بررسی باستان شناسی محوطه های اشکانی شهرستان درگز، شمال شرق ایران

نامی, حسن; موسوی نیا, سید مهدی

doi:10.22059/jarcs.2019.71116

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار گروه باستان شناسی، دانشگاه نیشابور

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.71116

چکیده

شهرستان درگز در شمال شرقی ایران، در مجاورت کشور ترکمنستان واقع‌شده است. این موقعیت جغرافیایی و هم‌جواری این منطقه با نسا، به‌عنوان اولین تختگاه اشکانیان، اهمیت و جایگاه این منطقه در تاریخ ایران در دوره اشکانی را نشان میدهد. به‌رغم هم‌جواری درگز با ترکمنستان و نسا، مطالعات معدودی راجع به محوطههای اشکانی این شهرستان انجام‌گرفته است. این مورد که چه تعداد محوطههای اشکانی در این حوزه جغرافیایی شکل‌گرفته‌اند؛ چه عواملی در شکلگیری و الگوی پراکندگی آن‌ها مؤثر بوده و نهایتاً، تا چه اندازه میتوان محوطههایی هم‌تراز با نسا در این حوزه جغرافیایی شناسایی و پیشنهاد نمود. در بررسیهای باستانشناسی درگز ۸۵ محوطه اشکانی شناسایی گردیده است که از منظر الگوهای محیطی و وسعت محوطهها، قابل‌تأمل و ارزیابی است. در نوشتار حاضر تلاش میشود این محوطهها از منظر الگوهای محیطی مؤثر در شکلگیری و پراکندگی آن‌ها موردبررسی قرار گیرد. به‌علاوه، تلاش میشود با استناد به مؤلفه‌های محیطی و وسعت، محوطههای اشکانی شهرستان درگز خوشهبندی گردد. بدین منظور مختصات جغرافیایی این محوطهها به همراه وسعت آن‌ها در برنامه GIS مورد ارزیابی قرار گرفت. خروجی نقشههای GIS محوطههای اشکانی منطقه نشان داد از فاکتورهای محیطی مؤثر در شکلگیری این محوطهها، سه فاکتور منابع آب، جادههای ارتباطی و ناهمواری در نحوه شکلگیری و پراکندگی محوطههای اشکانی درگز بیشترین تأثیر را داشته است. به‌علاوه، سه خوشه برای محوطههای اشکانی دشت درگز پیشنهاد گردید. دو محوطه توفی و شهرتپه، محوطههای مرکزی دو خوشه A و B پیشنهاد گردید. به‌علاوه پیشنهاد گردید خوشه C معرف محوطههای کوچ‌روی دوره اشکانی در دشت درگز بوده است. نهایتاً بر اساس اهمیت دو محوطه توقی و شهرتپه، جایگاه این دو محوطه در مطالعات باستانشناسی شمال شرق ایران در دوره اشکانی تبیین گردیده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Archaeological Survey of Parthian Sites in Dargaz Plain, North-East of Iran

نویسندگان [English]

Hassan Nami
Seyed Mehdi Mousavinia

Assistant Professor, Department of Archaeology, University of Neyshabur

چکیده [English]

Dargaz County is located in northeastern Iranian Plateau, near to borders of Turkmenistan. Its location so close to Turkmenistan and ancient Nisa, as the first homeland capital of the Parthians, shows the importance of this area in the Iranian history. Discovery of 85 sites dating to the Parthian period in this plain is a testimony to this importance. In this paper, the distribution of the sites has been discussed considering the impact of environmental elements. Settlements of this area have been measured by the distribution of its surface finds. Taking into account of environmental data and the site size, three clusters of sites have been proposed for the Parthian sites of Dargaz. The sites of Toghi and Shahr Tepe are the central sites of two clusters of A and B, respectively. The cluster C represents those sites that have been distributed on the foothills and on the plain as well. Some of these sites are cemeteries of nomadic sector of the Parthian population of the time.

کلیدواژه‌ها [English]

Dargaz
Parthian Period
Clustering
Shahr Tappeh
Toghi
Archaeological Survey
Site Distribution

مراجع

اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، 1371، دررالتیجانفیتاریخبنیاشکان، به کوشش نعمت احمدی، اطلس، بیجا.

اکبری، نعمت‌الله و کیوان زاهدی، 1387، کاربرد روش‌های رتبه‌بندی و تصمیم‌گیری‌های چند شاخصه، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، تهران.

باقی زاده، سعید، 1391، بررسی و مطالعه الگوهای پراکنش پیش‌ازتاریخ دشت درگز از دوران نوسنگی تا پایان عصر آن IV، پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر روح‌الله یوسفی زشک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، رشته باستان‌شناسی.

بختیاری شهری، محمود، 1375، گزارش مقدماتی: بررسی و شناسایی آثار باستانی شهرستان درگز، مرحله اول، پژوهشکده باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، منتشرنشده.

بویل، جی آ، 1368، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی، ج 3، ترجمۀ حسن انوشه، چاپ اول، امیرکبیر، تهران.

خادمیان، کاظم، 1380، فرهنگ جغرافیایی ایران خراسان، انتشارات آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد.

خسروزاده، علیرضا، 1386، گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان بردسیر، فصل اول، پژوهشکده باستان‌شناسی، منتشرنشده، تهران.

دبوآز، نیلسون، 1342، تاریخ سیاسی پارت، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، چاپ اول، نشر ابن‌سینا، تهران.

دیاکونف، 1351، اشکانیان، ترجمه کریم کشاورز، چاپ اول، نشر پیام، تهران.

رابینسون، چارلز الگزاندر، 1370، تاریخ باستان، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، چاپ اول، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، تهران.

رجبی، پرویز، 1381، هزاره‌های گشمده، اشکانیان (پارتها)، جلد چهارم، نشر توس، تهران.

شیپمان، کلاوس، 1384، مبانیتاریخپارتیان، ترجمه هوشنگ صادقی، ققنوس، تهران.

علیزاده، عباس، 1386، تئوری و عمل در باستان‌شناسی، انتشارات سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، تهران.

فرهنگ آبادی‌های کشور، 1365، مرکز آمار ایران، تهران.

گاراژیان، عمران، 1377، بررسی باستان‌شناختی محل‌های پیش‌ازتاریخی حاشیه رودخانه درونگر واقع در شمال شرق استان خراسان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر حسن طلایی، دانشگاه تربیت مدرس، گروه باستانشناسی.

گوتشمید، آلفرد، 1382، تاریخ ایران و ملل هم‌جوار (از اسکندر تا انقراض اشکانیان)، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ اول، نشر علمی، تهران.

گیرشمن، رومن، 1364، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، چاپ سوم، نشر علمی فرهنگی، تهران.

لباف خانیکی، رجبعلی، 1387، به یاد نگهبان، سهم دکتر نگهبان در باستان‌شناسی خراسان، مجله باستان‌شناسی و تاریخ، شماره 45: 103-99.

مترجم، عباس، ۱۳۸۷، بررسی و تحلیل الگوهای استقراری دوره مفرغ قدیم در دشت‌های پیرامون کوهستان الوند-همدان، پایان‌نامه دکتری به راهنمایی دکتر کمال‌الدین نیکنامی، دانشگاه تهران، گروه باستان‌شناسی.

نامی، حسن، ۱۳۹۵، بررسی باستان‌شناسی محوطه‌های اشکانی دشت درگز با تکیه بر نتایج کاوش شهرتپه چاپشلو، پایان‌نامه دکتری به راهنمایی دکتر بهمن فیروزمندی، دانشگاه تهران، گروه باستان‌شناسی.

نامی، حسن، 1395، گمانه‌زنی به‌منظور تعیین عرصه و پیشنهاد حریم تپه شهرتپه چاپشلو، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان خراسان رضوی، منتشرنشده.

نگهبان، عزت‌الله، ۱۳۴۵، گزارش بررسی آثار باستانی شمال شرق ایران، آرشیو پژوهشکده باستانشناسی، منتشرنشده.

هرینک، ارنی، 1376، سفال ایران در دورۀ اشکانی، ترجمۀ حمیده چوبک، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.

ویسهوفر، یوزف، 1377، ایران باستان، ترجمه مرتضی ثاقب فر، چاپ اول، نشر ققنوس، تهران.

یوسفی زشک، روح‌الله و سعید باقی زاده، 1391، کاربرد سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی در تحلیل الگوی استقراری: مطالعه موردی محوطه‌های دشت درگز از دوره نوسنگی تا پایان عصر آن IV، نامه باستان‌شناسی، شماره 2، دوره دوم: 24-7.

Basafa, H., 2008. A New perspective on Dambakoh site in south East Iran, Iranica Antiqua XLIII: 185-204.

Bernard, P., 1967. Ai Khanum on the Oxus: A Hellenistic city in Central Asia, PBA 53: 71-95.

Bivar, A., David, H., 1972. Cavalry equipment and tachtics on the Euphrates frontier, Dumbarton Oaks Papers 26: 271-91.

Cellerino, A., 2008. La ceramica. in: Invernizzi, A., Lippolis, C. (eds.), Nisa Partica. ricerche nel compleso monumentale Arsacide. monografie di Mesopotamia IX. Le Lettere, Firenze, pp. 197–209.

Dupree, L., 1958. Shamshir Ghar: historic cave site in Kandahar province Afigahanestan, New York, The American Museum of Natural History.

Frankfort. H., 1927. Studies in early pottery of the Near East. II. Asia, Europe and the Agean, and their earliest interrelations, London, Royal Anthropological Institute.

Kleiss, W., 1970. Zur topographic des Parther Hanges in Bistun, AMI 3:133-168.

Kohl, Ph., Dennis L. Heskel., 1980. Archaeological reconnaissance inthe Darreh Gaz Plain: a short report, Iran 18: 160-172.

Napier G. C., Kazi S.A., 1876. Extracts from a diary of a tour in Khorassan and notes on the eastern Alburz tract; with notes on the Yomut Tribe, Journal of the Royal Geographical Society of London 46: 62-171.

Potts D.T., Roustaei, K., Petrie. K., Weeks, L.R., 2006. The Mamasani archaeological project stage one: a report on the first two seasons of the ICAR-University of Sydney expedition to the Mamasani District, Fars Province, Iran. Tehran: Iranian Center for Archaeological Research.

Rahbar, M., 1998. Decouverte d’un monument d’Époque Sassanide Á Bandian, Dargaz (Nord Khorassan) fouilles 1994 et 1995, Studia Iranica 27 (2): 213-250.

Rawlinson, S. H., 1879. The road to Merv, Proceedings of the Royal Geographical Society and Monthly Record of Geography 1(3): 161-191.

Tomaschek, W., 1896, apavortene. P-WRE, bd. II, S.

Turco, F., Davit, P., Borghi, A., Bruno, J., Lippolis, C., Operti, L., 2015. Multi-technique characterization of various artefacts and raw materials from old Nisa (Turkmenistan): a preliminary study. Journal of Archaeological Science: 5: 372-382.

Wheeler, S. M., 1962. Charsada, London, Oxford University Press.

Wiesehöfer, J., 2004. Communicators between east and west: The Parthians, in: T. Stoellner; S. Rainer & V. Abdolrasool (eds.), Persiens antike pracht. Deutsches Bergbau-Museum Bochum, Germany, pp. 408-41.

Usmanova, ZI., 1963. Erk-Kala (based on the materials of STACE 1955-1959), TUTAKE (ТЮТАКЭ) XI: 20-94.

--------------, 2004. Le monument Sassanide de Bandian, Dargaz, untemple du feu d’aprés les dernieres decouvertes 1996-98, Studia Iranica 33 (1): 7-30.

--------------, 2007. A tower of silence of the Sasanian period at Bandiyan, some observations about Dakhmas in Zoroastrian religion, in: J. cribb & G. Herrmann (eds.), after alexander, Central Asia before Islam, Proceedings of The British Academy, pp. 133: 455-473.

مطالعات باستان شناسی

بررسی باستان شناسی محوطه های اشکانی شهرستان درگز، شمال شرق ایران

مراجع

مراجع

دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 19
خرداد 1398
صفحه 233-252

بررسی باستان شناسی محوطه های اشکانی شهرستان درگز، شمال شرق ایران

مراجع

مراجع

دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 19خرداد 1398صفحه 233-252

دوره 11، شماره 1 - شماره پیاپی 19
خرداد 1398
صفحه 233-252