مطالعات باستان شناسی - فهرست مقالات

بنای قلعه‌کُهزاد بر بلندترین نقطه کوه وِیزِنهار/وِیزِنیار در غرب دشت رومشگان و در جنوب‌غرب استان لرستان قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه در اواخر دهه‌ی 60 خورشیدی، مجموعه‌ای از واحدهای معماری ... بیشتر بنای قلعه‌کُهزاد بر بلندترین نقطه کوه وِیزِنهار/وِیزِنیار در غرب دشت رومشگان و در جنوب‌غرب استان لرستان قرار دارد. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه در اواخر دهه‌ی 60 خورشیدی، مجموعه‌ای از واحدهای معماری به ابعاد 17×38 متر را آشکار ساخت؛ این فضاها متشکل از دو چهارتاقیِ گنبددار با نقشه چلیپایی، تالاری چهارگوش با راهروهایی در اضلاع شمالی و جنوبی آن و چند فضای جانبی دیگر است که با لاشه‌سنگ و ملاط گچ ساخته شده‌اند. به‌کارگیری شاخصه‌هایی مانند ستون‌های تزیینی، گچبری‌هایی با نقش گل رزت، برخی دخل و تصرفات در عناصر معماری و مجسمه‌های مفرغی با منشأ نامعلوم، کاوشگر محوطه را بر این باور استوار کرد که بنای قلعه‌کهزاد را در زمره‌ی «مهرابه‌های برجای‌مانده از اوایل حکومت اشکانی» قرار دهد. اما، مشخصات سازه‌ای و نحوه‌ی آرایش فضاهای معماری درکنار دیگر شواهد به‌دست آمده از بنا (سفال) این موضوع را تأیید نمی‌کند. در پژوهش حاضر تلاش می‌شود تا با استناد بر تمام شواهد موجود پرتو روشنی بر ابهامات پیش‌رو در مورد ماهیت کارکردی و بازه‌ی زمانی ساخت بنا افکنده شود. یافته‌های پژوهش از طربق بازدیدهای میدانی و مطالعات کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده‌ و با بهره‌گیری از رویکرد تاریخی‌-تحلیلی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته‌اند. همچنین پلان بنا و آرایش واحدهای معماری همچون ترکیب چهارتاقی‌های چلیپایی گنبددار با دالان‌های طواف و تالار مرکزی، الگوی رایج آتشکده‌های دوره‌ی ساسانی را تداعی می‌کند. وجود بقایای محل پایه‌آتشدان‌ و سکوهای مکعب-مستطیل در فضای داخلی چهارتاقی‌های قلعه‌کهزاد نیز در راستای انجام مراسمات مذهبی در ارتباط با آیین زرتشتی قابل درک است.

مشاهده مقاله

From Apavortene to Abivard: Feasibility and Identification of the Early Parthian City of Dara in Northeastern Iran

Seyed Mehdi Mousavinia؛ Hassan Nami

دوره 15، شماره 2 ، آذر 1402، ، صفحه 155-166

https://doi.org/10.22059/jarcs.2023.356117.143188

چکیده

According to classical texts, Dara stands out as a significant city from the early Parthian era, situated on the eastern fringes of the Parthian Empire. Classical sources have documented this region under various names such as Apavortene, Zapaortenon, Partauticena, and Apauarcticena. Since the latter half of the nineteenth century, Iranologists have engaged in ... بیشتر

بررسی و تحلیل الگوی استقراری دورۀ اشکانی در دشتِ غربی دریاچه ارومیه، بر اساس سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS)

فرنگیس میرزایی دمیرچی؛ علیرضا هژبری نوبری؛ سید مهدی موسوی کوهپر

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 183-212

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.288384.142777

چکیده

امروزه باستان شناسان از تجزیه وتحلیل فضایی داده های محیطی و یافته های میدانی باستان شناسی برای روشن شدن الگوهای پراکندگی سکونتگاه های باستانی و ارتباط آن‌ها با محیط طبیعی استفاده ... بیشتر امروزه باستان شناسان از تجزیه وتحلیل فضایی داده های محیطی و یافته های میدانی باستان شناسی برای روشن شدن الگوهای پراکندگی سکونتگاه های باستانی و ارتباط آن‌ها با محیط طبیعی استفاده میک نند. تحلیل الگوی استقرار یکی از موضوعات باستان شناسی است که به‌جای تمرکز بر یک مکان خاص باستانی، منطقه را مورد کاوش قرار می دهد. تفسیر رفتار گذشته انسان در رابطه با وابستگی آن به اجزای محیط طبیعی و اکولوژیکی در مرکز این نوع تفکر قرار دارد. نتایج این تحلیل‌ها عواملی را که بر انتخاب محل زندگی اجداد تأثیر می‌گذارند؛ شناسایی می‌کند؛ مانند دسترسی آسان به زمین‌های کشاورزی، آب، منابع دریایی و بهره‌برداری از منابع معدنی قابل‌استخراج. امنیت این بافت جغرافیایی از دیگر عوامل مهم و شناخته‌شده در بستری است که می تواند استقرار گروه های انسانی در یک منطقه را شکل دهد. بر اساس این روش و با تجزیه‌وتحلیل نتایج بررسی میدانی در غرب دریاچه ارومیه، متغیرهای جغرافیایی مؤثر بر استقرارهای دورۀ اشکانی در این منطقه، موردبررسی قرار گرفت. در بررسی میدانی دشت غربی دریاچه ارومیه، 14 محوطه از دوره اشکانی شناسایی‌شده بود که با تجزیه وتحلیل نتایج این بررسی و داده های محیطی، الگوی استقرار منطقه بر اساس نقشه های GIS ترسیم گردید. این نقشه ها بیانگر شرایط آب وهوایی ایده آل، کوه های پوشیده از رسوبات غنی برف و رودخانه های فراوانی است که این دشت را تغذیه می کند و قابلیت استقرار متوالی را دارد. این الگوها در دشت غربی دریاچۀ ارومیه با متغیرهایی چون ارتفاع از سطح دریا، مجاورت با رودخانه ها، نوع آبوهوا، حاصلخیزی خاک، کاربری اراضی، مجاورت با سکونتگاه های امروزی و استخراج و تجارت نمک، از ساحل غربی دریاچۀ ارومیه اندازه گیری شده اند که نتایج این مطالعات میدانی در مقاله پیش رو ارائه‌شده است.

شناسایی مواد باقیمانده در عطردان های شیشه ای از دورة اشکانی تا سده‌های نخست دورة اسلامی به روش کروماتوگرافی گازی کوپل شده با طیف سنج جرمی(GC-MS)

نفیسه حسینیان یگانه؛ آرمان شیشه گر؛ سید محمد امین امامی؛ صمد نژاد ابراهیمی

دوره 13، شماره 1 ، خرداد 1400، ، صفحه 23-40

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.271372.142653

چکیده

از دیرباز گیاهان و سایر مواد معطر در عطرسازی کاربرد داشته اند و در نتیجه ‌تولید عطردان نیز مورد توجه صنعتگران و هنرمندان بوده است. کاربرد گیاهان و سایر مواد معطر در عطرسازی‌ با گرفتن‌ روغن‌های عطرمایه‌ ... بیشتر از دیرباز گیاهان و سایر مواد معطر در عطرسازی کاربرد داشته اند و در نتیجه ‌تولید عطردان نیز مورد توجه صنعتگران و هنرمندان بوده است. کاربرد گیاهان و سایر مواد معطر در عطرسازی‌ با گرفتن‌ روغن‌های عطرمایه‌ آنها، مقدور بوده‌ است. مواد به کار رفته در تولید مواد عطری، بیشتر از گیاهانی نظیر گل‌سرخ، میخک و زعفران‌، عود و صندل و صمغ های گیاهی و همچنین از برخی جانورانی چون آهو و ماهی‌عنبر، عنبر و مُشک و اظفار گرفته می شده است. عطردان‌هایی که برای نگهداری این محصولات به کار می‌رفته‌اند، ظروف کوچکی از جنس های گوناگون بوده اند که بنا بر فناوری ساخت و تزئینات رایج در هر دوره اشکال و تزئینات متفاوت و متنوعی به خود گرفته‌اند. همواره شیشه یکی از مواد مورد علاقه برای تولید چنین عطردان هایی بوده است. در این نوشتار پس از شرحی اجمالی دربارة پیشینة عطرسازی و کاربرد عطردان از دورة هخامنشی تا سده های نخست دوران اسلامی، به تحلیل مواد باقیمانده درون پنج ظرف شیشه ای که از نظر ظاهری عطردان محسوب می شوند، از دوره های اشکانی تا سده های نخست دوران اسلامی موجود در مخزن موزة آبگینه ها و سفالینه های ایران پرداخته شده است. بدین منظور این پنج عطردان، با استفاده از روش کروماتوگرافی گازی کوپل شده با طیف‌سنج جرمی ((GC-MS در آزمایشگاه کروماتوگرافی گازی پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه داروئی دانشگاه شهید بهشتی مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. آثار مواد طبیعی باقی‌مانده در این اشیا عمدتاً ترکیبات حاوی اسیدهای چرب، کلسترول و وکس شناسایی شده اند. همچنین در دو نمونه مشخصاً بقایای مواد عطری نیز شناسایی گردید.

معرفی، توصیف و طبقه بندی سفال های اشکانی فصل اول کاوش تپه بالان سردشت

صلاح سلیمی؛ رضا حیدری؛ یوسف فلاحیان

دوره 12، شماره 2 ، شهریور 1399، ، صفحه 83-106

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.206209.142290

چکیده

تپه بالان یکی از پنج تپه باستانی است که در سال 1394 در راستای پروژه نجات بخشی سد سردشت کاوش شد. از مجموعه ترانشههای کاوش شده فصل اول بیش از 900 قطعه سفال شاخص یافت شد که همگی آنها برای این پژوهش انتخاب ... بیشتر تپه بالان یکی از پنج تپه باستانی است که در سال 1394 در راستای پروژه نجات بخشی سد سردشت کاوش شد. از مجموعه ترانشههای کاوش شده فصل اول بیش از 900 قطعه سفال شاخص یافت شد که همگی آنها برای این پژوهش انتخاب شدند. اهمیت سفال‌های این محوطه به دلیل تک دوره‌ای بودن آن است. هدف اصلی از نگارش این مقاله معرفی و طبقهبندی سفال‌های اشکانی تپه بالان است. بر این اساس، در این پژوهش سفال‌های اشکانی به دست آمده از تپه بالان بر مبنای خصوصیات فنی، ظرافت و شکل آنها مورد طبقهبندی و گونهشناسی قرار گرفتند. روش به کار رفته به این صورت بوده است که ابتدا تمامی سفالهای شاخص فصل اول کاوش مستندنگاری شدند، سپس شکل‌های سفالی این محوطه با محوطه‌های زاگرس مرکزی، شمالغرب و بینالنهرین مقایسه شد و شباهت‌هایی بین آنها دیده شد. برای درک بهتر، شکل‌های سفالی در یک چهارچوب منطقی و با در نظر گرفتن شاخصه‌هایی همچون قطر دهانه، ارتفاع و شکل لبه‌ها دستهبندی شدند و برای نام گذاری آنها از حروف لاتین استفاده شد. مطالعه انجام شده نشان داد که شکلهای A و B بیش از 60% مجموعه را به خود اختصاص داده است. خصوصیات ظاهری و فنی، آنها را در زمره ظروف با کاربری ذخیره قرار میدهند. اشکال F و B از نوع سفالهای بومی و اشکال A و E با بعضی از شکلهای سفالی محوطههای زاگرس مرکزی قابل مقایسه هستند.

بررسی باستان شناسی محوطه های اشکانی شهرستان درگز، شمال شرق ایران

حسن نامی؛ سید مهدی موسوی نیا

دوره 11، شماره 1 ، خرداد 1398، ، صفحه 233-252

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.71116

چکیده

شهرستان درگز در شمال شرقی ایران، در مجاورت کشور ترکمنستان واقع‌شده است. این موقعیت جغرافیایی و هم‌جواری این منطقه با نسا، به‌عنوان اولین تختگاه اشکانیان، اهمیت و جایگاه این منطقه در تاریخ ایران در ... بیشتر شهرستان درگز در شمال شرقی ایران، در مجاورت کشور ترکمنستان واقع‌شده است. این موقعیت جغرافیایی و هم‌جواری این منطقه با نسا، به‌عنوان اولین تختگاه اشکانیان، اهمیت و جایگاه این منطقه در تاریخ ایران در دوره اشکانی را نشان میدهد. به‌رغم هم‌جواری درگز با ترکمنستان و نسا، مطالعات معدودی راجع به محوطههای اشکانی این شهرستان انجام‌گرفته است. این مورد که چه تعداد محوطههای اشکانی در این حوزه جغرافیایی شکل‌گرفته‌اند؛ چه عواملی در شکلگیری و الگوی پراکندگی آن‌ها مؤثر بوده و نهایتاً، تا چه اندازه میتوان محوطههایی هم‌تراز با نسا در این حوزه جغرافیایی شناسایی و پیشنهاد نمود. در بررسیهای باستانشناسی درگز ۸۵ محوطه اشکانی شناسایی گردیده است که از منظر الگوهای محیطی و وسعت محوطهها، قابل‌تأمل و ارزیابی است. در نوشتار حاضر تلاش میشود این محوطهها از منظر الگوهای محیطی مؤثر در شکلگیری و پراکندگی آن‌ها موردبررسی قرار گیرد. به‌علاوه، تلاش میشود با استناد به مؤلفه‌های محیطی و وسعت، محوطههای اشکانی شهرستان درگز خوشهبندی گردد. بدین منظور مختصات جغرافیایی این محوطهها به همراه وسعت آن‌ها در برنامه GIS مورد ارزیابی قرار گرفت. خروجی نقشههای GIS محوطههای اشکانی منطقه نشان داد از فاکتورهای محیطی مؤثر در شکلگیری این محوطهها، سه فاکتور منابع آب، جادههای ارتباطی و ناهمواری در نحوه شکلگیری و پراکندگی محوطههای اشکانی درگز بیشترین تأثیر را داشته است. به‌علاوه، سه خوشه برای محوطههای اشکانی دشت درگز پیشنهاد گردید. دو محوطه توفی و شهرتپه، محوطههای مرکزی دو خوشه A و B پیشنهاد گردید. به‌علاوه پیشنهاد گردید خوشه C معرف محوطههای کوچ‌روی دوره اشکانی در دشت درگز بوده است. نهایتاً بر اساس اهمیت دو محوطه توقی و شهرتپه، جایگاه این دو محوطه در مطالعات باستانشناسی شمال شرق ایران در دوره اشکانی تبیین گردیده است.

تبیین شاخصه‌های سفالی اوایل دوره پارتی در حوضه کشف‌رود: براساس گونه شناسی سفال های تپه اسماعیل آباد مشهد

محمدصادق داوری؛ فاطمه موسیوند؛ حسن باصفا

دوره 10، شماره 1 ، تیر 1397، ، صفحه 75-94

https://doi.org/10.22059/jarcs.2018.239481.142460

چکیده

دوره پارتی در ایران به نسبت دیگر دوره‌های تاریخی، کمتر شناخته شده است. اطلاعاتی که متون تاریخی و جغرافیای تاریخی ارائه می کنند، می‌توان خاستگاه اشکانیان را در سرزمین‌های شمال‌شرق ایران بویژه خراسان ... بیشتر دوره پارتی در ایران به نسبت دیگر دوره‌های تاریخی، کمتر شناخته شده است. اطلاعاتی که متون تاریخی و جغرافیای تاریخی ارائه می کنند، می‌توان خاستگاه اشکانیان را در سرزمین‌های شمال‌شرق ایران بویژه خراسان و بخش‌هایی از دشت گرگان پیجویی نمود. با گذشت زمان و تغییر مراکز دولتی این سلسله از شمال‌شرق ایران به سرزمین‌های غربی، هنر و فرهنگ آنها نیز رفته‌رفته دگرگون شده که تنها می‌توان بقایای آن را در مراکز دولتی غربی آنها به طور ملموس مشاهده کرد. از طرفی بر اساس مطالعات محدود و ناهمگونی که در خراسان انجام شده است، می‌توان این دوره فرهنگی را در منطقه کاملاً ناشناخته محسوب کرد. براساس بررسی‌های باستان‌شناختی دشت مشهد، تپه اسماعیل آباد با مواد سطحی متعلق به دوره پارتی شناسایی شده است. در پژوهش حاضر تلاش می‌شود براساس مطالعات گونه شناسی و مطالعات تطبیقی، سنت‌های سفالی دوره پارتی حوضه کشف‌رود را تا حدی بازسازی نمود که به نوعی می‌تواند روشن کننده بخشی از فرهنگ‌ پارتی منطقه خراسان و همچنین مبنای گاهنگاری نسبی این دوره در منطقه محسوب شود. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر وجود فرم‌ها و گونه‌های سفالی متعددی است که بدلیل منشأ بودن و شکل گیری اولیه سلسله پارتی در این منطقه تا حدی از سنت‌های سفالی دوره قبل(دوره آهن، فرهنگ موسوم به یاز) وام گرفته و دارای کلاس های محلی نسبت به دیگر سنت‌های شناخته شده در مناطق مرکزی و غربی ایران نیز می‌باشد.

قلعه نهبندان: شواهدی از دورۀ اشکانی در شرق ایران

محسن دانا؛ علیرضا نصرآبادی؛ هادی شریفان

دوره 8، شماره 1 ، اردیبهشت 1395، ، صفحه 37-56

https://doi.org/10.22059/jarcs.2016.59491

چکیده

شرق ایران در این مقاله بین دو منطقة شمال شرق (تقریباً معادل با استان خراسان رضوی) و جنوب شرق (تقریباً برابر با استانهای سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان) تعریف میشود که تقریباً با استان ... بیشتر شرق ایران در این مقاله بین دو منطقة شمال شرق (تقریباً معادل با استان خراسان رضوی) و جنوب شرق (تقریباً برابر با استانهای سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان) تعریف میشود که تقریباً با استان خراسان جنوبی همخوانی دارد. با وجود آنکه دو سنگنگارة دارای کتیبة پهلوی در لاخمزار و کال جنگال در این منطقه قراردارد که اهمیت این منطقه را در دوران تاریخی اشکانی و ساسانی نشان میدهد، منابع تاریخی آن دوران، دادة چندانی از این منطقه پیشروی نمیگذارد. بررسیهای باستانشناسی در منطقه نشان میدهد که فراوانی تعداد محوطههای دوران اشکانی از دورههای دیگر چشمگیرتر است. با وجود این، هیچ محوطهای از این دوره در منطقه کاوش و اطلاعات آن منتشر نشده است تا بتوان براساس آن، ویژگیهای مادی این دوره را در شرق ایران برشمرد. در این مقاله قلعة نهبندان در حاشیة شهر نهبندان که تا سدههای پیش نیز مسکونی بوده است، باتوجه به دادههای کشف شده از آن، به عنوان یکی از مهمترین محوطههای دورة اشکانی در شرق ایران معرفی میشود. از این منطقه به صورت «نِه» در متنهای دوران تاریخی نام برده شده است. هرچند پیش از این، دیگران دربارة اهمیت شهر باستانی نهبندان سخن گفتهاند، ولی محوطه باستانی دیگری را درمنطقه نِه باستانیمیدانند.اینمقالهباتکیهبرکاوشهایباستانشناختی و فعالیتهای مرمتی انجامشده که به شناسایی مواد فرهنگی گوناگونی منجر شده است، بر این باور است که قلعة نهبندان را باید به عنوان نِه باستانی درنظرگرفت. براساس پژوهش پیشروی، نِه در دورة اشکانی پایهگذاری شده است.

بررسی شیوه های تدفین دوره اشکانی در گورستان ولیران دماوند

محمدرضا نعمتی؛ علی صدرایی

دوره 4، شماره 2 ، اسفند 1391، ، صفحه 103-121

https://doi.org/10.22059/jarcs.2013.32122

چکیده

دوره اشکانی به دلیل دوران طولانی امپراطوری ،گستردگی وسعت زیاد قلمرو حکومتی و وجود مذاهب مختلف ، شیوه‌های متنوعی جهت دفن اجساد وجود داشته است. تاکنون گورستانهای متعدی از این دوره با شیوه‌های متفاوت ... بیشتر

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

کلیدواژه‌ها = Parthian Period

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده