مطالعات باستان شناسی - فهرست مقالات

سابقۀ ارتباط ساکنان سرزمین‌های ایران و چین به شکل‌گیری امپراتوری‌های قدرتمند دو سرزمین و به‌مدت‌ها پیش از ظهور اسلام برمی‌گردد. به گواهی منابع مکتوب و مستندات باستان‌شناسانه، تجربۀ موفق ارتباطی ... بیشتر سابقۀ ارتباط ساکنان سرزمین‌های ایران و چین به شکل‌گیری امپراتوری‌های قدرتمند دو سرزمین و به‌مدت‌ها پیش از ظهور اسلام برمی‌گردد. به گواهی منابع مکتوب و مستندات باستان‌شناسانه، تجربۀ موفق ارتباطی دو سرزمین حتی متعاقب سقوط ساسانیان همچنان ادامه یافت. با تغییر پایتخت جهان اسلام به بغداد، باب جدیدی از مراودات دریایی آغاز و موجبات رونق مسیر دریایی و رشد بنادر خلیج‌فارس را فراهم ساخت. در این‌زمان، ارتباطات مستقیم و پیوسته‌ای با بنادر چین برقرار شد. گزارش‌های تاریخی سده‌های اولیه تا قرن 10ه‍.ق. اطلاعات قابل‌توجهی را از روند مراودات پر فراز و نشیب این دو سرزمین ارائه می‌دهند. روند مراودات نشان‌داده است که با تحولات تاریخی دو جانبه همسو بوده است؛ اما این موضوع تاکنون ازطریق مطالعات باستان‌شناسی که شواهد این ارتباطات را مستقیماً ازطریق بررسی یافته‌های مکشوفه از این منطقه دنبال می‌کند، مورد ارزیابی قرار نگرفته است؛ از این نظر فهم واقعی آن‌ها را دشوار می‌کند. باتوجه به این‌که مطالعات باستان‌شناسی با رویکردی مسئله محور یافته‌های فرهنگی را مورد بررسی قرار می‌دهد، به‌دنبال این موضوع هستیم که گاهنگاری یافته‌های سفالی تا چه میزان بر روند مراودات و نوسان آن تأکید دارند؟ در راستای پاسخ به این پرسش، از نتایج بررسی و مطالعات یافته‌های سفالی محوطه‌های باستانی این منطقه استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان‌داد؛ هر چند گزارش‌های تاریخی صراحتاً در پاره‌ای موارد بر لغو کامل مراودات یا غیرمستقیم بودن آن تأکید دارند، اما گاهنگاری یافته‌های سفالی منطقۀ خلیج‌فارس روندی مستمر را در واردات آن‌ها نشان می‌دهد و حاصل آن بر یکپارپگی اطلاعات، به‌ویژه دقت در گاهنگاری یافته‌های سفالی و مطالعه کمی آن‌ها تأکید دارد.

جعل آثار تاریخی فرهنگی در ایران

محمد رضا زاهدی؛ حسن کریمیان

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1403، ، صفحه 231-251

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.285309.142753

چکیده

با شروع عصر روشنگری از ابتدای قرن 18 م و شکل‌گیری موزه‌ها، گالری‌ها و مجموعه‌های خصوصی، موزه‌ها و گالری‌های بزرگ برای پر کردن سالن‌های نمایش خود نیاز به خرید آثار تاریخی فرهنگی داشته و در این میان ... بیشتر

بازتاب اندیشه های اعتقادی تشیع زیدی بر مسکوکات علویان تبرستان

فاطمه قلی زاده؛ حسن کریمیان؛ جواد نیستانی

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 161-182

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.293180.142809

چکیده

مهاجرت سادات علوی به ایالات تبرستان و دیلمستان بر اثر فشار خلفای عباسی و سپس قیام یحیی بن عبدالله در دیلم سبب گسترش تشیع زیدی در این مناطق شد. علویان زیدی مذهب با استفاده از انزوای جغرافیایی ولایاتِ ... بیشتر مهاجرت سادات علوی به ایالات تبرستان و دیلمستان بر اثر فشار خلفای عباسی و سپس قیام یحیی بن عبدالله در دیلم سبب گسترش تشیع زیدی در این مناطق شد. علویان زیدی مذهب با استفاده از انزوای جغرافیایی ولایاتِ مزبور از سرزمین های خلافت اسلامی و جلب حمایت اسپهبدان و مردم محلی موفق به تشکیل اولین حکومت شیعی شدند. حسن بن زید به‌عنوان سردمدار این حکومت جدید پس از پیروزی در آمل استقرار یافت. آمل، ساری، جرجان به‌ضمیمه گیلان و دیلم، جزو مناطقی بود که حدود 20 سال از طرف علویان اداره شد. حکومت علویان، نخستین حکومتی بود که در شرق خلافت اسلامی به دور از تأیید خلفای عباسی تشکیل شد. حسن بن زید مذهب شیعه زیدی را به‌عنوان مذهب رسمی حکومت خود اعلام کرد و بدین گونه قلمرو علویان در تبرستان به مرکزی تبدیل شد که مدعی خلافت عباسیان بود. یکی از ابزاری که علویان برای مشروع نشان دادن حکومت خود از آن استفاده می کردند سکه ها بودند. از آنجایی که مسکوکات فلزی از قابل استنادترین شواهد باستان شناسی هستند، در پژوهش حاضر تلاش گشته تا با بهره‌گیری از آنها به این پرسش پاسخ گفته شود که مضامین مورد استفاده علویان بر روی سکه ها چه تفاوتی با شعائر منقور بر سکه های استاندارد عباسیان داشته و ضرب آیات و احادیث جدید با چه هدفی صورت گرفته است؟ نتیجه مطالعات بر روی سکه ها در کنار منابع تاریخی روشن ساخت که علویان تبرستان عامدانه و با هدف اثبات مشروعیت سیاسی و مذهبی خویش، سکه هایی متضمن آیاتی از قرآن کریم که در باب جایگاه اهل‌بیت و جهاد در مقابل دستگاه خلافت عباسیان قابلیت تفسیر داشتند، ضرب می کردند. بدین ترتیب، علیرغم آنکه سکه های علویان طرحی مشابه مسکوکات عباسیان دارند، لیکن از نظر مضامین کاملاً متمایز و با هدف انتقال مفاهیمی چون حمایت از اهل‌بیت پیامبر، تبلیغ تشیع و مقابله با دستگاه خلافت عباسیان ضرب می گشتند.

تحولات تاریخی شهر نطنز با اتکا به منابع مکتوب و شواهد معماری

سیده سارا محمدی؛ حسن کریمیان؛ محسن جاوری

دوره 14، شماره 1 ، خرداد 1401، ، صفحه 53-81

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.308552.142916

چکیده

آن‌گونه که از متون تاریخی برمی‌آید، شرایط مطلوب زیست اقلیمی منطقه نطنز، جایگاه آن در شبکه ارتباطی جنوب به فلات مرکزی و به‌ویژه دو شهر استراتژیک کاشان و اصفهان که یکی از منزلگاه‌های مهم شاهراه ری ـ ... بیشتر آن‌گونه که از متون تاریخی برمی‌آید، شرایط مطلوب زیست اقلیمی منطقه نطنز، جایگاه آن در شبکه ارتباطی جنوب به فلات مرکزی و به‌ویژه دو شهر استراتژیک کاشان و اصفهان که یکی از منزلگاه‌های مهم شاهراه ری ـ اصفهان بوده و زمینه‌ی شکل یابی استقرارگاه‌های متعدد و آثار معماری متنوع و ارزشمندی را فراهم آورده است. وجود محوطه‌های باستانی پیش از اسلام (نظیر سایت باستانی اریسمان، آتشکده، قلعه، کاریزها) و آثار ادوار اسلامی در عرصه شهر (مانند مسجد جمعه، مجموعه شیخ عبدالصمد و مجموعه‌هایی از بناهای تاریخی عام‌المنفعه، تجاری و مسکونی)، همچنین وجود منازل و اقامتگاه‌های متعدد (نظیر کاروانسراهای کوهاب، غفاری، علی‌اکبر و باراندازهای متعدد در بازار مرکزیِ شهر)، ضمن آنکه بر استمرار اهمیت این منطقه و شهر نطنز از ادوار پیش از تاریخ تا قرن حاضر حکایت دارد، این شهر را به یکی از ارزشمندترین استقرارگاه‌های باستانی کشور تبدیل کرده است. آن چنانکه منابع مکتوب حکایت دارند، تحولات سیاسی اجتماعی نطنز در سده‌های نخستین اسلامی از دگرگونی‌های اصفهان و کاشان متأثر می‌گشت. همچنین، جلوه‌های درخشان آثار تاریخی شهرهای کاشان و اصفهان موجب غفلت جهانگردان و مورخان دوره‌های مختلف از آثار شهر نطنز شده است. غفلتی که پژوهش‌های باستان‌شناسی، شهرسازی، معماری و تاریخی را نیز متأثر از خود ساخته است. نگارندگان تلاش نمودند با اتکا به منابع مکتوب، روند تحولات شهر را مشخص و به این پرسش پاسخ گویند که چه عوامل و رویدادهایی در روند شکل یابی و توسعه شهر نطنز ایفای نقش نمودند؟ در نتیجه پژوهش حاضر مشخص گردید که سابقه احداث این شهر را می‌توان به عصر ساسانیان برگرداند. بعلاوه معلوم گشت که قرارگیری در شاهراه ارتباطی و یکی از مراکز عبور و تلاقی کاروانها و دادوستد فلات مرکزی ایران بوده و همچنین شرایط طبیعی و موقعیت تدافعی ویژه شهر نطنز، اهمیت آن در ادوار مختلف تاریخی و به‌ویژه دوره ایلخانی و صفوی را رقم زده است.

شهر سیرجان یکی از مراکز شیشه گری جنوب شرق ایران در سده های اولیه اسلامی: طبقه بندی و گونه شناسی شیشه های شهر قدیم سیرجان

حسن کریمیان؛ زینب افضلی

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 265-286

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.282139.142721

چکیده

محوطه تاریخی شهر قدیم سیرجان که در نزدیکی شهر کنونی سیرجان و در استان کرمان قرار دارد، بقایای شهری بازمانده از دورۀ ساسانی و سده های اولیه اسلامی است که در منابع تاریخی و جغرافیایی به عنوان مرکز ایالت ... بیشتر محوطه تاریخی شهر قدیم سیرجان که در نزدیکی شهر کنونی سیرجان و در استان کرمان قرار دارد، بقایای شهری بازمانده از دورۀ ساسانی و سده های اولیه اسلامی است که در منابع تاریخی و جغرافیایی به عنوان مرکز ایالت کرمان از آن نام بردهاند. با توجه به این‌که این شهر در سده های اولیه اسلامی به عنوان کرسی ایالت کرمان نقشی بسیار کلیدی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جنوب‌شرق ایران بر عهده داشته، اما مطالعات باستان شناسی درباره این شهر بسیار اندک است. در بررسی های باستان شناسی بهار سال 1397 در عرصه این شهر، تعداد زیادی قطعات شیشه ای به دست آمد. هدف پژوهشی که نتایج آن در نوشتار حاضر ارائه می گردد آن بود که علاوه بر طبقه بندی، گونه شناسی و گاهنگاری نسبی شیشه های محوطه شهر قدیم سیرجان، به مقایسه این داده ها با مناطق همجوار در سده های اولیه اسلامی پرداخته و ویژگی های فنی و تزئینی ساخت آنها را مشخص کند. داده های این پژوهش به روشهای میدانی و اسنادی گردآوری و به شیوه توصیفی – تحلیلی مورد ارزیابی قرار گرفتهاند. نتایج پژوهش حاضر مشخص ساخت که شیشه گری در شهر قدیم سیرجان در سده های اولیه اسلامی بخصوص در حد فاصل سده های سوم تا پنجم ه.ق رونق فراوان داشته و مصنوعات شیشه ای مکشوفه از این شهر از نظر فرم، فن ساخت و تزئینات متنوع هستند. به علاوه، با توجه به پراکندگی زیاد جوش کوره در بخش صنعتی محوطه شهر قدیم و کشف قطعاتی از سنگ شیشه و همچنین قطعات فرآوری شده شیشه برای تولید ظروف، تردیدی نیست که اغلب این یافته ها در کارگاه های شیشه گری این شهر تولید شدهاند. در طبقه بندی و گونه شناسی معلوم گردید که محصولات شیشهای این شهر از نظر شکل، روشهای ساخت و تزیینات با یافته های شیشه ای سایر نقاط ایران از جمله نیشابور، جرجان، شوش، جیرفت، غبیرا و حتی با نمونه های سوریه، عراق و ارمنستان شباهت بسیار دارند که این می تواند مؤید ارتباطات گسترده فرهنگی و تجاری سیرجان با مناطق مذکور باشد.

پژوهشی در تکوین و تحول آرامگاه‌های برجی پرّه‌دار در معماری اسلامی ایران مورد مطالعاتی: برج اظهر درگزین

ﺭﺿﺎ ﻧﻆﺮﻱ اﺭﺷﺪ؛ حسن کریمیان

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1400، ، صفحه 211-234

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.290416.142790

چکیده

آرامگاه‌ها و یادمان‌های تدفینی در فرهنگ، تمدن و معماری دوران اسلامی همواره جایگاه برجسته و والایی داشته‌اند و بخش اعظمی از روند تکامل معماری دوران اسلامی در آن‌ها قابل مشاهده و پیگیری است. آرامگاه ... بیشتر آرامگاه‌ها و یادمان‌های تدفینی در فرهنگ، تمدن و معماری دوران اسلامی همواره جایگاه برجسته و والایی داشته‌اند و بخش اعظمی از روند تکامل معماری دوران اسلامی در آن‌ها قابل مشاهده و پیگیری است. آرامگاه برجی پرّه‌دار موسوم به امام‌زاده اظهر درگزین، از آثار شاخصِ آرامگاهی است که تاکنون به گونۀ جامعی ارزیابی نشده است. هدفِ پژوهش حاضر، بررسی ویژگی‌های ساختاری، عناصر تزیینی، نوآوری‌های معماری و تباردانی و هویت‌یابی شخص مدفون در بنا و هم‌چنین بررسی و تحلیل این یادمان به منزلۀ یکی از معدود آرامگاه‌های برجی با نقشه و طرح پره‌ّدار و ستاره‌ای‌شکل و مقایسۀ آن با برخی بناهای مشابه است. پرسش‌هایی که بنیان پژوهش پیش‌ِرو را تشکیل می‌دهند عبارت‌اند از: 1ـ بنای موسوم به امام‌زاده اظهر در چه تاریخی و دوره‌ای احداث‌شده و قابل مقایسه با کدام آثار معماری مشابه است؟ 2ـ ویژگی‌ها، مشخصه‌ها و نوآوری‌های معماری و تزیینی بنا کدامند؟ 3ـ با توجه به اهمیت فراوان منطقه درگزین در دوران مختلف به‌خصوص در قرون میانی اسلام و ظهور شخصیت‌های برجستۀ سیاسی، دینی و...در این منطقه، شناخت هویت و کیستی شخص مدفون در مزار چگونه تبیین می‌شود؟ برآیند پژوهش نشان می‌دهد برج‌مقبرۀ اظهر در نیمۀ یکم قرن هشتم هجری و در دورۀ تسلط ایلخانان (750ـ 654ق)، به عنوان واپسین آرامگاه برجی با نقشه و طرح مضّرس یا پره‌دار در تاریخ معماری اسلامی ایران و مطابق با الگوهای معماری و تزیینی رایج این عهد و تحت تأثیر برخی برج‌آرامگاه‌های نواحی شمالی و مرکزی ایران، به منظورِ دفن یکی از شخصیت‌های دینی برجستة منطقۀ درگزین، به نام شیخ شرف‌الدین درگزینی احداث شده است.

مکان‌یابی شهر زیز بر اساس منابع تاریخی و بررسی‌های باستان‌شناختی

داوود پاکباز؛ جواد نیستانی؛ حسن کریمیان

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، ، صفحه 37-56

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73098

چکیده

یکی از شهرهایی که جغرافیدانان و مورخان سده های اولیه و میانه ی اسلامی از آن یاد کرده‌اند و به توصیف آن پرداخته اند، شهر زیز است. زیز از شهرهای کوره ی ارّجان بود که در بخش شمال شرقی آن واقع ... بیشتر

مطالعه میزان تاثیر فقه و قوانین اسلامی در ساختار محله‌ها و سازه‌های مسکونی بافت تاریخی شهر یزد، نمونه موردی: محله گلچینان شهر یزد

حمید عزیزی بندرآبادی؛ حسن کریمیان

دوره 10، شماره 2 ، دی 1397، ، صفحه 205-220

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.208157.142295

چکیده

به نظر بسیاری از محققان، اعتقادات را می‌توان تأثیرگذارترین عامل در شکل یابی فضاهای شهرهای اسلامی و ساختار عناصر معماری آن‌ها دانست.در این میان، شهر یزد یکی از معدود شهرهای کشور است که بافت کهن و محلات ... بیشتر

گاهنگاری و روند تداوم استقرار شهر جندی‌شاپور با تکیه بر شواهد باستان‌شناختی

محمد سعیدپور؛ کریم حاجی زاده؛ رضا رضالو؛ حسن کریمیان

دوره 9، شماره 2 ، دی 1396، ، صفحه 103-121

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.211719.142309

چکیده

تلاش پادشاهان ساسانی در احداث شهرها به‌ اندازه‌ای درخشان بود که به‌‌نام هر یک از آن‌ها یک یا چند شهر به ثبت رسیده است. چنان‌که از منابع تاریخی برمی‌آید، جندیشاپور یکی از شهرهای مشهور شاپور اول ... بیشتر تلاش پادشاهان ساسانی در احداث شهرها به‌ اندازه‌ای درخشان بود که به‌‌نام هر یک از آن‌ها یک یا چند شهر به ثبت رسیده است. چنان‌که از منابع تاریخی برمی‌آید، جندیشاپور یکی از شهرهای مشهور شاپور اول در خوزستان است که همانند بیشاپور با پلان مستطیلی‌شکل ساخته شده بود و همانند بیشاپور، از یک‌طرف به رودخانه‌ی سیاه منصور محدود بود. لیکن در اینجا قلعه و دژی وجود نداشته تا از شهر حفاظت کند. باوجود کثرت مکتوبات تاریخی درخصوص این شهر عصر ساسانیان اطلاعات اندکی درباره‌ی تاریخ دقیق احداث و روند تداوم استقرار آن در دست است. همچنین سازمان اجتماعی ساکنان شهر و عملکرد محله‌های آن در هالهای از ابهام قرار دارد. به‌منظور رفع ابهاماتی از‌ این‌دست، مطالعات باستانشناسانه نگارندگان با نقشه‌برداری و تهیه عکس هوایی از این شهر و سپس بررسی سامانمند باستانشناختی در آن به انجام رسید و درمجموع چهل و یک تپه باستانی شناسایی و ثبت شد. هدف پژوهش حاضر شناخت دورههای استقراری و چگونگی روند تداوم شهر تا دورههای اسلامی بود. نتایج گونهشناختی، مطالعه‌ی تطبیقی یافتههای سطحی، گاهنگاری و شناخت دورههای استقراری این شهر را در پی داشت و روشن ساخت که استقرار در آن تا قرون متأخر اسلامی تداوم داشته است.

باستان‌شناسی فضایی؛ رویکردی علمی در مطالعه و تحلیل آثار معماری، فضاهای شهری و بافت‌های کهن

حسن کریمیان؛ عباسعلی احمدی

دوره 7، شماره 2 ، دی 1394، ، صفحه 103-116

https://doi.org/10.22059/jarcs.2015.57750

چکیده

دو دهۀ گذشته با ظهور رهیافتهای جدید متعددی در علم باستانشناسی توأم بود. باستانشناسی جدید که در ارتباط عمیق بینرشتهای ماهیت مییابد، با بهرهگیری از شاخههای علوم مختلف گرایشهایی ... بیشتر

طلوع و غروب یک پایتخت: شکل‌یابی، توسعه، اقتدار و اضمحلال شهر سلطانیه

همایون رضوان؛ حسن کریمیان

دوره 6، شماره 1 ، شهریور 1393، ، صفحه 39-54

https://doi.org/10.22059/jarcs.2014.52672

چکیده

با وجود آن که ایلخانان (750-654 ﻫ.ق) مراغه و سپس تبریز را به پایتختی برگزیدند، اندیشۀ ایجاد شهری که نمادی از امپراتوری این صحرانوردان باشد آنها را به ساخت سلطانیه ترغیب نمود. طرح غازانخان در ایجاد این پایتخت ... بیشتر

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

نویسنده = حسن کریمیان

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده