نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تهران ‌

2 استادیار پژوهشکدۀ باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی

چکیده

قلعه ایرج، با حدود 190 هکتار وسعت، یکی از محوطه­های تاریخی مهم ایران در دشت تهران است. تاکنون مطالعات پراکنده­ای راجع­به این محوطه انجام‌ پذیرفته که هیچ‌گاه نتوانسته است آن‌چنان‌که باید، ابعاد تاریخی و باستان­شناسی قلعه ایرج را شناسایی کند. تمامی مطالعات پیشین، تنها بر مشاهدۀ داده­های سطحی محوطه و بقایای معماری حصار مبتنی بوده است؛ از این‌رو،    نمی­توان با اطمینان درخصوص برخی از ابعاد باستان­شناسی قلعه ایرج، اظهارنظر دقیقی ارائه داد؛ ازجمله این­که، قلعه ایرج در چه برهه­ای از تاریخ ایران ساخته‌ شده و به‌واقع چه کاربری­ای داشته است؟ در نوشتار حاضر تلاش می­شود با تحلیل داده­های  باستان­شناسی یافت­شده از بررسی­ها و کاوش محوطه به همراه متون تاریخی منطقه، ضمن فهم بهتر قلعه ایرج در بافت تاریخ دشت تهران، به دو پرسش کلیدی محوطه، «تاریخ» و «کاربری» قلعه ایرج، پاسخ داده شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Archaeological Survey of Qaleh Iraj, Dating and Function

نویسندگان [English]

  • Seyed Mehdi Mousavinia 1
  • Mohammadreza Nemati 2

1 Ph.D Candidate, Department of Archeology, University of Tehran

2 Assistant Professor, Iranian Centre for Archaeological Research, Tehran

چکیده [English]

Among the Historical Monuments which have been identified in Tehran plain, Qaleh Iraj (known also as Qaleh Gabri) is the biggest in extent by 1470 m. length, 1300 m. Width covering an area around 190 ha.  This historical site is located 2 Kilometers north-east of Varamin county, in Tehran Plain. Despite some archaeological study, there has been no information on the archaeology of Qaleh Iraj it self alsor on the architectural characteristics of building. This study aimed to determine build up a chronologcal framwork to date different parts of Qale which may have been made durind successive periods.Through this paper we tried to explain the function of Qale and why the Qale was abandoned. For this we used archaeological data, text documents as well remote sensing (RS) magery to find history and function of Qaleh Iraj. This study showed Qaleh Iraj is a Garrison in Sassanian Period and maybe abandoned in the early Islamic period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qaleh Iraj
  • Archaeological Survey
  • Dating
  • Function
  • Remote sensing (RS)
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1363)، تاریخ ابن خلدون، ج اول، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی،  تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
اسکندری، سیامک (1385)، «بازشناسی کالبدی قلعه ایرج ورامین»، سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم کرمان، جلد چهارم، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (پژوهشگاه)، صص 71-109.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­خان (1311)، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، ضمیمۀ جلد سوم کتاب دررالتیجان فی تاریخ بنی الاشکان، تهران، چاپ سنگی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی (1367)، مرآة البلدان، ج اول، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، دانشگاه تهران.
اوستن، هنینگ فون و هانس رودلف نومان (1373)، تخت سلیمان، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، تهران،سازمانمیراثفرهنگی.
بلاذری، احمد بن یحیی (1364)، فتوح البلدان، ترجمۀ دکتر آذرتاش آذرنوش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
بلعمی، محمد بن محمد (1378)، تاریخ‌نامۀ طبری (تاریخ بلعمی)، جلد دوم، تهران، سروش.
پیرنیا، حسن (1375)، تاریخ ایران باستان، جلد سوم، تهران، دنیای کتاب.
جواهر کلام، عبدالعزیز (1325)، تاریخ تهران، جزء اول: تا پایان عصر ناصرالدین‌شاه قاجار، تهران، بی­نا.
خسروی، شکوه و اصغر رشنو (1391)، گزارش کاوش اضطراری تپه پلنگ گرد شهرستان اسلام­آباد غرب، کرمانشاه، آرشیو ادارۀ کل میراث فرهنگی استان کرمانشاه (منتشرنشده).
خلعتبری، محمدرضا (1380)، گزارش بررسی شهرستان ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان تهران (منتشرنشده).
دینوری، احمد بن داود (1371)،  اخبارالطوال، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی.
دیولافوا، مادام ژان (1376)، ایران، کلده و شوش، ترجمۀ همایون فره­وشی، تهران، دنیای کتاب.
رحیمی­فر، مهناز (1385)، «بررسی برچسب­های گلی خورهه محلات»، باستان­شناسی، سال دوم، شمارۀ 3، صص 73-68.
رهبر،مهدی(1379)،فصلاول کاوش‌های باستان­شناسی آتشکوه، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی (منتشرنشده).
سرفراز، علی­اکبر؛ احمد چایچی امیرخیز؛ محمدرضا سعیدی (1393)، شهر باستانی بیشاپور، تهران، سمت.
طبری، محمد بن جریر (1362)، تاریخ طبری، جلد دوم، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، اساطیر.
علیخانی، الهه (1386)، «بررسی گل­مهرهای به‌دست‌آمده از کاوش‌های محوطه قصر ابونصر»، پایان­نامۀ کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر حکمت­الله ملاصالحی، دانشگاه تهران، گروه باستان‌شناسی.
فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به کوشش مهدی قریب، تهران، دوستان.
فرزین، افشین (1381)، پروژۀ مستندسازی قلعه ایرج ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی کشور (منتشرنشده).
کرزن، جورج ناتانیل (1380)، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، علمی فرهنگی.
گردیزی، ابوسعید (1363)، زین الاخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب.
گوبل، روبرت (1384)، گل­مهرهای تخت سلیمان، جستاری در مهرشناسی اواخر ساسانی، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
محمدی­فر، محمد؛ جواد نیستانی؛ مهدی موسوی کوهپر و علیرضا هژبری نوبری (1390)، «مطالعۀ گونه­شناسی عناصر و اجزای معماری ایران در دورۀ ساسانی»، نامۀ باستان‌شناسی، دورۀ اول، شمارۀ 1، صص 104-83.
مستوفی قروینی، حمدالله (1361)، تاریخ گزیده، به کوشش گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب.
مسعودی، علی بن حسین (1370)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی.
نعمتی، محمدرضا (1394)، گزارش دو فصل کاوش در قلعه ایرج ورامین، آرشیو سازمان میراث فرهنگی استان تهران (منتشرنشده).
یعقوبی، احمد بن اسحاق (1371)، تاریخ یعقوبی، ج اول، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی فرهنگی.
Huff. D.1987. Architecture II , Sassanian period, Encyclopaedia Iranica, Vol II, Routledge & Kegan Paul, London and New York, pp. 329-334.
Keall, E., Keall M., 1981. The Qaleh Yazdigird pottery: A statistical Approach, Iran, Vol. 19. Pp: 33-80. 
Kleiss, W. 1987. Qaleh Gabri bei Veramin, AMI(Archaeologische Mitteilungen aus Iran), band 20, pp. 289-308.
Kleiss, W., 1987, Čal Tarkhan südöstlich von Rey”, AMI (Archaeologische Mitteilungen aus Iran), band 20, pp. 309-318.
Matheson, S., 2001. Persia, an archaeological guide, Yassavoli Publications, Tehran.
Pezard, G.,and Bondoux, G. 1911. Misson de Tehran, memoires de la mission archeologique en Perse (MDP), XII. pp. 51-64.
Pope. A. U., 1933. A Sasanian garden palace, The Art Bulletin, Vol. 15, No. 1, pp. 75-85.
Reuther, Oscar, 1939. Sasanian architecture, in: UphamPope (ed.), a survey of Persian art, Vol. (2), Oxford University Prss, pp. 493-578.