1. مقدمه

مطالعۀ فضاهای برجای­مانده از گذشته، سهم بسزایی در درک ساختار سیاسی، اداری، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع به­ وجود آورندۀ آنها ایفا می­کند (کریمیان، 1384: 112). هر فضا کالبدی است که به منظور دربر گرفتن فعالیتی معین و برای پاسخ­گویی به نیازهای استفاده­کنندگان پدید می­آید و شکل آن را عوامل مزبور محدود می­کنند و این شکل تحت تأثیر عوامل متعدد دیگری از جمله ویژگی­های محیط طبیعی، نوع مصالح، امکانات فنی، فرهنگ حاکم بر جامعه و خلاقیت طراحان قرارمی­گیرد (کریمیان، 1386: 557). نحوۀ هم­زیستی طبقات، اقشار و گروه­های مختلف جامعه در هر شهر، در فضای کالبدی محله­های مسکونی و روابط درونی بین عناصر هر یک و ارتباط هر کدام با سایر فضاهای شهری منعکس می­­شود (سلطان­زاده، 1365: 1-2). اگر چه معماران، شهرسازان، دست اندرکاران مرمت آثار و سایر پژوهشگران، هر کدام با روش­ها و دیدگاه­های خود فضاهای کهن و بافت قدیم شهرها را مطالعه و تحلیل می­کنند، امروزه «باستان­شناسی فضاها» با بهره­گیری از علوم دیگر، روش­های ویژه و تکنیک­های خاصی را به عرصۀ مطالعۀ فضاهای کهن و بافت قدیم شهرها وارد ساخته است؛ بدین­سبب، نوشتار حاضر ضمن بحث دربارة مبانی نظری، پیشینه و روش­های گوناگون مورد استفاده در باستان­شناسی فضاها، نمونۀ عملی کاربرد آن را در مطالعة فضاهای شهری دورة اسلامی بررسی کرده است. در این نوشتار که عمدتاً بر مطالعات کتابخانه­ای و نتایج مطالعات میدانی استوار است، همچنین تلاش شده است تا ضمن تبیین تکنیک­ها و روش­های آن در سطوح خرد و کلان، چگونگی بهره­گیری از این تخصص در مطالعة ویژگی­های فرهنگی سازندگان آثار معماری، فضاهای شهری و بافت­های کهن بیان شود. 

2. تاریخچه 

سابقۀ توجه به مفاهیم مربوط به فضاهای معماری و مطالعۀ بافت­های کهن به حدود صد سال پیش می­رسد که در طی آن مطالعاتی دربارة شهر­های یونان و روم انجام شد. این مطالعات در ادامۀ مسیر خود توجه پژوهشگران مختلف را برانگیخت و به تشکیل شاخه­ای از باستان­شناسی، با عنوان «باستان­شناسی فضا» (Spatial Archaeology) منجر شد؛ باستان­شناسی فضاها تلاشی است علمی در جهت بازیافت اطلاعات از ارتباطات فضایی بین سازه­­های معماری و بافت­های کهن و همچنین الگو­های رفتاری انسان در ارتباط با موارد یاد شده و شبکه­های درون­سایتی و برون­سایتی پیرامون آنها (کریمیان، 1384: 113-112 ). 

   این شاخة علمی در توسعۀ سریع خود توانسته است با بهره­گیری از علوم مختلف همچون جغرافیای محیطی، جغرافیای انسانی، جغرافیای اقتصادی و سیاسی ( 44:1996Nast,)­، جامعه­شناسی، انسان­شناسی(Allison 1999: 1-100; Singleton 2001: 98)، زمین­قوم­باستان­شناسی، معماری و داده­های آماری زمین (151 2004: Lioyd & Atkinson, Gross, et. al., 2004: 1395;) به موفقیت چشم­گیری دست یابد. گسترش این شاخه از مطالعات علمی بدان حد است که امروزه از یک طرف در میان همة مکاتب باستان­شناسی، از مکاتب روسی تا مکاتب استرالیایی مورد توجه است(Clark, 1977: 2)  و از طرف دیگر، مورد توجه قوم­باستان­شناسان واقع شده است 217) : (Whitelaw, 1999.

تحلیل سازمان فضایی محوطه­­های باستان­شناسی برای تفاسیر اقتصادی و اجتماعی اهمیت بسیار دارد(Gross, 2004: 1395) . در این رابطه، یکی از بهترین الگوها­ی نظری جغرافیای اقتصادی «مدل مکان­مرکزی» (Central  Place Model) است که والتر کریستالر مطرح کرد (118-125: Haggett,1965 ) و اگوست لوش آن را توسعه داد. این تئوری به موضوع گسترش سکونتگاه­ها و پراکندگی فضای آنها می­­پردازد. مدل مکان مرکزی، چارچوبی نسبتاً منطقی برای مطالعۀ شبکه تعاملات منطقه­ای بر اساس سلسله­مراتب کارکردی سکونتگاه و توزیع مکانی آن ارائه می­دهد و به سرعت در مطالعات باستان­شناسی، به­ویژه در حوضۀ بافت­های شهری استفاده می­شود (Hodder, 1974: 1-100).

با وجود نقش بی­بدیل تحلیل فضاها (معماری، شهری، شبکه­های ارتباطی، شبکه­های ناملموس شهری و... ) در فهم سازمان­های اجتماعی، ساختارهای ارتباطی، فعالیت­های اقتصادی (معیشتی) و در یک کلام زندگی مردمان گذشته، از زمان راه­یابی این تخصص به دایرۀ مطالعات میان­رشته­ای در باستان­شناسی ایران مدت چندانی نمی­گذرد. تاکنون تنها دربارة تعداد معدودی از بافت­های کهن ایران با تکیه بر نظریات و روش­های این رشته پژوهش و تحلیل فراگیر شده است. بدون شک مطالعات گروه باستان­شناسی دانشگاه تهران را بر روی شهرهای انتقال یافته از ساسانیان به دوران اسلامی، می­توان نخستین تلاش­های هدفمند علمی در این زمینه به حساب آورد. عمده­ترین این فعالیت­ها در شهرهای مکشوفه ویگل و هراسکان (کریمیان و جاوری، 1389)، شهرک­های اقماری اصفهان: مورچه خورت و قورتان (کریمیان و احمدی، 1390)، شهر دارابگرد (Karimian & Sayedain, 2010 , 2011) و (کریمیان و سیدین 1389 و 1390)، اردشیر خوره (کریمیان و منتظر ظهوری 1393)، شهر دینور (کریمیان و صبری، 1391)، ری (Karimian, 2013)، ایزدخواست (Karimian & Ahmadinya, 2012)، ایوان کرخه (کریمیان و باغبان، 1390)، شهرهای کلار و ناتل (کریمیان و سقایی، 1392) و شهر اردبیل   (حاجی­زاده، 1388) به انجام رسید است.

3. مبانی نظری

مفهوم فضا از دیرباز ذهن پژوهندگان و اندیشمندان باستان چون فیثاغورث، افلاطون و ارسطو (کبیر و حکمتی، 1378: 271) تا اندیشمندانی چون دکارت و اینشتین را به خود مشغول کرده است (حجت، 1377: 17)؛ زیرا این مفهوم در هر علم معنای خاص خود را دارد. با توجه به ارتباطات تنگاتنگی که بین باستان­شناسی فضایی با سایر علوم، به­ویژه علومی همچون شهرسازی، جغرافیا و معماری وجود دارد، شایسته است به مفهوم فضا در این علوم اشارۀ گذرایی شود.

در شهرسازی، مفهوم فضا در ابعاد وسیع خود تجلی­گاه رابطة تمام فعالیت­های انسانی یا یکدیگر است. این فعالیت­ها هر کدام به گونه­ای متفاوت از دیگری آثار خود را بر جای می­نهند و چشم­اندازهای گوناگونی را به وجود می­آورند (رضوانی، 1382: 46). در جغرافیا، فضا میدان تأثیربخش متقابل میان پدیده­هاست؛ جایی که رابطة بین مکان­ها را ممکن می­سازد و روابط بین عوامل و پدیده­ها در آن صورت می­پذیرد (همان­جا).  اهمیت فضا در این علم تا بدان حد است که به شکل­گیری مکتبی تحت عنوان «جغرافیای رفتار فضایی» منجر شده است که خود از روان­شناسی اثبات­­گرا و نظریه­های شناختی ادراک بسیار تأثیر گرفته است (شکوئی، 1384: 11).

در معماری، مفهوم فضا پیچیدگی­ها و چندگانگی­های خاص خود را دارد؛ گاه مقصود از آن، مکان و اجزا و آحاد بناست و گاه به مجموعه­ای از اجزای معماری گفته می­شود که ویژگی­های مشترکی دارند و در مواردی نیز منظور از آن کیفیت معماری و تأثیر آن و به عبارتی بیان معماری است (حجت، 1377: 18). فضا در مفهوم کیفیت و بیان معماری، نوعی ادراک است و تأثیر متقابل معماری و انسان را بر هم بیان می­کند؛ به عبارت دیگر، فضا کیفیتی است که انسان تحت­ تأثیر کالبد معماری درمی­یابد و پدیده­ای با جنبه­های عینی و ذهنی است (همان: 19). در این باره می­توان فضا را جلوه­گر ساختن قدرت احجام و روابط آنها با یکدیگر و تأثیر و تأثرشان بر یکدیگر و نتیجة ادراک متوالی مکان­ها دانست (کبیر و حکمتی، 1378: 279).  

مطالعات مرتبط با معماری و فضاهای شهری عمدتاً با نگرش­های گوناگونی همچون نگرش تاریخی، معمارانه، هنرشناسانه، باستان­شناسانه و تشبیهی به انجام می­رسد. در این نگرش­ها، اطلاعات آثار معماری و  فضاهای شهری عموماً به شیوه­های فرهنگ­نامه­ای، تفسیری، ترکیبی، گونه­شناسی و تک­نگاری بررسی، بیان و تحلیل می­شوند (گلیجانی مقدم، 1386: 21-121). بیشتر آثاری که در حوزۀ تاریخ معماری و شهرسازی ترجمه شده است و اکثر مطالعات مبتنی بر آنها، بدون توجه به جنبه­های زیربنایی فکری و اعتقادی پژوهشگر و گاه همراه با تناقض­ها و تعابیر نابه­جا تحت­تأثیر روش تحقیق در علوم تجربی به انجام رسیده است، حال آنکه معماری و شهرسازی عرصه­های میان­رشته­ای­اند که از بعد هنری و محتوایی در حوزۀ علوم انسانی و حکمت نظری و عملی و از بعد کالبدی در حوزۀ علوم تجربی قرارمی­گیرد (نقره­کار و دیگران، 1387: 354). 

در باستان­شناسی فضاها به جز موارد اجتناب­ناپذیر، توصیف جنبه­های معمارانه، زیبا­شناختی، گونه­شناسی و سیر تحول تاریخی بناها و مقایسة جنبه هنری آنها مدّنظر نیست؛ بلکه اطلاعات فضاها، اعم از محسوس و نامحسوس، به صورت یک کل از دید بالا و در ارتباط با یکدیگر و در مقایسه با سایر مکان­ها در راستای درک ماهیت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی سازندگان­شان بازیافت و مطالعه می­شوند (شکل 1). 

شکل 1: بازیافت اطلاعات در باستان­شناسی فضاها

ماهیت جامعه، به­ویژه آنچه در رفتار آن جلوه می­یابد، اغلب در چگونگی طراحی و به­ کارگیری فضاهای معماری و شهری بازتاب می­یابد؛ به همین سبب است که فضاها می­توانند احساس هویت و آرامش روحی را در خود معنا ببخشند (کریمیان، 1389: 118-132). انسان همواره با محیط پیرامونش ارتباطی کارکردی و معنوی برقرارمی­کند. در میان آثار باستانی نمونه­هایی یافت می­شوند که با ترکیب نقشه­های ماهرانه و تزئینات، چنان کیفیت بدیعی از فضاهای موجود آفریده­اند که مفهوم و اهمیتی فراتر از کارکرد محض آن فضا به دست    می­دهند. بر اساس آن، چنانچه جامعه­شناسان کارکردگرا عنوان کرده‌اند، دو نوع کارکرد را می­توان برای اکثر پدیده‌های انسانی قائل شد: یکی کارکرد آشکار که در آن نتایج آشکار مورد نظر است و دیگر کارکرد پنهان که نتایج نامشخص و منظورنشده را دربرمی­گیرد (رابرتسون، 1372: 37). بر این اساس، می‌توان دریافت که  مطالعة فضاهای شهری و و بافت­های کهن، به نحوی با جامعه­شناسی شهری¹ نیز ارتباط می­یابد و اتخاذ راهبردهای مشترک علمی را ضروری می­سازد.

از آنجایی ­که کارکردهای پنهان فضاهای معماری، فصل مشترک رفتارهای سازندگانشان به حساب می­آید، آن­گونه که کارل گوستاو یونگ² معتقد است، می­تواند ریشه در ناخودآگاه جمعی سازندگان­شان داشته باشد و به شیوه‌های گوناگون بروز کند. بدین­ترتیب فهم آنها ورود به عرصة باستان­شناسی ادراکی را نیز اجتناب­ناپذیر می­سازد.

با وجود آنکه شهر­های کهن ایران اکثراً مدفون­اند یا به شکل فضاهای مخروبه باقی مانده­اند، نمونه­های اندکی نیز به اندازه­ای سالم و دست­نخورده برجا مانده­اند که با اطمینان می­توان ویژگی­های آنها را ثبت و تحلیل کرد (Karimian, 2010: 454). آن چنان که پژوهشگران اذعان داشته­اند از دیدگاه باستان­شناسی فضایی، فضاهای معماری سر_­پا بر سکونتگاه­هایی که فضای بازی میان آنها وجود دارد، مزیت دارند و نتایج صحیح­تری را نشان می­دهند (Hillier and Hanson,1984:16)؛ بر همین اساس، روش معرفی شده در این پژوهش به طور اخص در بافت­های نسبتاً سالم، کاربری بیشتری می­یابد. 

یکی دیگر از مهم­ترین نظریات مورد استفاده در باستان­­شناسی فضاها، نظریة «هماهنگی قسمت­های مختلف فضاها»ست (Space Syntax Theory) که تمام فضاهای زیستی، معیشتی، عام­المنفعه و مذهبی را در کنار سایر فضاهای شهری مانند کوچه­ها، گذر­ها، خیابان­ها، میدان­ها و سامانه­های دفاعی تحلیل می­کند (کریمیان، 1384: 116). باستان­شناسان با استفاده از این نظریه تأثیر ساختار اجتماعی را در شکل و ترکیب فضاهای عمومی و خصوصی معماری تحلیل می­کنند (2002: 464 Dawson,). این نظریه را نخستین­بار هیلیر و هانسون در کتاب منطق اجتماعی فضا مطرح کردند (1984) و بعدها در سایر تألیفات آنان توسعۀ بیشتری داده شد. نظریة مذکور در سالیان اخیر در نتیجۀ سه عامل پیشرفت­های زیادی داشته است: یکی، تقاضای گسترده برای به کارگیری آن در الگو­های مسکونی و ساختمانی (Peponis et al. 1977; Hanson, 1998)؛ دیگری، پیشرفت نرم­افزار­های تخصصی در بررسی تفاوت شکل فضاها (Turner,2001) و در پایان، برگزاری سه همایش بین­المللی در این زمینه (2002: 464 Dawson,).تاکنون به این نظریه انتقاداتی نیز شده است؛ از جمله اینکه نتیجه­گیری­های آن به دور از زندگی واقعی گذشته است و پژوهشگر باید قبل از طرح پرسش، پاسخ آن را از پیش داشته باشد و دیگری، استراتژی­های مشابهی است که برای بررسی انواع ارتباطات در آن استفاده می­شود ( Leach ,1978: 400). با وجود این، نظریة مورد بحث همچنان از اعتبار فراوانی برخوردار است و ابزار مفیدی در باستان­شناسی محسوب می­شود ) Parker and Richards, 1999: 30).

4. سطوح پژوهش دربارة استقرارگاه­ها

باستان­شناسانی که با اتکا به روش­های باستان­شناسی فضاها، دربارة استقرارگاه­های گذشتگان پژوهش      می­کنند، این پژوهش­ها را در یکی از سه سطح ذیل به انجام می­رسانند:

4-1. سطح خرد (Micro Level): این نوع پژوهش در ساختارهای درون یک محوطه انجام می­شود. در این سطح عوامل فرهنگی و انفرادی فضاهای اجتماعی و خصوصی به طور عمده­­ای بر عوامل اقتصادی استوار  شده­اند و فضاهای معماری در بستر نظام اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و اعتقادی بررسی می­شوند؛ به عنوان مثال، این سطح انواع ساختمان­ها همچون اتاق­ها، خانه­ها، انبار­ها و معابد را دربر می­گیرد (Clark,1977: 11). مطالعات پوگه  (Pugh, 2003)از جمله نمونه­های انجام شده در این سطح است.

4-2. سطح شبه­خرد ((Semi Micro Level: در مقیاس یک محوطه انجام می­شود و مدل­های اجتماعی و معماری در آن مورد استفاده است. در این سطح فضای عمومی و عوامل  فرهنگی و اجتماعی از عوامل اقتصادی اهمیت بیشتری دارند، اما موقعیت اقتصادی بیشتر نمایان می­شود. در اینجا، محوطه عبارت است از مکان جغرافیایی که دربردارندۀ فعالیت­های انسانی در غالب مجموعه­ای از ساختارهاست. این ساختارها شامل استقرارگا­ه­های مسکونی، مراکز تشریفاتی، قبرستان­ها و مجموعه­های صنعتی است (Clarke, 1977:11). پژوهش­های راپر (1977 Raper,) و سامر (­1969 Sommer,) را می­توان به عنوان مطالعات انجام شده در این سطح محسوب داشت.

4-3. سطح کلان(Macro Level): این سطح از پژوهش در بین محوطه­­ها انجام می­شود. در این سطح، مدل­های اقتصادی و جغرافیایی بیشتر کاربرد دارند و با مطالعات باستان­شناسی محیطی و بافتی نیز هم­خوانی دارد و عوامل اجتماعی و فرهنگی اساس همۀ عوامل است (Clarke ,1977: 13-14)؛ از جمله نمونه­های انجام شده در این سطح می­توان به مطالعات کویت (2000 ,Kuijt) و پرمو (2004 ,Premo) اشاره کرد.

همان­گونه که شکل 2 نشان می­دهد، در مرحلۀ نخست الگوی فضایی، آثار فعالیت­های انسانی منتج از اقدامات فردی و اجتماعی مطالعه (Brook, 1982: 68) و در مرحلۀ بعد، رابطۀ میان آنها تحلیل می­شود. این روابط می­تواند از ارتباط بین سکونتگاه­های پراکنده در یک منطقه تا نحوۀ پراکندگی مصنوعات در یک محوطۀ استقراری متغیر باشد (Earel, 1987: 50).

شکل 2: سطوح مطالعات باستان­شناسی فضایی

 بر اساس تعاریف سطوح مختلف باستان­شناسی فضایی، مطالعۀ فضاها و بافت­های شهرهای کهن در دستة پژوهش­های شبه­خرد باستان­شناسی فضایی قرارمی­گیرد. در فرآیند این پژوهش، داده­های بناها و آثار غیر منقول در کنار داده­های منقول فرهنگی بررسی و تحلیل می­شوند. در ادامه به اجمال یکی از رایج­ترین    روش­هاییآورده شده است که عموم باستان­شناسان در مطالعۀ الگوی حاکم بر فضاهایشهریبهکارمی­گیرند.

5. روش­ها و مراحل

آن­ چنان­که آوردیم، پژوهش دربارة فضاها و بافت­ کهن شهرها در دستۀ شبه­خرد باستان­شناسی فضایی جای می­گیرد؛ بدین­سبب در ادامه، کلیاتی از روش­های مطالعه، گرد­آوری و تحلیل داده­ها در شهرهای باستانی آورده می­شود؛ به عنوان نمونه، شهری در نظر گرفته می­شود که ساختار اصلی آن نسبتاً سالم و درون دیوار محصور است و آثار حومه­ای آن تقریباً از بین رفته­اند.

از آنجایی­که شهرها در بستر جغرافیا متولد می­شوند و رشد و تکوین می­یابند، ابتدا شرایط محیطی و اقلیمی حاکم بر شکل­یابی، توسعه و اضمحلال آنها مطالعه می­شود. به­علاوه، نظر به اینکه هر اثر معماری و فضای شهری در بستر زمان شکل می­یابد و مراحل توسعه و تکوین خود را طی می­کند، مطالعات تاریخی و نظری محوطه­ها اولویت دیگری است که باستان­شناس ناگزیر به اجرای آن است.

5-1. مرحلۀ اول: مطالعات محیطی

مطالعۀ شرایط محیطی و اقلیمی، یکی از اقدامات اصلی در شناخت و تدوین اصول و مبانی معماری و شهرسازی است (نقی­زاده، 1385: 149). امروزه مطالعات محیطی در بررسی­های باستان­شناسی شاخه­ای از باستان­شناسی را با عنوان «باستان­شناسی محیطی» ((Enviromental Archaeology تشکیل داده است که طی آن کنش­های متقابل انسان و محیط بررسی می­شود. این شاخه با اتکا بر نظریۀ «سیستم­ها و       باستان­شناسی زیست­بوم­شناختی» به طور چشم­گیری رشد کرده است (رنفریو و  پل بان، 1390: 141). هدف نهایی باستان­شناسی محیطی شناخت ارتباط بین فرهنگ و محیط و نیز تعریف و توصیف ویژگی­ها و    پویش­های زیست- فیزیکی (فاگان، 1382: 584-585) در ارتباط با نظام­های اجتماعی و اقتصادی است (Butzer,1980: 419 (. اگرچه مطالعات محیطی، بیشتر در سطوح کلان باستان­شناسی فضایی استفاده     می­شود، در سطوح خرد و شبه­خرد نیز کاربردهای خاص خود را دارد. در این سطوح ویژگی­های محیطی، اعم از محیط طبیعی (همچون شرایط اقلیمی، جغرافیایی و زمین­شناختی) و محیط مصنوع (همچون شبکه­راه­ها، فضاهای معماری و زمین­های مزروعی) در ارتباط با فرآیند شکل­گیری، تداوم و تغییر بافت شهری مورد نظر به منظور شناخت ارتباط بین محیط و نظام­های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سنجیده و تحلیل می­شود.

5-2. مرحلۀ دوم: مطالعات تاریخی- نظری

اگرچه در باستان­شناسی فضایی مطالعۀ کیفیت، کمیت و توزیع مکانی فضاها، به عنوان مادۀ خام شناخت نظام­های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گذشته مورد نظر است، توجه به رویدادهای تاریخی اثر­گذار بر فرم­یابی، توسعه یا اضمحلال فضاها نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. روشن است که شناخت صحیح از اصول حاکم بر اندیشۀ سازندگان آثار معماری و فضاهای شهری نقش بسزایی در درک فرهنگ جوامعی بر عهده خواهد داشت که از آنها استفاده می­کرده­اند. این مطالعات در کنار بررسی­های میدانی فضاها، به عنوان مکمل و در پاره­ای از موارد، به عنوان شاخص کنترل متغیرها عمل می­کند و در پاسخ به پرسش­ها و ارزیابی فرضیات و حصول نتیجه کمک­ شایانی خواهد کرد.

هرچند مطالعات مرتبط با شهرها و فضاهای کهن دورۀ اسلامی عموماً به بررسی­های کالبدی، فیزیکی، کمی و تاریخی آن­ها معطوف است (نقی­زاده، 1385: 47؛ نقره­کار و دیگران، 1387)، باید معترف بود که شناخت مبانی نظری و به­ویژه مبانی حکمی و منبعث از جهان­بینی بسیار اهمیت دارد (Insoll, 2001). بدین منظور، ابتدا می­بایست اصول و مضامین مرتبط با انسان و محیط (اعم از طبیعی و مصنوع) بررسی شود و سپس دربارة نقشی کنکاش شود که محیط مصنوع در تنظیم ارتباط انسان­ها با یکدیگر و در هدایت آنها به سمت آرمان و غایت زندگیشان (ارزش­های معنوی) ایفا می­کند (نقی­زاده، 1385: 151)؛ چرا که معماری و فضاهای شهری از مرز نیازهای زیستی فراتر رفته و به تلاشی برای تجسم اندیشه و جهان­بینی تبدیل شده­اند (نقره­کار و دیگران، 1387: 358)؛ به عبارت دیگر، تلاش ابناء بشر برای تبدیل ماده به شکل، حجم و فضایی معین (صورت) بر پایۀ تفسیر و پنداشتی که از طبیعت و ماوراء­الطبیت دارد، معنایی خاص می­یابد که فهم و تحلیل رابطة این صورت و معنا، بدون تکیه بر باستان­شناسی ادراکی بسیار دشوار خواهد بود.

5-3. مرحلۀ سوم: جمع­آوری داده­ها

در مرحلۀ آغازین، از وضعیت کلی فضاهای شهری و آثار معماری درون­شهری که در بیشتر بافت­های کهن اسلامی، به­ویژه در مناطق مرکزی ایران با دیوارهای دفاعی محصور شده­اند، نقشه­های گوناگونی تهیه می­شود؛ نقشه­هایی از تأسیسات دفاعی، شبکه­های ارتباطی، سامانه­های آب­رسانی و دفع فاضلاب، مجموعه­هایی نظیر بازارها که در شکل­یابی فضاهای شهری نقش محوری ایفا می­کنند و...، نه­تنها در فهم سازمان فضایی شهر، بلکه در تعیین استراتژی پژوهش مفید واقع می­شوند. متعاقب آن، در نقشه­هایی جداگانه، توزیع مکانی فضاهای محسوس شهری همچون فضاهای مذهبی، عام­المنفعه، تشریفاتی، تجاری، مسکونی، مرتبط با کشاورزی و... معلوم می­شود. تهیۀ نقشه­های یاد شده برای دست­یابی و اجرای نظریة «هماهنگی قسمت­های مختلف فضاها» (Space Syntax Theory) صورت می­پذیرد که مبنای اصلی روش­شناسی چنین مطالعاتی است. هدف از این نظریه تعیین هویت همبستگی­هایی است که تحت لوای نظم فضایی حاصل می­شود. با توجه به شباهتی که هماهنگی فضاها با هماهنگی زبانی ( Linguistic Syntax) دارد، می­توان در چنین قیاسی هماهنگی­ها را همچون قوانین ترکیبی دانست که بر نظم لغات احاطه دارند؛ چنانچه معنا دادن یک جمله به لغاتی وابسته است که در آن استفاده می­شود (Grahame, 2000: 25). در این قالب کاری نیز شکل فضایی محل سکونت یا سکونتگاه­ها بر اساس نقشه­هایی مطالعه می­شود که بیانگر ارتباط ایدئولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان آن هستند (Hanson, 1998: 13). 

از آنجایی­که فضاهای شهری به واسطۀ دیوارها و شبکه­های ارتباطی درون­شهری (خیابان­های اصلی، فرعی، کوچه­ها و میدان­ها) از هم منفک می­شوند، شماره­گذاری بافت مورد مطالعه با استفاده از این عناصر، گرد­آوری علمی اطلاعات فضاها را آسان می­کند. یاد­آوری می­کند که به طور سنتی، دیوارهای درون­شهری تفکیک­کنندۀ مناطق و خیابان­های اصلی، تفکیک­کنندة محلات از یکدیگرند. خیابان­های فرعی و کوچه­ها نیز به ترتیب، مجموعه­های درون محله­ای و بلوک­ها را از هم منفک می­سازند؛ بدین­ترتیب، هر بلوک از تعدادی ساختمان شکل می­یابد و هر ساختمان یک «واحد» به شمار می­آید (شکل 3). این تقسیم­بندی علاوه بر دقت در گرد­آوری اطلاعات هر بنا، سنجش تمایزات (اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مذهبی و ...) سازندگان و مالکان بناها و ساکنان محله­ها و مناطق مختلف شهری را امکان­پذیر می­سازد.

آن ­چنان ­که گفته شده است، یکی از وظایف اصلی نظریة هماهنگی قسمت­های مختلف فضاها، ایجاد متغیرهایی است که بر اساس آن، معنای فضاها در زمینه­های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مشخص می­شود (Dawson, 2002: 471). در نیل بدین مقصود، با توجه به تعاریف گوناگون و نسبی متغیرها در علوم و تحقیقات مختلف و معانی گاه متفاوت آنها در تحقیقات تاریخ معماری و باستان­شناسی که بر اساس مواردی همچون کیفیت محوطه، شمول، دیدگاه پژوهشگر، اهداف مطالعه، نوع ارتباطات فضایی و... تعیین می­شود،  واژه­ها و متغیرهایی بر اساس روش مطالعاتی و کیفیت محوطه­های مورد مطالعه تعریف و شماره­گذاری     می­شود. واژه­نامة تهیه شده راهنمایی برای پژوهش است و متغیرهای تعریف شده نیز در زمرۀ متغیرهای مستقل قرارمی­گیرند³.

اگرچه در گرد­آوری اطلاعات فضایی محوطة­ مورد مطالعه (بافت تاریخی)، استفاده از متغیرهای فراوانی امکان­پذیر است، پژوهشگر باید متغیرهایی را انتخاب کند که از یک سو، متناسب با اهداف و فرضیات پژوهش او باشد و از سوی دیگر، با درصد خطای اندک بیشترین اطلاعات مرتبط با ویژگی­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بافت مورد نظر را فرا روی او قراردهد؛ برای مثال، در بررسی چگونگی فضا و جامعه و ویژگی­های اجتماعی در بافتی تاریخی، با توجه به اهداف و فرضیات مورد نظر، متغیرهایی نظیر کاربری بنا، جهت اصلی بنا، تعداد ورودی­های بنا، جهت ورودی اصلی بنا، مصالح اصلی معماری، مساحت واحد، ارتفاع بنا، تعداد طبقات، تعداد اتاق­ها، تعداد حیاط، وسعت حیاط­ها، تعداد انبار، تعداد اصطبل، وجود آشپزخانه، تعداد چاه، شواهد تخصص­پذیری فن، شواهد ذخیرۀ آذوقه، نوع تزئینات بنا و... انتخاب می­شود.⁴ بدیهی است با توجه به ناممکن بودن سنجش فضاهای نامحسوس بر اساس روش فوق­الذکر، ویژگی­های عمومی و کالبدی فضاهای یاد شده به طور مستقل و در ارتباط با یکدیگر و کلیۀ فضاهای محسوس، با توجه به نقشه­های متعدد تهیه شده از آنها بررسی می­شود.

شکل 3 : مدل تفکیک فضاهای درون­شهری در مطالعات باستان­شناسی فضایی

نظر به اینکه بخش عمده­ای از اطلاعات شهرهای کهن از مناطق حومه­ای آن قابل دریافت است، تعیین استراتژی بررسی سطحی و گردآوری اطلاعات از این مناطق در اولویت بعدی قرارمی­گیرد؛ بدین منظور، کل حومۀ شهر به چندین منطقه و بخش­ها و بلوک­هایی تفکیک (شکل 4) و پس از شماره­گذاری، به شیوۀ نظام­مند با استفاده از نمونه­برداری موضعی و هدفمند پیمایشی مطالعه و مستند­سازی می­شود و اطلاعات آنها در فرم فضاهای برون­شهری ثبت می­گردد. بدین­ترتیب، تمامی فضاها اعم از پر و خالی و محسوس و نامحسوس، به همراه یافته­های سطحی در کنار یکدیگر و از دید بالا بررسی می­شوند. این اطلاعات می­تواند در تعیین نقشه­هایی موضع­نگارانه از توزیع مکانی واحدهای صنعتی (کارگاه­های ذوب فلز، سفال­گری، کاشی­کاری، آجر­پزی و...)، فضاهای محسوس حومه­ای (مذهبی، عام­المنفعه، تشریفاتی، تجاری، نظامی، مرتبط با کشاورزی، مسکونی و...)، شبکه­های ارتباطی برون­شهری، سامانه­های آب­رسانی، قبرستان­های ساکنان شهر و... بسیار قابل استفاده باشند.

شکل 4: مدل تفکیک فضاهای برون­شهری در مطالعات باستان­شناسی فضایی

5-4. مرحلۀ چهارم: تحلیل داده­ها

در این مرحله ابتدا اطلاعات ثبت شده از مناطق درون­شهری و برون­شهری با استفاده از روش­های       آماری-رایانه­ای⁵ به جدول­ها و نمودارهای کمی تبدیل و کمیت آنها در محلات و مناطق درون­شهری و برون­شهری مقایسه و تحلیل می­شود. تحلیل اطلاعات اشیاء مکشوفه از بناها و شواهدی که تخصص­پذیری فن را در بافت نشان می­دهد، در کنار اطلاعات مرتبط با فضاهای معماری و فضاهای شهری به روشنی می­توانند تفاوت­های اجتماعی، معیشتی و اقتصادی ساکنان محله­های هر بافت تاریخی را روشن سازند. متغیرهایی نظیر «کاربری بناها» می­توانند به همراه نقشه­های تهیه شده از توزیع مکانی بناها در تشخیص تفاوت­های فرهنگی و مذهبی ساکنان محله­ها استفاده شوند. در نهایت، تمامی اطلاعات به دست آمده از تحلیل­های کمی و کیفی به همراه اطلاعات به دست آمده از متون تاریخی و مطالعات محیطی، در قلمرو زمانی پژوهش تفسیر می­شوند و از آنها نتیجه­گیری می­شود.

6. نتیجه­

با آنچه آوردیم، روشن شد که باستان­شناسی فضاها، به عنوان یکی از زیرشاخه­های باستان­شناسی نوین، با بهره­گیری از نظریه­ها و تکنیک­های علوم مختلف، افق­ تازه­ای فراروی پژوهشگران قرار داده و روش­های ویژه­ای را به عرصۀ مطالعة فضاهای کهن و بافت قدیم شهرها وارد ساخته است. همچنین با تشریح پیشینه و مبانی نظری این رویکرد باستان­شناسانه و تبیین سطوح آن، روشن شد که دو نظریة­ «همبستگی فضاها» و    «مکان­مرکزی» به ترتیب از جایگاه قابل اتکایی در سطوح کلان و شبه­خرد برخوردارند. از آنجایی­که مطالعۀ فضاهای معماری و بافت­های کهن شهرها بخش عمده­ای از فعالیت­های متخصصان این رشته را به خود اختصاص می­دهد، در این نوشتار تلاش شد تا به این پرسش پاسخ گفته شود که چگونه می­توان از این      ره­آورد، فضاهای مذکور را مطالعه و تحلیل کرد. در نتیجة مباحث مذکور روشن شد که دربارة فضاها، اعم از محسوس و نامحسوس، فراخور میزان سلامتشان، به عنوان یک کل، در ارتباط با یکدیگر و در مقایسه با سایر فضاها پژوهش می­شود. در این مسیر، داده­های میدانی در کنار شرایط محیطی و تحولات تاریخی حاکم بر شکل­یابی، توسعه و اضمحلال شهرهای کهن تحلیل و نتایج چنین پژوهش­هایی در تعیین کارکردها، سازمان اجتماعی، ساختارهای اقتصادی و ویژگی­های فرهنگی ساکنان و سازندگان فضاهای موضوع پژوهش استفاده می­شوند.

پی­نوشت

1. جامعه‌شناسی شهری در اصطلاح کلی به معنی مطالعۀ جامعه‌شناختی شهرها، زندگی شهری یا شهر­گرایی است؛ مطالعۀ ویژه‌ای است از تأثیر انسان بر محیط طبیعی و ایجاد محیط‌های مصنوعی که عمده‌ترین آنها شهرها هستند و دربارۀ برخورد و تماس زندگی شهری در اعمال اجتماعی، روابط اجتماعی، نهادهای اجتماعی و هر نوع ساخت اجتماعی بحث می‌کند که بر پایۀ اشکال شهری زندگی متکی باشد (نقدی، 1382: 4).  

2. روان­شناس سویسی، کارل گوستاو یونگ  (: 1875- 1961 Carl Gustav Jung) را می توان یکی از نخستین کسانی دانست که با تحلیل اطلاعات خود دربارة ادیان، آئین­ها و آداب و رسوم، سنت­ها و افسانه­های ملل مختلف، «ناخودآگاه جمعی» را به عنوان فصل مشترک رفتارهای انسان­ها بیان کرد. بارزترین مشخصة مشرب یونگ آن است که وی علاوه بر ضمیر ناخودآگاه شخصی، به وجود ضمیر ناخودآگاه جمعی نیز معتقد است و آن را انباشتگاه اکتسابات فرهنگی آنها می­داند.

3. در مواردی ممکن است ارتباطات چند جانبه­ای در میان برخی از متغیرها دیده شود؛ به عنوان نمونه، متغیر «وسعت واحد» با متغیرهایی همچون «وسعت حیاط»، «تعداد حیاط» و «تعداد اتاق» ارتباط مستقیمی داشته است. برای جلوگیری از وقوع خطا در تحلیل متغیرها، کلیت فضاهای معماری و شهری در کنار مطالب منابع تاریخی به عنوان کنترل متغیرها، بررسی می­شود.

4. کلیة متغیرها در قالب «فرم بررسی محوطه­های درون شهری» در ارتباط با تک­تک واحدها سنجیده و اطلاعات مربوط به هر بنا به دقت در فرم­های مربوط ثبت می­شود.

5. ­ Statistical Pacage of Social Siences (SPSS)­یکی از بهترین نرم­افزارهای مورد استفاده در علوم اجتماعی است که در این زمینه نیز به نحو مؤثری قابلیت استفاده دارد.