارد. طبیعت امکاناتی را در اختیار انسان قرار می‌دهد و انسان براساس ... بیشتر ویژگی‌های بستر جغرافیایی و محیطی یک منطقه، نقش بنیادین در نحوه‌ی شکل‌گیری استقرارهای انسانی و تداوم حضور آنان در یک منطقۀ جغرافیایی دارد. طبیعت امکاناتی را در اختیار انسان قرار می‌دهد و انسان براساس شناخت خود از آن امکانات در راستای اهدافش بهره‌برداری می‌کند و بدینسان رابطۀ متقابل انسان و طبیعت شکل می‌گیرد. میزان کیفیت و نحوۀ شکل‌گیری استقرارهای انسانی و نوع کاربری آنها بر حسب ویژگی‌های محیطی، شکل‌دهندۀ مبحث بوم‌شناسی با هدف شناخت میزان رابطۀ متقابل انسان و محیط است. مقاله پیش رو حاصل پژوهش‌های میدانی در خصوص شناسایی محوطه‌های اشکانی، بررسی مؤلفه‌های زیست محیطی مؤثر در روند شکل‌گیری و گسترش استقرارگاه‌های اشکانی در بخش میانی کریدور کپه‌داغ/آلاداغ است. این بستر جغرافیایی منطبق بر درۀ ساختمانی اترک ـ کشف‌رود می‌باشد. در این پژوهش، محوطه‌های اشکانی از طریق بررسی‌های میدانی، مقایسه گونه‌شناختی سفالینه‌های سطحی و شرایط زیست‌بوم مورد مطالعه و تحلیل باستان‌شناختی قرار گرفته‌اند. هدف از این بررسی‌ها، شناخت و درک چگونگی رابطه‌ی زیست‌بوم منطقه با سکونتگاه‌های اشکانی بوده است. برای نیل به این مقصود، نتایج یافته‌های باستان‌شناسی این پژوهش همراه با اطلاعات جغرافیایی و آماری در محیط نرم‌افزاریGIS پردازش گردید تا بتوان نسبت به چرایی شکل‌گیری این محوطه‌ها در بستر تاریخی دورۀ اشکانی در بخش میانی کریدور کپه‌داغ/آلاداغ آگاهی یافت.

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

دوره و شماره: دوره 12، شماره 3 - شماره پیاپی 23، آذر 1399، صفحه 1-354

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده