مطالعات باستان شناسی - فهرست مقالات

تحلیل کنام‌سازی و الگوی استقرار محوطه‌های باستانی در شمال‌غرب فلات‌مرکزی (زیرحوضۀ آبخیز قزوین) طی دوره‌های نوسنگی، مس‌و‌سنگ انتقالی و مس‌و‌سنگ، در ارتباط با عوامل طبیعی

محمد محسن ذنوبی؛ حسن فاضلی نشلی؛ حسن درخشی

دوره 17، شماره 1 ، خرداد 1404، ، صفحه 5-36

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.386117.143319

چکیده

طی دوره‌های باستانی، شرایط جغرافیایی و عوامل طبیعی، تأثیر بسزایی در شکل‌گیری محوطه‌های باستانی، رونق و افول آن‌ها و همچنین الگوی استقرار محوطه‌ها داشته است. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد، ... بیشتر طی دوره‌های باستانی، شرایط جغرافیایی و عوامل طبیعی، تأثیر بسزایی در شکل‌گیری محوطه‌های باستانی، رونق و افول آن‌ها و همچنین الگوی استقرار محوطه‌ها داشته است. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد، کنام‌سازی گروه‌های انسانی در بخش شمال‌غربی فلات‌مرکزی (زیرحوضۀ آبخیز قزوین) و الگوی استقرارگاه‌ها از آغاز دورۀ نوسنگی جدید تا پایان دورۀ مس‌و‌سنگ، باتوجه به ویژگی‌های ژئومورفولوژیک و ارتفاعی، شبکه‌های زهکشی و تحولات اقلیمی می‌باشد. بدین جهت، در ابتدا، با استفاده از مدل ارتفاع رقومی 30 متر و نرم‌افزار Arc GIS، زیرحوضۀ آبخیز قزوین مشخص گردید و با استفاده از همین نرم‌افزار، نقشه‌های ژئومورفولوژی، ارتفاع، فاصله از آبراهه و رده‌بندی آبراهه‌ها (شبکۀ زهکشی) تهیه شد؛ سپس موقعیت محوطه‌های باستانی این سه دوره در ارتباط با این عوامل ذکر شده، مورد بررسی و سنجش قرار گرفت. در ادامه به‌منظور افزایش معنای اطلاعات به‌دست آمده از بررسی ارتباط نقاط باستانی با عوامل موردنظر، این نتایج در ارتباط با ویژگی‌هایی اقلیمی و تحولات آن طی سه دورۀ نوسنگی، مس‌و‌سنگ انتقالی و مس‌و‌سنگ نیز، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان‌داد که عوامل طبیعی مورد بررسی در این پژوهش، در ایجاد الگوی استقرار محوطه‌های باستانی زیرحوضۀ آبخیز قزوین و همچنین گسست‌ها و پیوست‌های استقراری، بسیار تأثیرگذار بوده‌اند.

بازنگری لایه‌های باستان‌شناسی غار هوتو، ایران: گزارش مقدماتی کاوش‌های باستان‌شناسی سال 1400

حسن فاضلی نشلی؛ مجتبی صفری؛ راجرز متیوس؛ جودیت تومالسکی؛ یان لنتشکه؛ مینا مدیحی

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، ، صفحه 5-49

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.388982.143332

چکیده

دورۀ میان‌سنگی و گذار آن به دورۀ نوسنگی در جنوب‌غرب آسیا، یکی از مهم‌ترین مراحل تحول فرهنگی انسان است که در آن جوامع انسانی به تدریج شیوۀ زندگی و رفتار فرهنگی خود را تغییر داده و وارد عصر جدید شدند. انسان ... بیشتر دورۀ میان‌سنگی و گذار آن به دورۀ نوسنگی در جنوب‌غرب آسیا، یکی از مهم‌ترین مراحل تحول فرهنگی انسان است که در آن جوامع انسانی به تدریج شیوۀ زندگی و رفتار فرهنگی خود را تغییر داده و وارد عصر جدید شدند. انسان پس از هزاره‌ها سبک زندگی به‌عنوان شکارچیان و خوراک‌جویان سیار وارد دوره‌ای شدند که برخی از دانشمندان آن‌ را عامل شروع دورۀ آنتروپوسن (دورۀ انسانی) می‌دانند؛ بنابراین، مطالعه و شناخت شیوۀ زندگی شکارچی-گردآورنده‌های دورۀ میان‌سنگی و ورود آن به عصر نوسنگی بسیار ضروری می‌باشد. درحال حاضر، چندین استقرارگاه‌های باستان‌شناسی مهم در محدودۀ نوار جنوب‌شرقی سواحل دریای خزر مورد پژوهش قرار گرفت که دارای توالی‌های غنی از شکارچیان و گردآورندگان خوراک از حدود ۱۵,۰۰۰ تا ۱۰,۰۰۰ سال پیش را نشان می‌دهد. این غارها ازلحاظ موادفرهنگی این دوره بسیار چشمگیر است و قابل‌مقایسه با هیچ جای ایران نیست. یکی از این مکان‌ها، غار هوتو است که در نزدیکی شهر امروزی بهشهر واقع‌شده و نخستین‌بار در سال ۱۹۴۹ و 1951م. توسط انسان‌شناس آمریکایی کارلتون کوون کاوش شد؛ اما متأسفانه به‌دلایل مختلفی گزارش مناسبی از این غار هرگز ارائه نشد. فعالیت‌های جدید ما در این غار پس از ۷۰ سال به‌دنبال تحقق یک تقویم گاهنگاری درست و مطمئن از دورۀ میان‌سنگی تا دورۀ اشکانی و پیوند دادن خلأهای واضح در توالی غار و تغییرات اقلیمی و محیطی در سال 1400ه‍.ش. بوده است. کاوش جدید در غار هوتو، نه‌تنها برای جانمایی داده‌های حاصل از کاوش‌های کوون مفید است، بلکه به ما کمک کرد تا بتوانیم توالی جدیدی را برای این غار پیشنهاد نماییم. در این پژوهش، ما نه‌تنها داده‌های کاوش سال 1400 را شرح داده‌ایم، بلکه تمام پیشنهادهای دوره‌بندی که توسط کارلتون کوون، مایکل گرگ و کریستوفر تورنتون را نیز جمع‌بندی و با داده‌های جدید ترکیب کرده‌ایم. پروژه ما نه‌تنها شامل داده‌های غار هوتو می‌باشد، بلکه کاوش‌های اخیر در دو محوطۀ مهم و کلیدی دیگر، یعنی غار کمربند و تپه کمیشانی را با هم مقایسه کرده‌ایم. براساس کاوش‌های اخیر در منطقه می‌توان مدلی جدید از گذار به دورۀ میان‌سنگی به نوسنگی جنوب‌شرق دریای کاسپی پیشنهاد نمود. همچنین داده‌های اخیر نشان می‌دهد که شاید این منطقه، یکی از کانون‌های اولیۀ اهلی‌سازی حیوانات و گیاهان درنظر گرفته شود که برای تدوین این مهم باید منتظر نتایج دیگر داده‌ها باشیم.

آجرهای منقوش عصر آهن ایران: گونه‌شناسی و کاربرد

اسیه دهقانی؛ حسن فاضلی نشلی

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 45-67

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.282522.142726

چکیده

بررسی معماری و تزئینات وابسته بدان یکی از ابزارهای اساسی باستان‌شناسان در جهت شناخت جوامع و فرهنگ‌های باستانی است. معماری عصر آهن ایران اما علیرغم اهمیت آن به عنوان پیش‌درآمد معماری دوران تاریخی (ماد ... بیشتر بررسی معماری و تزئینات وابسته بدان یکی از ابزارهای اساسی باستان‌شناسان در جهت شناخت جوامع و فرهنگ‌های باستانی است. معماری عصر آهن ایران اما علیرغم اهمیت آن به عنوان پیش‌درآمد معماری دوران تاریخی (ماد و هخامنشی) کمتر از آنچه شایسته بوده، مورد توجه قرار گرفته است. از جمله عناصر معماری عصر آهن که آگاهی ما نسبت به آن‌ها طی چند دهه اخیر به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته است، آجرهای منقوشی است که از مناطق شمال غرب، لرستان و مرکز فلات ایران و محوطه‌های گوناگونی چون حسنلو، ربط، قلایچی، باباجان، سیلک، قلی درویش، شمشیرگاه و غلام‌تپه جعفرآباد به دست آمده‌اند. در مقاله پیش رو برآنیم که ضمن توصیف آجرهای منقوش عصر آهن، به گونه‌شناسی آن‌ها پرداخته و ضمن بررسی میزان تأثیرپذیری این آجرها از هنر مناطق و ملل همجوار، کاربری آن‌ها یا به عبارت بهتر کاربری فضاهایی که آجرهای منقوش آذین‌گر آنها بوده‌اند را مشخص نماییم. نتایج پژوهش حکایت از آن دارد که این آجرها به سه دسته متمایز قابل تقسیم‌بندی هستند که با تقسیمات سه‌‌گانه سیاسی و جغرافیایی نیمه نخست هزاره اول ق.م همخوانی دارد. همچنین این آجرها ضمن تأثیرپذیری از هنر ملل همجوار، کاملاً بومی هستند و توسط هنرمندان محلی ساخته شده‌اند و اغلب در بناهای مذهبی این دوران مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در مقاله پیش رو برآنیم که ضمن توصیف آجرهای منقوش عصر آهن، به گونه‌شناسی آن‌ها پرداخته و ضمن بررسی میزان تأثیرپذیری این آجرها از هنر مناطق و ملل همجوار، کاربری آن‌ها یا به عبارت بهتر کاربری فضاهایی که آجرهای منقوش آذین‌گر آنها بوده‌اند را مشخص نماییم. نتایج پژوهش حکایت از آن دارد که این آجرها به سه دسته متمایز قابل تقسیم‌بندی هستند که با تقسیمات سه‌‌گانه سیاسی و جغرافیایی نیمه نخست هزاره اول ق.م همخوانی دارد. همچنین این آجرها ضمن تأثیرپذیری از هنر ملل همجوار، کاملاً بومی هستند و توسط هنرمندان محلی ساخته شده‌اند و اغلب در بناهای مذهبی این دوران مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

The North and South Central Plateau of Iran During the Third and Second Millennium BCE (3200-1500 BCE) *

Hassan Fazeli Nashli؛ Siamak Sarlak؛ Javad Hoseinzadeh؛ Sahar Yazdani؛ Babak Rafiei-Alavi؛ Stacy .A. Carolin

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 153-180

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.348692.143160

چکیده

The societies of the northern and southern zones of the “Iranian Central Plateau” flourished during the last quarter of fourth millennium BCE. This floruit was marked by the rise of complex social systems, long distance trade, and new systems for the management of economic activities, such as the “proto-Elamite writing system” (Vidale ... بیشتر The societies of the northern and southern zones of the “Iranian Central Plateau” flourished during the last quarter of fourth millennium BCE. This floruit was marked by the rise of complex social systems, long distance trade, and new systems for the management of economic activities, such as the “proto-Elamite writing system” (Vidale 2018; Helwing 2019; Fazeli Nashli and Nokandeh 2019). This evidence supports the view that the inhabitants of the Iranian Plateau during this time were connected to each other, represented by a relatively uniform writing system and similar economic organization. However, nowadays we know that the similarity of the “Grey Ware Culture” occurring in Proto-Elamite sites of the north-central Plateau such as Sofalin, Qoli Darvish, Meymanatabad and Sialk also suggests inter-regional contact, beyond the “Proto-Elamite phenomenon” during the last quarter of fourth millennium BCE. The population of the whole of the north Central Plateau appears to have dispersed during the third millennium BCE and current information suggests that most Chalcolithic settlements were gradually abandoned beginning around 3400 BCE, and that the hiatus in settled occupation continued throughout the third millennium BCE. This may be connected with climatic events during the last quarter of the fourth millennium BCE, characterized by aridity and increased aeolian activity, which destabilized the agriculture system. As Vidale postulated (Vidale et al. 2018) the social evolution of the Central Plateau, based on non-centralized networks during the Chalcolithic period and were extinguished shortly after 3000 BC but shaped again shortly which was different from the previous period. This paper will summarize the findings of these excavations and propose a chronological framework for these social and cultural changes from the late fourth to the early 1st millennia BCE. In this paper we document the intra-regional societal developments and inter-regional material culture connections that made the third and second millennia BCE such a dynamic time.

اهمیت و جایگاه مطالعات باستان‌شناختی (تاریخی) جوامع زرتشتیان میبد یزد

روث یانگ؛ سید طاها هاشمی؛ اشکان پوریان اولی؛ سپیده جمشیدی یگانه؛ زینب نظری طهرانی؛ محمد حسین عزیزی خرانقی؛ حسن فاضلی نشلی

دوره 13، شماره 2 ، شهریور 1400، ، صفحه 319-341

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.266881.142623

چکیده

فصل اول پروژه مطالعه باستان‌شناختی فرهنگ زرتشتیان میبد در اردیبهشت سال 1395 به انجام رسید. در این راستا، به صورتی موازی بررسی معمارانه و مطالعه مردم‌نگاری در منطقه صورت گرفت که طی آن با توجه به اهداف پروژه ... بیشتر

Hierarchical or Transegalitarian? Societies of the Transitional Chalcolithic Period on the North-Central Plateau of Iran

Hassan Fazeli nashli؛ Roger Matthews

دوره 12، شماره 4 ، اسفند 1399، ، صفحه 165-192

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.320058.142994

چکیده

Tracking the emergence of political authority and social hierarchy in the archaeological record has been one of the major challenges addressed by archaeologists in the past fifty years or more, with considerable attention given to potential material correlates of early stages in developments leading ultimately toward statehood (Chapman 2003; Smith 2012). Much ... بیشتر

بررسی شیمیایی سفال‌های عصر مفرغ و آهن تپه سگزآباد

رزیتا صالحی نظامی؛ حسن فاضلی نشلی؛ امید عودباشی

دوره 12، شماره 2 ، شهریور 1399، ، صفحه 147-164

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.272487.142666

چکیده

سفال یکی از شواهد فرهنگی است که تحولات آن در اعصار مختلف از شاخصهای مهم باستانشناختی به شمار می‌‌‌‌رود. سفال را می‌‌‌‌توان از منظرهای مختلفی مورد بررسی قرار داد ویژگیهای ظاهری نظیر ... بیشتر سفال یکی از شواهد فرهنگی است که تحولات آن در اعصار مختلف از شاخصهای مهم باستانشناختی به شمار می‌‌‌‌رود. سفال را می‌‌‌‌توان از منظرهای مختلفی مورد بررسی قرار داد ویژگیهای ظاهری نظیر فرم، شکل، رنگ، تزئینات از یک سو و تکنولوژی تولید سفال از سوی دیگر با گذر زمان متحول شده است. در این پژوهش با مطالعه تکنولوژیکی سفال‌های بهدست آمده از کاوش سال 1387 تپه سگزآباد دشت قزوین که یکی از محدود مناطق استقراری کاوش شده در فلات مرکزی ایران است، چگونگی دوره گذر از عصر مفرغ به عصرآهن مورد بررسی قرارگرفته است. در این بررسی برای تعیین ترکیب شیمیایی سفالها، تجزیه عنصری یک مجموعه سفال که شامل سفالهای شاخص هر دوره است با استفاده از روش آنالیز عنصری ICP و مقایسه آماری داده‌های حاصل از اندازه‌گیری 40 عنصر که شامل عناصر اصلی، عناصر جزئی و عناصر کمیاب است میزان همبستگی یا عدم همبستگی این سفال‌ها تعیین گردید. مقایسه نتایج به دست آمده از تحلیل سفال‌ها نشان می‌‌‌‌دهد که کلیه سفالها تولید محلی بوده و از خاک همان منطقه در اعصار مختلف برای ساخت سفال استفاده شده است و به نظر می‌‌‌‌رسد که گذار از تولید سفال‌های عصر مفرغ و آهن ناشی از تغییرات تکنولوژیکی است تا تولید سفالی با ترکیبات خاک جدید و می‌توان اذعان داشت تکنولوژی سفالگری در این دو دوره از سازماندهی خاصی برخوردار بوده و از تولید خانگی فراتر رفته است.

پروژه مطالعه باستان‌شناختی فرهنگ زرتشتیان میبد(یزد): گزارش مقدماتی بررسی مزرعه کلانتر و روستای حسن‌آباد

حسن فاضلی نشلی؛ راث یانگ

دوره 11، شماره 2 ، مهر 1398، ، صفحه 211-226

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.73114

چکیده

فصل اول پروژه مطالعه باستان‌شناختی فرهنگ زرتشتیان میبد در اردیبهشت سال 1395 به انجام رسید. در این راستا، به صورتی موازی بررسی معمارانه و مطالعه مردم‌نگاری در منطقه صورت گرفت که طی آن با توجه به اهداف ... بیشتر

برهمکنش های فرهنگی عصر مفرغ مازندران بر پایه داده‌های سفالی

نرجس حیدری؛ رحمت عباس نژاد سرستی؛ حسن فاضلی نشلی

دوره 10، شماره 1 ، تیر 1397، ، صفحه 57-74

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.220765.142355

چکیده

تحلیل روابط درون و برون منطقه‌ای دوران مفرغ در جلگه مازندران و دشت‌های میانکوهی آن بر اساس سفال، مسئله‌ی اصلی پژوهش حاضر است. سفالهای شاخص این دوران، خاکستری و سیاه براق و سفال قرمز ساده و منقوش (مفرغ ... بیشتر

گاهنگاری مطلق و نسبی تپة سگزآباد دشت قزوین

حسن فاضلی نشلی؛ حجت دارابی؛ یوسف فلاحیان؛ رضا ناصری

دوره 3، شماره 1 ، شهریور 1390، ، صفحه 133-158

چکیده

تپة سگزآباد از جمله اوّلین محوطه‌هایی است که طی سلسله پژوهشهای باستان‌شناس دانشگاه تهران در دشت قزوین مورد کاوش قرار گرفته است؛ نتایج این پژوهشها حاکی از وجود استقراری مداوم از اواخر هزارة سوم تا ... بیشتر

تأمّلی بر مفهوم مدرک باستان شناختی

حسن فاضلی نشلی؛ نادره عابدی

دوره 1، شماره 1 ، شهریور 1388، ، صفحه 119-133

چکیده

ترکیب مدرک باستان شناختی ازجمله مفاهیمی است که تاکنون کمتر مورد توجّه قرار گرفته است. باستان‌شناسان مکاتب فکری گوناگون، به روش‌های متفاوت، این مفهوم را به مثابه یک مدل و ابزار زبانی برای ارائة شواهدباستان ... بیشتر

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

نویسنده = حسن فاضلی نشلی

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده