نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه باستان‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان

2 دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان

3 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

شواهد باستان‌شناختی، جایگاه ساکنین کوهپایه‌های زاگرس را در تحولات دوران ایلام تأیید کرده است. اما اطلاعات منسجمی از کمیّت و کیفیت آثار این دوره در بخش­های داخلی ارتفاعات زاگرس و به­خصوص در سرشاخه‌های رود کارون در دست نیست. جدیدترین بررسی­ها و کاوش‌های باستان‌شناختی حاکی از وجود شواهد قابل‌توجهی از دوران ایلام میانه یا یکی از شکوفاترین مقاطع تاریخ ایلام در این مناطق است. بررسی­های میدانی، بازنگری و جمع‌بندی نتایج مطالعات جدید جایگاه منطقۀ کارون علیا را در قلمرو امپراطوری ایلام به‌طور مستندی آشکار می‌نماید. کشف تپه‌ها ومحوطه‌های باستانی، آثارمعماری، تدفین­ها،کتیبه­های میخی و اشیاء سفالین ایلامی در این منطقۀ مرتفع و صعب‌العبور، دریچه­های تازه­ای بر روی ایلام­شناسان گشوده است. بررسی این مدارک نشان می‌دهد که این مناطق برخلاف نتیجه‌گیری‌های پیشین، نه در حاشیۀ قلمرو ایلام، بلکه در بطن معادلات سیاسی و اجتماعی جنوب غرب ایران در هزارۀ دوم قبل از میلاد قرار داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Middle Elamite Archaeological Evidence in the Upper Karun Basin

نویسندگان [English]

  • Yaghub Mohamadifar 1
  • Kazem Mollazade 2
  • aliasghar noruzi 3

1 Professor, Department of Archaeology, Bou-Alisina University, Hamedan

2 Associate Professor, Department of Archaeology, Bou-Alisina University, Hamedan

3 Ph. D Candidate Department of Archaeology, Bou-Alisina University, Hamedan

چکیده [English]

Archaeological evidence has witnessed that the presence of the Zagros foothill's habitants in the development of Middle Elamite period. Despite several new archaeological researches in the interior highlands of the Zagros in Upper Karun basin, there have been no accurate and consistent information on the quantity and quality of the Middle Elamite period in this area. Considerable evidence from the Middle Elamite period as one of the most prosperous periods in the history of Elam, have been discovered during recent archaeological activities in this region. With reviews of new works and documentation materials in the Upper Karun basin certainly (not likely) evidences of Elamite empire territories is present here. Discovery of ancient mounds and sites containing architecture, burials, cuneiform inscriptions and pottery from this period would open new windows for interested archaeologists. Now there is no doubt that these areas located in the Zagros foothills played an important social and political role during second millennium BC in south West Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Middle Elamite
  • Zagros Foothills
  • Second Millennium BC
  • Elamite Cultural Materials
ارفعی، عبدالمجید (1389)، «سنگ‌نبشتۀ شیلهک اینشوشیناک از سولقان شهرکرد»، زبان شناخت، سال اول، شمارۀ اول، 18-1
اسمعیلی جلودار، محمد اسماعیل (­1391­)، «گزارش مقدماتی کاوش نجات بخشیِ ترانشه (D10) محوطۀ کارخانه(020.KD 1/)   در محدودۀ سد و تونل سوم کوهرنگ در چهارمحال بختیاری (بخش اول)»، گمانه: نشریه تخصصی باستان‌شناسی دانشگاه کاشان، شمارۀ 2، 1-28.
اهلرز، اکارت (1372)، ایران: مبانی کشورشناسی جغرافیایی، جلد اول، ترجمه محمدتقی رهنمایی، چ اول، تهران، سحاب.     
اهمان دیتر (1369)، بختیاری‌ها: عشایر کوه‌نشین در پویه تاریخ، ترجمه سید محسن محسنیان، مشهد، آستان قدس.
بدیعی، ربیع (4712­)، جغرافیای مفصل ایران، چاپ چهارم، تهران، اقبال.
پاتس دانیل (1385)، باستان‌شناسی ایلام، ترجمه زهرا باستی، تهران، سمت.
پرادا، ایدت (1393)، هنر ایران باستان، ترجمه یوسف مجیدزاده، (چ دوم)، تهران، دانشگاه تهران.
جعفری، محمدجواد (1393)، «گزارش مقدماتی کاوش فصل سوم گورستان چال شاهین لما(یاسوج)» مجموعه مقالات همایش بین‌المللی باستان شناسان جوان، به کوشش محمدحسین عزیزی خرانقی و همکاران زیر نظر کمال‌الدین نیکنامی، تهران، دانشگاه تهران.
خسروزاده، علیرضا (1391)، «الگوی استقراری دشت فارسان از پیش‌ازتاریخ تا دوران اسلامی» ، نامورنامه: مقاله­هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به کوشش حمید فهیمی و کریم علیزاده، تهران، ایران نگار، 169-188.
خوشحال، جواد؛ حسنعلی غیور؛ داریوش رحیمی (1384)، «کاربرد مدل ترکیبی گامبل در تجزیه ‌و تحلیل فراوانی بارش‌های حداکثر حوضۀ کارون شمالی»، جغرافیا و توسعه، بهار و تابستان ١384، 83-73.
دومورینی  ژ  (1375)، عشایر فارس، ترجمه دکتر جلال‌الدین رفیع­فر، چ اول، تهران، دانشگاه تهران.
راستی­دوست، مصطفی (1387)، بررسی باستان‌شناسی سد کارون 2، تهران،پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، منتشرنشده.
رضوانی، حسن؛ کوروش روستایی؛ احمد آزادی؛ ابراهیم قزلباش (1386)، گزارش نهایی کاوش‌های باستان‌شناختی گورستان لما، تهران، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی.
روستایی، کورش (1386)، «گزارش فصل اول بررسی و شناسایی باستان­شناختی شهرستان کوهرنگ»، تهران، پژوهشکدۀ  باستان‌شناسی، گزارش منتشرنشده.
روشان، حسین؛ قربان وهاب­زاده؛ کریم سلیمانی؛ رسول فرهادی (1392)، «شبیه‌سازی رفتار هیدرولیکی رودخانه با استفاده از مدل HEC-RAS در محیط GIS مطالعۀ موردی: رودخانه بشار، استان کهگیلویه و بویراحمد»، پژوهشنامۀ مدیریت حوزۀ آبخیز، سال چهارم، شماره 7، بهار و تابستان 1392، 70-83.
صراف، محمدرحیم (1372)، نقوش برجسته ایلامی، چ اول، تهران، جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران.
فرجی، مهدی (1389)، «پژوهشی در مورد دستبندهای تدفینی با تزیینات حیوانی در فرهنگ هزارۀ اول ق.م منطقه فارس و خوزستان»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
قزلباش، ابراهیم؛ محمدجواد جعفری؛ نوروز رجبی؛ کوروش محمدخانی (1391)، «گزارش فصل اول کاوش باستان‌شناسی گورستان تاج­امیر یاسوج، تهران، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی»، منتشرنشده.
گارثویت، جن راف (1372)، تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری، ترجمه مهراب امیری، تهران، انزان.
گاوبه  هانیس (1377)، ارجان و کهگیلویه ،ترجمه سعید فرهودی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ دوم.
گیرشمن، رومن (1373­)، چغازنبیل، جلد 1، ترجمه اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
علیزاده، عباس (­1391)، «روند پیچیدگی اجتماعی و سیاسی در جهان عیلامی»، پیام باستان­شناس، سال نهم، شماره هفدهم، 87-102.
ـــــــــــــــ (1387)، شکل‌گیری حکومت عشایری و کوهستانی عیلام باستان، شهرکرد، سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری چهارمحال و بختیاری.
ـــــــــــــــــ (1378)، «بازتاب نقش جغرافیایی، زیست‌محیطی و اقتصادی در تحولات جنوب باختری ایران از پیش از اسلام تا اسلام»، اثر، شمارۀ 21­، 47-29
لایارد، هنری اوستین (1367)، سفرنامۀلایارد، ترجمۀ مهراب امیری، تهران، وحید.
مهرکیان، جعفر (1375)، «پیشینۀ پژوهش در نگارکندهای صخره‌ای و سنگی ایران، سد کارون3»، تهران، پژوهشکده باستان‌شناسی، منتشرنشده.
مهرکیان، جعفر (1384)، «گزارش بررسی‌های باستان‌شناسی نجات­بخشی سد کارون3»، تهران، باستان‌شناسی و تاریخ، سال دهم، شمارۀ دوم، 54-61.
میر اسکندری، سیدمحمود (1391)، بررسی و شناسایی آثار باستانی دشت سوسن ­(ایذه خوزستان­)، تهران، گنجینۀ هنر.
نگهبان، عزت‌الله­ (1372)، حفاری هفت‌تپه دشت خوزستان، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران.
نوروزی، علی‌اصغر؛ محسن حیدری؛ خسرو احمدی (1392)، «محوطۀ ساکی‌آباد در حوزۀ تالاب چغاخور: شواهدی از استقرار کوچ‌نشینی در دورۀ مس‌وسنگ در شمال زاگرس جنوبی»، مطالعات باستان‌شناسی دانشگاه تهران، دورۀ 5، شمارۀ 2، 163-145.
نوروزی، علی‌اصغر (1375)­، «گزارش گمانه‌زنی در تپۀ باستانی قلعه گلی روستای قلعه افغان لردگان»، تهران، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، چاپ‌نشده.
ـــــــــــــــــــ (1375)، «گمانه‌زنی در تپه‌های شرق بلداجی»، تهران، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی­، چاپ‌نشده.
ـــــــــــــــــــ (1382)، «محوطۀ نویافته ایلامی، فراتر از مرزهای شناخته‌شدۀ ایلام»، نامه پژوهشگاه، میراث فرهنگی، شمارۀ 3، 75-82.
ـــــــــــــــــــ (­1383)، «گزارش بررسی باستان‌شناختی شهرستان شهرکرد»، تهران، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، منتشرنشده.
ـــــــــــــــــــ (1386)، «گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان بروجن»، جلد اول، تهران، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، چاپ‌نشده.
ـــــــــــــــــــ (­1388)، «مطالعات باستان‌شناسی در حوضة آبخیز کارون شمالی (چهارمحال و بختیاری)»، تهران،  مطالعات باستان‌شناسی، دورۀ 1، شمارۀ 2، 161-175.
ــــــــــــــــــ (1388)، «گزارش کاوش باستان‌شناختی محوطۀ باستانی زاغه»، تهران، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی (چاپ‌نشده).
نیکنامی کمال‌الدین و مژگان جایز (1390)، «محوطه‌های عصر سنگ دشت ایذه: شناسایی و تحلیل مکانی»، پژوهش‌های ایران‌شناسی، سال اول، شمارۀ اول، 80-57.
Alizadeh, A., 2003. Some observations based on the nomadic character of Fars prehistoric cultural development, in Yeki Bud, Yeki Nabud, essays on the archaeology of Iran in honor of William M. Sumner, Naomi F. Miller and Kamyar Abdi (eds.), Monograph of the Cotsen Institute of Archaeology at UCLA 48, Los Angeles, pp. 83-97.
Borjian, Habib, 2012. Karun River, geography and hydrology, Encyclopedia of California, Los Angeles, Pp.83-97.
Bayani, Mohammad Ismael, 1979. The Elamite period on the Izeh Palain.in Archaeological investigations in northeastern Xuzestan, 1976, Technical Reports, No. 10; Research Reports in Archaeology, Contribution5. Ann Arbor: Museum.
Carter, Elizabeth (1979). Elamite pottery, ca. 2000-1000 B.C. Journal of Near Eastern Studies, 38:111-128.
______________, 1996. Excavations at Anshan (Tal-e Malyan):the middle Elamite period, Malyan excavationreports, Philadelphia, University Museum Monographs, 82.
______________, 1971. Elam in the second millennium B.C.: the archaeological evidence. Ph.D. Thesis, University of Chicago.
______________, 1994. Bridging the gap between the Elamites and the Persians in southeastern Khuzistan, in: Sancisi-Weedenburg, H., Kuhrt, A. and Cool-Root, M., (eds.) Achaemenid History VIII: - continuity and change, Nederlands Instituut Voor Het Nabije Oosten, Leiden: 55-95.
Carter, E. and Stolper, M. W., 1984. Elam: surveys of political history and archaeology, University ofCalifornia Press, Berkeley.
Gasche, Hermann 1973. La poterie Elamite du deuxieme millenaire A.C., Memoires de la delegation archeologiqueen Iran 47. Leiden, Brill.
Herzfeld, E. E., 1926. Reisebericht, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 80(Neue Folge 5) pp. 225-284.
Messina, V., and Mehr Kian J., 2010. The Iranian-Italian joint expedition in Khuzistan, Hung-e Azhdar, 1st Campaign (2008), Parthica 12: 31-45.
Miroschdji, P., 2003. Susa and the highlands :major trends in the history of the Elamite civilization, in: Naomi F. Miller and Kamyar Abdi (eds.), Yeki Bud, Yeki Nabud, essays on the archaeology of Iran in honor of William M. Sumner, Cotsen Institute of Archaeology University, pp. 9-38 .
Nissen, H. J., and Zagarell, A. 1976. Expedition to the Zagros Mountains, in: Bagherzadeh, F. (ed.), Proceedings of the IVth Annual Symposium on ArchaeologicalResearch in Iran, 1975, Tehran: Iranian Centre for Archaeological research, pp.159-189.
Pézard, M., 1914. Mission à Bender-Bouchir: documents archéologiques et epigraphiques, Ministère del'Instuction Publique et des Beaux-Arts, Paris.
Potts, D.T, 2013. In the shadow of Krangon: cultural developments in the highland between Khuzestan and Anshan, in: the Susa and Elam philological, historical and geographical perspectives, Proceedings of The International Congress Held at Ghent University, Decamber 2009, pp.137-129.
Potts, D.T., Roustaei K., Petrie, C.A. & Weeks, L.R. (eds), 2009, The Mamasani                              archaeological project: stage one, a report on the first two seasons of the ICAR –  Districts, Fars Province, Iran British Archaeological Reports, International Series 2044, Oxford, Archaeopress.
Stolper, Matthew W., 1984. Political history, Elam surveys of political history and archaeology, in: Elizabeth Carter and Matthew W. Stolper (eds.), University of California Press, PP. 3-100.
Sumner, W. M. 1974. Excavations at Tal-e Malyan 1971-72, Iran XII: 155-180.
Wright, Henry, (ed.), 1979.             Archaeological investigations in northeastern Xuzestan, 1976,
Technical Reports, No.10, Research Reports in Archaeology, Contribution5. Ann Arbor: Museum of Anthropology.
Reiner, E.1973. Tall-i Malyan, Epigraphic finds, 1971-72. Iran 12, 176              
Zgarell Alen, 1982. The prehistory of the northeast Bahtiari Mountains, Iran: the rise of highland way of life, Beihefte Zum Tubinger Atlas des Vordern Orients.Riehe B, No 42, Weisbaden.