نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دوران اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

2 استاد باستان شناسی گروه باستان شناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

چکیده

آن‌گونه که از متون تاریخی برمی‌آید، شرایط مطلوب زیست اقلیمی منطقه نطنز، جایگاه آن در شبکه ارتباطی جنوب به فلات مرکزی و به‌ویژه دو شهر استراتژیک کاشان و اصفهان که یکی از منزلگاه‌های مهم شاهراه ری ـ اصفهان بوده و زمینه‌ی شکل یابی استقرارگاه‌های متعدد و آثار معماری متنوع و ارزشمندی را فراهم آورده است. وجود محوطه‌های باستانی پیش از اسلام (نظیر سایت باستانی اریسمان، آتشکده، قلعه، کاریزها) و آثار ادوار اسلامی در عرصه شهر (مانند مسجد جمعه، مجموعه شیخ عبدالصمد و مجموعه‌هایی از بناهای تاریخی عام‌المنفعه، تجاری و مسکونی)، همچنین وجود منازل و اقامتگاه‌های متعدد (نظیر کاروانسراهای کوهاب، غفاری، علی‌اکبر و باراندازهای متعدد در بازار مرکزیِ شهر)، ضمن آنکه بر استمرار اهمیت این منطقه و شهر نطنز از ادوار پیش از تاریخ تا قرن حاضر حکایت دارد، این شهر را به یکی از ارزشمندترین استقرارگاه‌های باستانی کشور تبدیل کرده است. آن چنانکه منابع مکتوب حکایت دارند، تحولات سیاسی اجتماعی نطنز در سده‌های نخستین اسلامی از دگرگونی‌های اصفهان و کاشان متأثر می‌گشت. همچنین، جلوه‌های درخشان آثار تاریخی شهرهای کاشان و اصفهان موجب غفلت جهانگردان و مورخان دوره‌های مختلف از آثار شهر نطنز شده است. غفلتی که پژوهش‌های باستان‌شناسی، شهرسازی، معماری و تاریخی را نیز متأثر از خود ساخته است. نگارندگان تلاش نمودند با اتکا به منابع مکتوب، روند تحولات شهر را مشخص و به این پرسش پاسخ گویند که چه عوامل و رویدادهایی در روند شکل یابی و توسعه شهر نطنز ایفای نقش نمودند؟ در نتیجه پژوهش حاضر مشخص گردید که سابقه احداث این شهر را می‌توان به عصر ساسانیان برگرداند. بعلاوه معلوم گشت که قرارگیری در شاهراه ارتباطی و یکی از مراکز عبور و تلاقی کاروانها و دادوستد فلات مرکزی ایران بوده و همچنین شرایط طبیعی و موقعیت تدافعی ویژه شهر نطنز، اهمیت آن در ادوار مختلف تاریخی و به‌ویژه دوره ایلخانی و صفوی را رقم زده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Historical Developments of Natanz City Based on the Written Sources and Architectural Evidence

نویسندگان [English]

  • Seyedeh Sara Mohammadi 1
  • hassan karimian 2
  • mohsen javeri 3

1 Ph.D. Candidate in Islamic Archeology, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, Iran.

2 Professor, Department of Archeology, University of Tehran, Tehran, Iran.

3 Assistant Professor, Department of Archeology, University of Kashan, Kashan, Iran

چکیده [English]

As it appears from historical texts, the favourable bioclimatic conditions of the Natanz region and its location in the communication network of Iran’s central plateau, have provided the ground for the formation of numerous settlements, as well as diverse and yet valuable architectural works. Presence of pre-Islamic ancient sites (Such as Arisman ancient site, fire temple, castle, karezes) and also monuments from the Islamic era in Natanz (Such as Juma Mosque, Sheikh Abdul Samad Complex and collections of public, commercial and residential monuments), have turned this city into one of the most valuable ancient settlements in the country; highlighting the importance of the region from prehistoric up to the present century. According to published sources, Natanz's socio-political developments in early-Islamic centuries were influenced by the changes that occurred in the cities of Isfahan and Kashan. Also, the brilliant effects of the historical monuments of Kashan and Isfahan cities have caused the neglect of the monuments of the city of Natanz by tourists and historians of different periods. Neglect that has also affected archaeological, urban, architectural and historical research.
 The authors have tried to determine the evolution of the city of Natanz, relying on the written sources, in order to identify the factors and events that have influenced the formation and development of this city. Results of the present study revealed that the construction history of this city can be traced back to the Sasanian Empire. Moreover, it became clear that Natanz’s location on the communication network of Iran’s central plateau and It has been one of the centers of caravans crossing and trade and the Central Plateau of Iran, and also its geographical location, environmental conditions and the special defensive function of the natanz city Its importance in different historical periods, especially the Ilkhanid and Safavid periods it has figured

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical developments
  • Natanz
  • historical texts
  • architectural evidence
آژند، یعقوب، (1379)، تاریخ ایران دورۀ تیموریان، تهران، جامی.
ابن حوقل، محمد بن حوقل، ( 1366)، صورة الارض، ترجمه و توضیح جعفر شعر، ج2، تهران، امیرکبیر.
ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمن بن محمد، ( 1363)، تاریخ ابن خلدون، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات.
ابن رسته، احمد ابن عمر،( 1371)، الاعلاق النفیسه، ترجمۀ حسین قره‌چانلو، تهران، امیرکبیر.
ابن‌خردادبه، ابوالقاسم، (1371)، مسالک ممالک، ترجمۀ سعید خاک رند، تهران، میراث ملل.
ابن فقیه همدانی،( 1981)، البلدان، ترجمۀ علی مسعودی، تهران، دانشگاه تهران.
استودارت، رابرت،( 1339)، سفرنامه استودارت، مصحح سردنیس راس، ترجمۀ احمد توکلی، تهران، فرهنگ ایران زمین.
اسکندربیک ترکمان،( 1382)، تاریخ عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
اصفهانی، محمدمهدی بن محمدرضا،( 1373)، نصف جهان فی تعریف اصفهان، تصحیح منوچهر ستوده، تهران، علمی و فرهنگی.
اصفهانی، حسین بن محمدابراهیم خان،( 1292)، مجموعه ناصری، نسخه خطی، دانشگاه تهران.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی، (1371)، مسالک الممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران، علمی و فرهنگی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی، (1363)، تاریخ منتظم ناصری، ج 2 و 3، تهران، دنیاى کتاب‌.
افشار، ایرج، ( 1375)، یادگاری‌های یزد، تهران، انجمن آثار و مفاخر ملی ایران.
افوشتهای نطنزی، محمود،( 1373)، نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار، تصحیح احسان اشراقی، تهران، علمی و فرهنگی.
امامت کاشانی، مهدی،( 1373)، تذکرة امام زادگاه آقا علی عباس، قم، نی.
امیر مظاهری، غلامرضا،( 1394)، قلعه وِشا، مروری بر آثار و وقایع تاریخی شهر نطنز، تهران، پارس پیدورا.
اولئاریوس، آدام، (1369)، سفرنامۀ اولئاریوس (بخش ایران)، ترجمۀ احمد بهپور، تهران، ابتکار.
اعظم واقفی، حسین، (1396)، میراث فرهنگی نطنز، آثار و اسناد تاریخی، آداب‌ورسوم، ج 1، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اوبن اوژن، (1391)، ایران امروز، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی، تهران، نقش‌جهان.
اوگاستسدوبد، کلمنت،( 4831)، سفرنامۀ لرستان و خوزستان، ترجمۀ محمدحسینآریا، تهران، علمی و فرهنگی.
ئه ایجی اینووه، (1383)، ایران و من؛ خاطره‌ها و یادداشت‌های ئه اینجی اینووه ژاپنی، ترجمۀ هاشم رجب زاده، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
بلر، شیلا،( 1387)، معماری ایلخانی در نطنز، ترجمۀ ولی کاووسی، تهران، فرهنگستان هنر ایران.
بصیر، زهره، (1391)، «مطالعه ساختار و آسیب‌شناسی و ارائه طرح حفاظت و مرمت درب چوبی مسجد (خانقاه) شیخ عبدالصمد ـ نورالدین در نطنز (متعلق به قرن هشتم ه.ق)»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد،  دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
باستانی، پاریزی، محمدابراهیم، (1343)، سیاست و اقتصاد عصر صفویه، تهران، بنگاه مطبوعاتی صفی علیشاه.
بیات، عزیزالله، (1372)، کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران، تهران، امیرکبیر.
پردولاماز،(1370)، گزارش سفرنامه پردولاماز از شماخیه به اصفهان، نامههای شگفت‌انگیز کشیشان فرانسوی در دوران صفوی و افشاری، ترجمۀ بهرام فره‌وشی، تهران، موسسه علمی اندیشه جوان.
تارونیه، ژان بانیست، (1336)، سفرنامه تارونیه، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیروانی، ج2، تهران، کتابخانه سنایی.
توسلی، حمیدرضا،( 1372)، «مجموعه بناهای شیخ عبدالصمد در نطنز»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
تتوی، احمد بن نصرالله، (بی‌تا)،  تاریخ الفی، بی‌جا.
تقی‌زاده انصاری، بدر، (1386)، نطنز دیروز امروز فردا، کرج، مؤلف (تقی‌زاده انصاری).
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد،( 1368)، اشکال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران، شرکت به نشر.
جعفریان، رسول،( 1387)، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان.
جعفریان، رسول، (1379)، ‌صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، ج ۲، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
جمعی از نویسندگان،( 1387)، اطلس تاریخ ایران، تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور.
جامی، عبدالرحمن، (1366)، نفحات الانس، تهران، سعدی.
جعفرى، جعفر بن محمد، (1384)، تاریخ یزد، ج 1، تهران، علمی فرهنگی.
حموی، یاقوت، 1373، معجم البلدان، ج8، ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران، میراث فرهنگی.
حیدری، حسین و فلاحیان وادقانی، علی،( 1396)، «سیمای اجتماعی یهودیان کاشان در دورۀ صفوی)، پژوهش‌نامه کاشان، ش 11، صص 104-121.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، (1380)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ج3، ترجمۀ محمددبیر سیاقی، مقدمه جلال‌الدین همایی، تهران، خیام.
دلاواله، پیترو،( 1348)، سفرنامه پیترو دلاواله، ترجمۀ شعاع الدین شفا، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
دالمانی، هانریرنه، (8731)، سفرنامه از خوزستان تا بختیاری، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، ج2، تهران، طاووس.
دهقانیان، عباس، (1387)، فرهنگ جامع زبان و گویش نطنز، تهران، پرشکوه.
دیولافوا، ژان، (1390)، سفرنامه مادام دیولافوا، ترجمۀ همایون فرهوشی، تهران، دنیای کتاب.
دهخدا، علی‌اکبر، (1337)، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.
راهر برن، کلاوس میشائیل، (1383)، نظام ایالات در دورۀ صفویه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ریاضی، محمدرضا، (1384)، «جاده ابریشم: شکل‌گیری و پیشینه»، مجلۀ اثر، ش2، صص 48ـ54.
رزم‌آرا، حسینعلی، (1332)، فرهنگ جغرافیایی ایران، ج3، تهران، سازمان جغرافیایی ارتش.
روملو، حسن، (1384)، احسن‌التواریخ، ترجمۀ عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، (1352)، آثار ملی اصفهان، تهران، انجمن آثار و مفاخر ملی ایران.
سیرو، ماکسیم،(1370) ، راه‌های باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آنها، ترجمۀ مهدی مشایخی، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی.
سایکس، پرسی مولزورث،(1336)، سفرنامۀ ژنرال سرپرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران، ترجمۀ حسین سعادت نوری، تهران، ابن‌سینا.
سمعانی، عبدالکریم بن محمد،(1344)، الانساب، قم، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌بیت.
سیّد‌ حسن‌ الحسینی، مشهور به سیدحسن واقف، وقفنامه حسن واقف 85 ه.ق، نسخه اصلی، متولیان.
سمرقندی، عبدالرزاق بن اسحاق،(1372)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج1، مصحح محمد شفیع، گردآورنده عبد الحسین نوایی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‌.
شیروانی، زین‌العابدین بن اسکندر،(1315)، بستان السیاحه، تهران، افست.
شاردن، ژان،(1373)، سیاحتنامۀ شاردن، ترجمۀ محمد عباسی، ج3، تهران، امیرکبیر.
شاردن، ژان، (1372)، سفرنامه شاردن، ترجمۀ اقبال یغمایی، ج5، تهران، توس.
ضرابى، عبدالرحیم بن محمدابراهیم، (1378) ، تاریخ کاشان، ج1، تهران، فرهنگ ایران.
عتبی، محمد بن عبدالجبار، (1357)، تاریخ یمنی، تهران، علمی فرهنگی.
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا، (1363)، سفرنامه فیگوئروا، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، نشر نو.
فلور، ویلم، (1387)، دیوان و قشون در عصر صفوی، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران، آگه.
فلسفى، نصراله، (1339)، زندگانى شاه‌عباس اول، ج ۳، تهران، کتاب کیهان.
قاجار، محمد میرزا، (1364)، سفرنامه سیف‌الدوله، تصحیح علی‌اکبر خداپرست، تهران، نشر نی.
قبادیان، وحید،(1383) ، بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران، تهران، دانشگاه تهران.
قزوینی، وحید، (1383)، جهان‌آرای عباسی، به تصحیح سعید میر محمدصادق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، (1386)، لب التواریخ، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قزوینی، محمد طاهر، (1329) ، عباس نامه، اراک، بی‌نا.
قربالی، الهه،(1392) ، بناهای تاریخی نطنز در عصر شاه‌عباس اول صفوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا.
قاضی احمد قمی،(1383) ، خلاصۀ التواریخ، ترجمۀ احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران.
قوچانی، عبدالله، شیرازی، باقر، (1367) ، «بررسی کتیبه‌های تاریخی مجموعه نطنز و مسجد جامع نائین»، مجلۀ اثر، ش26 و 27، صص 132ـ142.
کاتف، قدت آقاناس پویچ، (1356)، سفرنامه کاتف، ترجمۀ محمدصادق همایونفر، تهران، کتابخانه ملی ایران.
کاری، جملی، (1348)، سفرنامه جملی کاری، ترجمۀ عباس نخجوانی و عبدالعلی کارونگ، تبریز، اداره فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
کریمیان، حسن و عباسعلی احمدی، (1387)، «تعیین کاربری و گاهنگاری، کاخ ـ قلعه شاهدژ اصفهان با استناد به نتایج حفریات باستان‌شناسانه»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 59، صص 79- 110.
کریمیان، حسن، (1385)، «هویت کالبدی و بصری شهرهای ساسانیان»، در مجموعۀ مقالات اولین کنگره بین‌المللی تاریخ معماری و شهرسازی ایران، بم، سازمان میراث فرهنگی کشور، ج 5، صص 5-6.
کنتارینی، آمبروسیو،(1361)، سفرنامه کنتارینی، ترجمۀ قدرت الله روشنی، تهران، امیرکبیر.
کاشانی نطنزی، عزالدین محمود،(1325)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تهران، سنایی.
گدار، آندره، (1388)، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، پژوهش‌های استان قدس رضوی.
لاکهارت، لارنس،(1383)، سلسله صفویه، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی.
لسترنج، گای،(1365)، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفانی، تهران، علمی و فرهنگی.
لوی، حبیب،(1339)، تاریخ یهود ایران، تهران، کتابخانه بروخیم.
ماندگاری، حمیدرضا، (1391)، «شناخت و طرح احیای مجموعه مسجد جمعه نطنز ـ بررسی رابطه دوسویه مسجد و محله بازار در بافت مرکز شهر (قصبه) نطنز»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد در تاریخی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز.
مستوفی، حمدالله، (1381)، نزهة القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، حدیث امروز.
منشی کرمانی، ناصرالدین، (1364)، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء، به تصحیح میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، اطلاعات.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، (1361)، احسن‌التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه دکتر علی‌نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان.
مؤمنی، حسن، (بی‌تا)، «جشن باغباد»، مهنامه ژاندارمری کل کشور، س 19، ش219، صص31 ـ 61.
میرزا ابراهیم، (1355)، سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان، گردآورنده مسعود گلزاری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
مورین، ورا. بی،(1384) ، «صفویه» فرزندان استر، به کوشش هومن سرشار، ترجمۀ مهرناز نصریه، تهران، کارنگ.
مهدوی، مصلح الدین،(1388)، اعلام اصفهان، تصحیح و تدوین غلامرضا نصرالهی، ج2، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
نراقی، حسن،(1383)، آثار تاریخی شهرستان‌های نطنز و کاشان، تهران، آثار و مفاخر فرهنگی.
نراقی، حسن،(1352)، «جلوههای تمدن هخامنشی در آثار عهد صفویه»، مجله هنر و مردم، س11، ش127.
نظام‌السلطنه مافی، حسین قلی،(1362)، خاطرات و اسناد حسین قلی خان، تهران، تاریخ ایران.
واله، محمدیوسف، (بی‌تا)، خلدبرین، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، دکتر محمود افشار.  
هربرت، توماس، (1360)، سفر به ایران، ترجمه سرویلیام فورستر، تهران، بنگاه نشر و ترجمه.
هنرفر، لطف‌الله، (1386)، اصفهان، ج1، تهران، علمی فرهنگی.
یعقوبی، ابن واضح احمد، (1347)، تاریخ یعقوبی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر.
Azam V, H. 2017. Natanz Cultural Heritage, Historical Works and Documents, Customs. Vol 1. Tehran: Association of Cultural Works and Honors. [in Persian].
Aubin, E. 2012. Iran Today. Translate by: Ali Asghar Saeedi. Tehran: Naghsh Jahan. [in Persian].
Ataba, M. bin Abdul Jabbar. 1978. Yemeni history. Tehran: cultural science. [in Persian].
Augsaddobd, C. 2005. Lorestan and Khuzestan Travelogue. Translate by: Mohammad Hussein Aria. Tehran: scientific and cultural. [in Persian].
Afoshtei N, M. 1994. Naqawa al-Athar fi Zikr al-Akhyar. By: Ehsan Ishraqi. Tehran: scientific and cultural. [in Persian].
Azhand, Y. 2000. History of Iran during the Timurid period. Tehran: Jami. [in Persian].
Amir Mazaheri, G. 2015. Vesha Castle, a review of historical monuments and events in Natanz. Tehran: Pars Pidora. [in Persian].
A group of authors. 2008. Atlas of Iranian History. Tehran: Iran Mapping Organization. [in Persian].
Afshar, I. 1996. Yazd Memoirs. Tehran: Association of National Works and Honors of Iran. [in Persian].
Blair, S. 2008. Ilkhanid architecture in Natanz. Translate by: Vali Kavousi. Tehran: Iranian Academy of Arts. [in Persian].
Bastani Parizi, M. 1964. Politics and Economy of the Safavid Era. Tehran: Safi Alisha Press Company. [in Persian].
Bayat, A. 1993. Generalities of Natural and Historical Geography of Iran. Tehran: Amirkabir. [in Persian].
Basir, Z. 2012. Study of structure and pathology and presentation of protection and restoration plan of the wooden door of Sheikh Abdolsamad-Nooruddin mosque (monastery) in Natanz (belongs to the eighth century AH). M.A Thesis. Islamic Azad University, Branch Centeral Tehran. [in Persian].
Chardin, J. 1994. Chardin travelogue. translate by: Mohammad Abbasi. Vol 3. Tehran: Amirkabir. [in Persian].
Chardin, J. 1993. Chardin's travelogue. Translate by: Iqbal Yaghmaei. Vol 5. Tehran: Toos. [in Persian].
Delavaleh, P. 1969. Travelogue of Pietro Delavaleh. translate by: Shoaeddin Shafa. Tehran: book translation and publishing company. [in Persian].
Dalmani, H.1999. Travelogue from Khuzestan to Bakhtiari. translate by: Gholamreza Samiei, Vol 2. Tehran: Tavous. [in Persian].
Dehghanian, A. 2008. Comprehensive Culture of Language and Dialect of Natanz. Tehran: glorious. [in Persian].
Diolafova, J. 2011. Madame Diolafova's travelogue. translate by: Homayoun Fareh vashi. Tehran: Book World. [in Persian].
Dehkhoda, A. 1958. Dehkhoda Dictionary, Tehran: University of Tehran. [in Persian].
Etemad Al-Saltanah, M. Hassan Ibn Ali. 1984. Tarikh Montazem Naseri. vols 2 and 3. Tehran: World of Books. [in Persian].
Figueroa. 1984. Dan Garcia Desilova, Travelogue of Figueroa. translate by: Gholamreza Samiei. Tehran: Publication No. [in Persian].
Floor, W. 2008. Divan and the army in the Safavid era. Translate by: Kazem Firoozmand. Tehran: agah. [in Persian].
Falsafi, N. 1960. Life of Shah Abbas Aval. vol 3. Tehran: Kayhan book. [in Persian].
Figueroa, D. 1984. Travelogue of Figueroa, translate by: Gholamreza Samiei, Tehran: Publication No. [in Persian].
Godard, A. 2009. Iranian works. translate by: Abolhassan Sarvaghad Moghadam. Mashhad: Research of Quds Razavi province. [in Persian].
Ghorbali, E. 2013. Natanz Monuments in the Era of Shah Abbas I Safavid. M.A Thesis. Al-Zahra University. [in Persian].
Herbert, T. 1982. Trip to Iran. Translate by: Sir William Forster. Tehran: Publishing and Translation Company. [in Persian].
Honarfar, L. 2008. Isfahan, vol 1. Tehran: Scientific and cultural publication. [in Persian].
Hamavi, Y. 1994. Mojam al baladan. Vol 8. Translate by: Ali Naghi Manzavi. Tehran: Cultural Heritage. [in Persian].
Hamedani, I. Faqih. 1981. Al-Baldan. Translate by: Ali Masoudi. Tehran: University of Tehran [in Persian].
Heidari, H. Fallahian Wadghani. A. 2017. The Social Image of the Jews of Kashan in the Safavid Period.  Pazhouhesh nameh Kashan. 11. 104-121. [in Persian].
Ibn Hawql, M. 1987. Surah Al-Ard. Translate by: Jafar Shear. vol 2. Tehran: Amirkabir. [in Persian].
Ibn Khaldun, A. Abdul Rahman bin Muhammad. 1984. History of Ibn Khaldun. Translate by: Abdul Mohammad Ayati. Tehran: Institute of Studies and Research. [in Persian].
Ibn Rustah, A. Ibn Umar. 1992. Al-Alaq Al-Nafisa. Translate by: Hossein Qara Chanloo. Tehran: Amirkabir. [in Persian].
Ibn Khordadbeh, A. 1992. Masalak al-Malak. Translate by: Saeed Khakrand. Tehran: Miras Melal. [in Persian].
Isfahani, H. Ibn Mohammad Ibrahim Khan. 1913. Naseri Collection, Manuscript. Tehran: University of Tehran. [in Persian].
Isfahani, M. bin Mohammad Reza, 1994. Half the world in the definition of Isfahan. By: Manouchehr Sotoudeh. Tehran: scientific and cultural. [in Persian].
Istakhri, A. Ishaq Ibrahim bin Mohammad Farsi. 1992. Masalak al-Mamalak. By: Iraj Afshar. Tehran: scientific and cultural. [in Persian].
Imamate of Kashani, M. 1994. Tazkereh Imamzadehgan Agha Ali Abbas. Qom: Ney. [in Persian].
Inoue, A. 2004. Iran and me; Memoirs and Notes of a Japanese Inju. Translate by: Hashem Rajabzadeh. Tehran: Cultural Research Office. [in Persian].
Jayhani, A. Ibn Ahmad. 1989. Ashkal Al Alam. translate by: Ali Ibn Abdul Salam Katib. Tehran: publishing company. [in Persian].
Jafarian, R. 2008. The intellectual and political life of Shiite Imams. Qom: Ansarian. [in Persian].
Jafarian, R. 2000. Safavid in the field of religion, culture and politics. Vol 2. Qom: Research Institute and University. [in Persian].
Jami, A. 1987. Nafhat Alans. Tehran: Saadi. [in Persian].
Jafari, J. Ibn Mohammad. 2005. History of Yazd. Vol 1.Tehran: Scientific and Cultural . [in Persian].
Katef, Gh. 1977. Katef Travelogue. translate by: Mohammad Sadegh Homayounfar. Tehran: National Library of Iran. [in Persian].
Kari, J. 1969. Jami Kari travelogue, translate by: Abbas Nakhjavani and Abdul Ali Karung. Tabriz: East Azerbaijan Culture and Art Department. [in Persian].
Kontarini, A. 1982. Kontarini travelogue. translate by: Ghodratolah Roshani. Tehran: Amirkabir. [in Persian].
Kashani Natanzi, I. al-Din Mahmoud. 1946. Mesbah al-Hedayeh and Muftah al-Kifaya. Tehran: Sanai. [in Persian].
Karimian, H. Ahmadi, A. 2008. Determination of land use and chronology, Isfahan Shahid Castle-Castle based on the results of archaeological excavations. Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran. 59. 79-110. [in Persian].
Karimian, H. 2006. Physical and Visual Identity of Sassanid Cities. in Proceedings of the First International Congress on the History of Architecture and Urbanism of Iran, Bam: Cultural Heritage Organization. Vol 5. 5-6. [in Persian].
Khwand Mir, Gh. al-Din ibn Hammam al-Din. 2001. History of Habib al-Sir in the news of human beings. vol 3. translate by: Mohammad Dabir Siyaghi. Tehran: Khayyam. [in Persian].
Lockhart, L. 2004. Safavid Dynasty. Translate by: Ismail Dolatshahi. Tehran: scientific and cultural. [in Persian].
Lestering, G. 1986. Historical Geography of the Eastern Caliphate. Translate by: Mahmod Erfani. Tehran: scientific and cultural. [in Persian].
Levy, H. 1960. Jewish History of Iran. Tehran: Brokhim Library. [in Persian].
Mostofi, H. 2002. Nozha al-Qulub. by Mohammad Dabir Siyaghi. Tehran: Hadis Emrooz. [in Persian].
Moghaddasi, A. Abdullah Mohammad Ibn Ahmad. 1982. Ahsan Al-Taqasim Fi Maarefa Al-Aqalim. Translate by: Ali Naghi Monzavi. Tehran: Authors and Translators Company. [in Persian].
Mirza Ebrahim. 1976. Travelogue of Astarabad, Mazandaran and Gilan. compiled by Massoud Golzari. Tehran: Iranian Culture Foundation. [in Persian].
Maureen, V. B. 2005. "Safavid" of Esther's children. by Hooman Sarshar. Translate by: Mehrnaz Nasrieh. Tehran: Karang. [in Persian].
Monshi Kermani, N. 1985. Nasaim al-Ashar men Lata'im al-Akhbar in the history of ministers. By: Mir Jalal al Din Hosseini Armavi. Tehran: Etelaat. [in Persian].
Mahdavi, M. 2009. Isfahan announcement. By: GHolamreza Nasrollahi. vol 2. Isfahan: Isfahan Municipality Cultural and Recreational Organization. [in Persian].
Momeni, H. undated. Jashn Baghbad. Gendarmerie Magazine of the whole country. 19(219).31-61. [in Persian].
Mandegari, H. 2012. Recognition and revival plan of the Natanz Friday Mosque complex - a study of the two-way relationship between the mosque and the bazaar neighborhood in the city center (town) of Natanz. M.A Thesis. Islamic Azad University, Central Tehran Branch. [in Persian].
Naraghi, H. 1973. Manifestations of Achaemenid civilization in the works of the Safavid era. Journal of Art and People. 11 (127). [in Persian].
Naraghi, H. 2005. Historical monuments of Natanz and Kashan. Tehran: cultural monuments and celebrities. [in Persian].
Nizamat al-Saltanah Mafi, H. 1984. Memoirs and documents of Hossein Gholi Khan. Tehran: History of Iran. [in Persian].
Olearius, A. 1990. Olearius Travelogue (Iranian section). Translate by: Ahmad Behpour. Tehran: Ebtekar. [in Persian].
Pardolamaz. 1991. Pardolamaz's travelogue report from Shamakhi to Isfahan, Amazing letters of French priests during the Safavid and Afshari eras. Translate by: Bahram Fareh vashi. Tehran: Young Thought Scientific Institute. [in Persian].
Qajar, M. 1985. Seif al-Dawla travelogue. by: Ali Akbar Khodaparast. Tehran: Ney Publishing. [in Persian].
Ghobadian, V. 2004. Climatic study of traditional Iranian buildings. Tehran: University of Tehran. [in Persian].
Qazvini, Y. bin Abdul Latif. 2007. Lab al-Tawarikh. Tehran: Association of Cultural Works and Honors. [in Persian].
Qazvini, M. T. 1950. Abbas nameh. Arak: anonymous. [in Persian].
Qomi, Judge A. 2004. Summary of Chronicles. translate by: Ehsan Ishraqi. Tehran: University of Tehran. [in Persian].
Quchani, A. Shirazi. B. 1988. Study of historical inscriptions of the Natanz complex and the Nain Mosque. Athar. 26 – 27.132-142. [in Persian].
Qazvini, V. 2004, Jahan Arai Abbasi. By: Saeed Mir Mohammad Sadegh. Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies. [in Persian].
Raher Bern, K. 2004. The system of states in the Safavid period. translate by: Kikavous Jahandari. Tehran: book translation and publishing company. [in Persian].
Razmara, H. 1953. Geographical Culture of Iran. Vol 3. Tehran: Geographical Organization of the Army. [in Persian].
Romlu, H. 2005. Ahsan Al-Tawarikh. translate by: Abdolhossein Navai, Tehran: Asatir. [in Persian].
Riyazi, M. 2005. Jadeh Abrisham: Formation and Background. Athar. 2. 48-54. [in Persian].
Rafiei Mehrabadi, A. 1973. National Works of Isfahan. Tehran: National Works and Honors Association of Iran. [in Persian].
Siro, M. 1991. Ancient roads in Isfahan and related buildings. translate by: Mehdi Mashayekhi. Tehran: National Organization for the Protection of Antiquities. [in Persian].
Sykes, P. 1957. General Percy Sykes's Travelogue or Ten Thousand Miles in Iran. translate by: Hossein Saadat Nouri. Tehran: Ibn Sina. [in Persian].
Samani, A. Ibn Mohammad. 1965. Ansab. Qom: Ahl al-Bayt Research and Publication Institute. [in Persian].
Sayyid Hassan al-Husseini. known as Sayyid Hassan Waqif. endowment letter of Hassan Waqif 85 H.GH. Original version, trustees. [in Persian].
Shirvani, Z. al-Abedin bin Iskandar. 1936. Bostan al-Siyaha. Tehran: offset. [in Persian].
Sheila, B. 1986, A Medieval Persian Builder, The Journal of the Society of Architectural Historians,45,4, 389-395.
Stoddart, R., 1960. Stoddart Travelogue. By: Sardnis Ross, translate by: Ahmad Tavakoli. Tehran: Farhang Iran Zamin. [in Persian].
Samarkandi, A. Ibn Ishaq. 1993. Informed Saadin and the Bahrain Assembly. vol 1. By: Mohammad Shafi, compiled by: Abdul Hussein Nawai, Tehran: Institute of Humanities and Cultural Studies. [in Persian].
Turkman, I. 2003. History of the Abbasid world. By: Iraj Afshar. Tehran: Amirkabir. [in Persian].
Taronieh, J B. 1957. Taronieh Travelogue. translate by: Abu Trab Nouri. By: Hamid Shirvani, Vol 2, Tehran: Sanai Library. [in Persian].
Tatavyi, A. Ibn Nasrallah. Un dated. al-Tarfi history. placeless. [in Persian].
Taghizadeh Ansari, B. 2007. Natanz Yesterday, Today, Tomorrow. Karaj: Author (Taghizadeh Ansari). [in Persian].
Tavassoli, H. 1993. Collection of Sheikh Abdul Samad Buildings in Natanz. M.A Thesis. Tarbiat Modares University. [in Persian].
Valeh, M. No date. Khaldabrin.by: Mirhashem Mohaddes. Tehran: Dr. Mahmoud Afshar. [in Persian].
Yaghoubi, I. 1969. Yaghoubi History. Tehran: Translation and Publishing Company. [in Persian].
Zarabi, A. Ibn Mohammad Ibrahim. 1999. History of Kashan. Vol 1. Tehran: Iranian Culture. [in Persian].