مطالعات باستان شناسی

شهر اردبیل به‌واسطه موقعیت خاص جغرافیایی و استراتژیکی، در قرون اولیه اسلامی به‌عنوان چهارراه ارتباطی و مهم‌ترین شهر بلاد آذربایجان در مبادلات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در متون تاریخی و جغرافیایی یادشده ... بیشتر شهر اردبیل به‌واسطه موقعیت خاص جغرافیایی و استراتژیکی، در قرون اولیه اسلامی به‌عنوان چهارراه ارتباطی و مهم‌ترین شهر بلاد آذربایجان در مبادلات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در متون تاریخی و جغرافیایی یادشده است. وجود تنوع در زیست‌بوم‌ منطقه و همچنین شرایط مؤلفه‌های فضای مکانی، تأثیری شگرف بر بقاء و توسعه شهر بر جای نهاده بود که در این مقاله به بررسی و تحلیل عواملی که این شرایط برتر را ایجاد کرده، پرداخته‌شده است. در این راستا؛ هدف از پژوهش حاضر، شناسایی مؤلفه‌های جغرافیایی مؤثر بر فرایند بقاء و توسعه شهر اردبیل در دوران اسلامی تا پایان دوره صفوی بوده است؛ بنابراین پرسش اصلی این پژوهش عبارت از: چه متغیرهای جغرافیایی بر بقاء و توسعه و افول شهر در قرون اولیه اسلامی تا پایان دوران صفوی اثر گذاشته است؟ روش تحقیق توصیفی– تحلیلی است. گردآوری داده ها بر پایۀ منابع مکتوب تاریخی جغرافیایی صورت گرفته است و تحلیل و استدلال بر پایه نظریه بوم‌شناسی «کنت وات» صورت گرفته و نقش پنج متغیر: ماده، انرژی، تنوع، فضا و زمان در دو فاز بقاء- توسعه و رکود شهر مطالعه شده است. نتایج نشان می دهد که در سده های اولیه اسلامی شهر اردبیل به‌عنوان اولین و مهمترین شهر ایالت آذربایجان مطرح‌شده بود. منابع آب، انرژی و موارد انسان‌ ساخت، شکل گیری آن را در قرون اولیه دوران اسلامی در پی داشت. پس از حمله گرجیان و مغولان، این شهر تا حدی رونق گذشته را از دست داد؛ اما در دوره صفویه به‌واسطه اهمیت مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی و همچنین رونق تجارت ابریشم، مجدداً این شهر شکوه گذشته را بازیافت که این موضوع با انباشت ثروت از طریق احیای دوباره مسیرهای ارتباطی و جمع‌آوری موقوفات برای مجموعه آرامگاهی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از نقاط مختلف در مقیاس منطقه ای و برون منطقه ای میسر گردید

جنوب دریاچۀ ارومیه در عصر آهن3: مدارکی جدید از مهاباد

واحد جولائی؛ رضا رضالو؛ کریم حاجی زاده؛ بهروز افخمی

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 29-54

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.281524.142720

چکیده

به استناد شواهد تاریخی، جنوب دریاچۀ ارومیه در عصر آهن3 (800 – 550 پ.م ) محل زندگی اقوام مختلف بوده است و از نظر سیاسی، میان پادشاهیهای کوچک تقسیم‌شده بود که مرزهای سیاسی آنها با نزاع قدرتهای منطقهای ... بیشتر به استناد شواهد تاریخی، جنوب دریاچۀ ارومیه در عصر آهن3 (800 – 550 پ.م ) محل زندگی اقوام مختلف بوده است و از نظر سیاسی، میان پادشاهیهای کوچک تقسیم‌شده بود که مرزهای سیاسی آنها با نزاع قدرتهای منطقهای آشور و اورارتو بر سر تصاحب منطقه تغییر مییافت. در این میان، اقتدار و وسعت قلمرو پادشاهی مانا بیش از سایرین بوده است. با اینکه منطقۀ مهاباد بخش اصلی قلمرو پادشاهی مانا را در برمی‌گرفت، اما در مطالعات باستان شناسی عصر آهن3، کمتر به آن توجه شده است. در فروردین ماه 1396 بررسی بخش مرکزی شهرستان مهاباد با هدف شناخت سکونتگاه های عصر آهن3 و مطالعۀ خصوصیات، تحلیل ساختار، نحوۀ پراکنش و وسعت آنها بازنگری شد. در این بررسی که با روش پیمایش سطحی فشرده انجام شد، شمارِ 24 محوطه از این دوره شناسایی و نمونه های برداشت شده که عمدتاً شامل یافته های سفالی است، در طی مطالعات کتابخانه ای و با استفاده از گزارش ها، کتاب ها و مقاله های منتشرشده از استقرارهای عصر آهن3 تاریخگذاری شده است. مهم ترین پرسش های این پژوهش عبارت اند از اینکه ساختار و وسعت استقرارهای دورۀ آهن3 در دشت مهاباد بر اساس یافته های باستان شناسی به چه شکل و تبادلات فرهنگی و برهمکنش های منطقه ای و فرامنطقه‌ای دشت مهاباد با مناطق هم‌جوار در این دوره چگونه بوده است. به‌طور کلی نتایج بررسی نشان می دهد محوطه های شناساییشده از نوع محوطه های با معماری صخرهای، محوطه های گورستانی و تپه های استقراری است و یافته های سفالی حاکی از این است که دشت مهاباد در این دوره، افزون بر ارتباطات درون منطقه ای، با منطقۀ غرب ایران نیز ارتباطات فرهنگی برون منطقه ای داشته است.

پیوستگی و ارتباط بین معنا و مصداق در سنگ قبور دوران اسلامی ایران (مطالعه موردی قوچ و شیر سنگی)

اسماعیل معروفی اقدم؛ کریم حاجی زاده؛ رضا رضالو؛ بهروز افخمی

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 169-194

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.286487.142760

چکیده

سنگ قبرهای موجود در گورستانها را شاید بتوان یکی از پیچیدهترین آثار هنری بشری از نظر معناشناختی در ورای آنها دانست؛ چرا که این دسته از آثار با مهمترین و دردناکترین واقعه زندگی انسان یعنی مرگ و آخرت ... بیشتر سنگ قبرهای موجود در گورستانها را شاید بتوان یکی از پیچیدهترین آثار هنری بشری از نظر معناشناختی در ورای آنها دانست؛ چرا که این دسته از آثار با مهمترین و دردناکترین واقعه زندگی انسان یعنی مرگ و آخرت سر و کار دارند. سنگ مزارات چه از لحاظ فرم کلی و چه از منظر نقوش قرار گرفته بر روی آنها، از تنوعات زیادی برخوردار هستند؛ به طوری که مطالعه ریختشناسی سنگ قبور و واکاوی نگارههای انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی و ... قرار گرفته بر روی آنها، در کنار هم اطلاعات ارزشمندی را در ارتباط با باورها و اعتقادات مذهبی ایرانی - اسلامی، جامعهشناختی تاریخی، فرهنگشناسی و ... در اختیار قرار میدهد. سنگ قبرها، بنا بر اعتقادات و باورهای مذهبی و فرهنگ و جغرافیای هر منطقه، از تنوع چشمگیری برخوردار هستند. از جمله مهمترین این دسته از سنگ قبرها از منظر معناشناختی و باورهای اسطورهای، قوچها و شیرهای سنگی هستند که عموما در نیمه غربی ایران و بالاخص در شمال غرب و غرب ایران یافت میشوند. شکل و هیبت این سنگ قبرها، علاوه بر معانی اسطورهشناختی و کهن الگویی نسبت به هنر و آیین ایران باستان، نمادی از قدرت، صلابت، شجاعت، بزرگی، جایگاه اجتماعی و ابهت شخص متوفی هستند. این مقاله به شیوه توصیفی – تحلیلی و با توجه به مطالعات میدانی و کتابخانهای، به دنبال کشف همسویی بین فرم یا حجم با نقوش و تزئینات یا همان ارتباط بین معانی و مصادیق در سنگ قبور نوع قوچ سنگی و شیر سنگی موجود در گورستانهای دوران اسلامی ایران است. بررسیها نشان میدهد که سنگ قبرهای قوچ و شیر خود نمادی از بزرگی، رشادت، قهرمانی، بزرگی و شجاعت بوده و تمامی نقوش فرعی قرار گرفته بر روی بدنه این آثار نیز، به نوعی بازگوکننده و تداعی کننده این صفات و معانی بوده و در ارتباط و وابستگی کامل با حجم یا ریخت سنگ قبرها هستند.

تحلیل الگوهای استقراری عصر آهن دشت پیرانشهر با تکیه بر سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)

عبیدالله سرخ آبی؛ رضا رضالو؛ کریم حاجی زاده

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 97-115

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.257545.142564

چکیده

تفسیر رفتارهای گذشته ی انسان و توجّه به درک و سنجش فرایندهای پیچیدهی تعاملی بین انسان و محیط از حیث وابستگی آن به اجزای محیط طبیعی و اکولوژیکی در مرکز توجّه باستان شناسی جدید قرار دارد. بررسی ... بیشتر تفسیر رفتارهای گذشته ی انسان و توجّه به درک و سنجش فرایندهای پیچیدهی تعاملی بین انسان و محیط از حیث وابستگی آن به اجزای محیط طبیعی و اکولوژیکی در مرکز توجّه باستان شناسی جدید قرار دارد. بررسی های باستانشناسی و تحلیل الگوهای استقراری، از روش های شناخته شده در باستان شناسی برای کمک به شناخت این فرایندهای تعاملی است. حوضه ی جنوبی دریاچهی ارومیه با مطالعات هیات باستانشناسی دانشگاه پنسیلوانیا در تپه حسنلو و دشت سندوس به یکی از مهمترین مناطق باستان شناختی و مبنایی برای گاهنگاری در شمالغرب ایران بدل گشت. در این میان دشت پیرانشهر از طرفی به دلیل همجواری با محوطه حسنلو در شمال و محوطه ربط در جنوب و از طرف دیگر به دلیل همسایگی این منطقه با قدرت های بزرگی چون آشور و اورارتو و مانّا در نیمه ی اوّل هزارهی اوّل ق.م جزو نواحی مهمّ از نظر مطالعات باستانشناسی عصر آهن شمالغرب ایران است. پژوهش پیش رو با این فرض که استقرارهای عصر آهن دشت پیرانشهر از الگوی استقراری مشخّصی پیروی میکنند، دشت پیرانشهر را بررسی کرد. در این پژوهش سعی گردید با استفاده از روش مطالعات میدانی و کتابخانه ای و به کارگیری مدل های تحلیل جغرافیایی تفسیر روشمند و مناسبی از نحوهی توزیع محوطه های عصر آهن و هزارهی اول ق.م دشت پیرانشهر ارائه گردد. بررسی ها نشان داد که استقرارهای عصر آهن منطقه بیش از همه تحت تأثیر دو عامل جغرافیایی ارتفاع از سطح دریا و میزان دسترسی به رودخانه ها بوده و همین امر باعث ایجاد شبکه های خطّی در مسیر رودخانه ها و با ارتفاع گزینی مناسب نسبت به دشت گردیده است. همچنین مشخص شد که استقرارهای عصر آهن این دشت به تبعیت از شکل ناهمواری ها و جغرافیای طبیعی منطقه در نیمهی نخست هزارهی اول ق.م با ایجاد سلسله مراتب استقراری مشخّص میل به سوی تشکیل یک واحد سیاسی مستقل محلی داشته است که میتوان نشانه های وجود این واحد سیاسی را در متون آشوری نو با نام خوبوشکیا شناسایی کرد.

بررسی‌های باستان‌شناختی شرق آذربایجان، فصل اول؛ شمال شهرستان نمین، استان اردبیل

محمد علیزاده سولا؛ رضا رضالو؛ کریم حاجی زاده؛ بهروز افخمی

دوره 10، شماره 2 ، دی 1397، ، صفحه 221-238

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.68542

چکیده

شرق شمال غرب ایران (استان اردبیل) باوجود آثار ارزشمند، در ادبیات باستان‌شناسی ایران کمتر شناخته‌شده و گاه نگاری آن بر اساس کاوش‌های حوزه دریاچه ارومیه شکل‌گرفته است. نمین به‌عنوان شرقی‌ترین بخش اردبیل ... بیشتر شرق شمال غرب ایران (استان اردبیل) باوجود آثار ارزشمند، در ادبیات باستان‌شناسی ایران کمتر شناخته‌شده و گاه نگاری آن بر اساس کاوش‌های حوزه دریاچه ارومیه شکل‌گرفته است. نمین به‌عنوان شرقی‌ترین بخش اردبیل از این موضوع مستثنی نیست. از زمانی که دمورگان فرانسوی در اواخر قرن 19 میلادی گزارش مختصری از کاوش‌های نمین ارائه نمود تاکنون گزارشی از فعالیت‌های باستان‌شناسی در این منطقه از آذربایجان ارائه نگردیده است. اولین فصل بررسی باستان‌شناختی شهرستان مرزی نمین که با مساحتی حدود 1100 کیلومترمربع در امتداد شمالی جنوبی در شرق استان اردبیل واقع گردیده؛ باهدف آغاز پژوهش‌های روشمند و هدفمند باستان‌شناختی در منطقه شرق آذربایجان جهت درک جایگاه و اهمیت باستان‌شناختی آن در دوره‌های مختلف فرهنگی و پر کردن خلأهای مطالعاتی موجود در حوزه شمال غرب ایرآن‌همچنین کوشش و فراهم کردن مقدمات جهت تعیین جایگاه فرهنگ‌های ادوار مختلف به‌ویژه پیش‌ازتاریخ منطقه موردمطالعه در جداول گاه نگاری شمال غرب ایران در پائیز 1394 انجام و طی آن 175 محوطه و اثر تاریخی ثبت گردید. نتایج بررسی‌ها نشانگر وجود الگوی خاص استقراری در دوران مفرغ و آهن با تمرکز بر قلاع استقراری و وجود گورستان‌های وسیع عمدتاً چهارچینه و کلان سنگی پیرامون آن‌هاست. در دوران تاریخی شاهد افزایش تعداد استقرارها و در دوران اسلامی شاهد به وجود آمدن استقرارهای بسیار وسیع می‌باشیم.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

نویسنده = کریم حاجی زاده

تبیین نقش متغیرهای زیست‌بوم شناسی مؤثر بر فرایند بقاء - توسعه و رکود حیات شهر اسلامی اردبیل

چکیده

جنوب دریاچۀ ارومیه در عصر آهن3: مدارکی جدید از مهاباد

چکیده

پیوستگی و ارتباط بین معنا و مصداق در سنگ قبور دوران اسلامی ایران (مطالعه موردی قوچ و شیر سنگی)

چکیده

تحلیل الگوهای استقراری عصر آهن دشت پیرانشهر با تکیه بر سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)

چکیده

بررسی‌های باستان‌شناختی شرق آذربایجان، فصل اول؛ شمال شهرستان نمین، استان اردبیل

چکیده