نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دوران اسلامی دانشگاه تهران

2 دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران

3 استاد گروه جغرافیای انسانی دانشگاه تهران

4 استادیار گروه معماری پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران

چکیده

شهرهای کهن ایران، در کنار نقش ارزشمند فرهنگی، نشان­دهندۀ جریان زندگی مردمان هستند و هر یک از قسمت­ها و فضاهای آن، بخشی از ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، اداری و مذهبی جامعه را نشان می­دهند. پس با واکاوی و پژوهش آنها می‌توان به گوشه­ها و جنبه­های غیر مدون و ناشناخته‌ای از سیر تحول زندگی بشر پی برد. ساخت و سازمان فضاهای شهری ایران در دوران گذار از دورۀ ساسانی به دوران اسلامی، نقشی انکارناشدنی در شناخت فرهنگ و تاریخ کشورمان دارد و چه‌بسا درک درست از این شرایط می‌تواند برای آینده و سنگ­بنای شهرهای ایران امروز نیز مفید واقع شود. نگارندگان در این پژوهش که از نظر هدف، کاربردی و روش انجام آن توصیفی و تحلیلی است، سعی دارند روند ساخت و سازمان فضایی شهرهای ایران در گذار از دورۀ ساسانی به دوران اسلامی را بر اساس داده‌های حاصل از بررسی‌های میدانی - کاوش‌های باستان­شناختی و منابع تاریخی مورد پژوهش قرار دهند تا بتوانند نقش و جایگاه اجتماعی و کارکردی هر بخش از شهر را مشخص نمایند و کیفیت و میزان تأثیرگذاری ساختار و نظام شهرسازی دورۀ ساسانی بر ساختار کالبدی شهرهای دوران اسلامی را روشن کنند و همچنین تحولات پیش‌آمده در این دوران را در ساخت و سازمان فضاهای شهری ایران مشخص کنند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Spatial Pattern of Iranian Old Cities in the Transition from the Sassanid to the Islamic Period

نویسندگان [English]

  • sattar khaledian 1
  • Hassan Karimian 2
  • Ahmad Pour Ahmad 3
  • Hamed Mazaherian 4

1

2

3 Professor, Department of Human Geography, University of Tehran

4 Assistant Professor, Department of Architecture, University of Tehran

چکیده [English]

Ancient cities are valuable cultural and architectural heritages of Iran. This cites show the citizen’s life and different spaces of cultural, political, social, religious characteristics. We can research on cites and determine how much has changed the life of Iranian citizens durind their long history. By appearance of Moslem in Iran and their domination over the country, the urbanism and structure of urban life in Iran underwent significant changes. Although, one must admit that the basis and foundation of Iranian cities after the arrival of Islam was based on the urbanism and urban development of Sassanid era; the new religion spread a new series of principles, norms and new social frameworks in the Iranian society which were clearly effective on the structure of people’s routine life. This paper according to methodology of historical archaeology and integrating historical and archaeological data, text documents tries to explain how Islamic ideas affect the process of urban spatial development.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iranian Old Cities
  • Islamic Ideas
  • Sassanid Era
  • Spatial Pattern of Urban DEvelopment
ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1390)، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، علمی و فرهنگی.
اخوت، هانیه؛ نینا الماسی­فر و محمدرضا بمانیان (1389)، معماری و شهرسازی سنتی در کشورهای اسلامی، تهران، هله.
اشرف، احمد (1353)، «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران دورۀ اسلامی»، نامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 4، صص 7-49.
اصطخری، أبو إسحق إبراهیم بن محمد الفارسی (1373)، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران،  بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
آیت‌اللهی، حبیب‌الله (1380)، کتاب ایران، تهران، الهدی.
برق جلوه، شهین­دخت (1375)، «طلوع نظم ساختاری محیط از مرکز شهر»، مجموعه مقالات سومین سمینار توسعۀ مسکن در ایران، ج 1، به کوشش مهدی طالب، تهران، دانشگاه تهران، صص 189-203.
پاپلی یزدی، محمدحسین و حسین رجبی سناجردی، (1390)، نظریه‌های شهر و پیرامون، تهران، سمت.
پاکزاد، جهانشاه (1390)، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار، تهران، آرمان‌شهر.
پوراحمد، احمد و سیروس موسوی‌ای (1389)، «ماهیت اجتماعی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دورۀ 1 شماره دوم، صص 1-11.
پیرنیا، محمدکریم (1383)، آشنایی با معماری اسلامی ایران «ساختمان‌های درون و برون‌شهری»، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، دانشگاه علم و صنعت.
تقوی‏نژاد دیلمی، محمدرضا (1363)، معماری، شهرسازی و شهرنشینی ایران درگذر زمان، تهران، یساولی.
حبیبی، سیدمحسن (1393)، از شار تا شهر، تهران، دانشگاه تهران.
حمویی، یاقوت بن عبدالله (1380)، معجم البلدان، ترجمه علینقی منزویی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
خلیق، عباسعلی و حسین مفرحی (1376)، مالکیت و طرح شهری، تهران، مرسل.
خوشنویس، احمد میرزا و علیرضا عینی­فر (1378)، «بازآفرینی تصویری شهر از متون تاریخی نمونه نیشابور»، دومین کنگره معماری و شهرسازی، به کوشش باقر آیت‌الله شیرازی، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
رضوی، سید ابوالفضل (1388)، «ساختار زندگی شهری در ایران دورۀ اسلامی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شمارۀ 134، صص 2-17.
سلطان­زاده، حسین (1365)، تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، چاپ اول، تهران، آبی.
ساوج، مایک و آلن وارد (1380)، جامعه‌شناسی شهری، ترجمۀ ابوالقاسم پور رضا، تهران، سمت.
سرفراز، علی‌اکبر (1366)، «بیشاپور» شهرهای ایران، ج 2، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی.
سلطان‌زاده، حسین (1390)، تاریخ مختصر شهر و شهرنشینی در ایران از دورۀ باستان تا سال 1355هـ.ش، تهران، چهارطاق.
شکویی، حسین (1365)، جغرافیای اجتماعی شهرها، تهران، جهاد دانشگاهی.
فرای، ریچارد (1348)، بخارا، ترجمۀ محمد محمودی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
فریور صدری، بهرام (1380)، «بافت و ساختار فضائی شهرهای سنتی ایران»، مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ارگ بم کرمان، سازمان میراث فرهنگی، تهران.
فقیه، نسرین (1354)، «بندر سیراف (شکل‌بندی شهر ایرانی در صدر اسلام)»، هنر و مردم، شمارۀ 159-160، صص 17­-29.
کریمیان، حسن (1383)، «روند شکل­یابی، توسعه و تخریب شهر باستانی بم»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دورۀ 55-54، شمارۀ 169-168، صص 81-100.
کریمیان، حسن و ساسان سیدین (1388)، «بازیابی شهرهای باستانی با استناد به متون تاریخی؛ نمونۀ موردی: دارابگرد»، باغ نظر، دورۀ 6، شمارۀ 11، صص 69-82.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1389)، «دارابگرد در انتقال از ساسانیان به دوران اسلامی بر اساس مستندات باستان‌شناختی»، باغ نظر، دورۀ 7، شمارۀ 13، صص 73-88.
گیرشمن، رومن (1379)، بیشاپور، ج 1، ترجمۀ اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
ـــــــــــــــ (1378)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، ، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران
ـــــــــــــــ (1378)، بیشاپور (موزاییک‌های بیشاپور)، ج 2، ترجمۀ اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
مشهدی­زاده دهقانی، ناصر (1386)، تحلیلی از ویژگی‌های برنامه‌ریزی شهری در ایران، دانشگاه علم و صنعت، تهران.
مقدسی، ابوعبدالله و محمد بن احمد (1361)، احسن التماسیم فی معرفه القاییم، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
موسوی حاجی، سیدرسول (1376)، «لزوم بازنگری در نحوۀ بازدید، هدایت و راهنمایی جهانگردان خارجی از آثار تاریخی»، مجموعه مقالات نخستین همایش جهانگردی جمهوری اسلامی ایران، کیش، منطقه آزاد کیش، صص 67-98.
مهریار، محمد (1379)، «سیمای شهر بی شاپور در دوران اسلامی»، مجموعه مقالات دومین کنگرۀ تاریخ و معماری ایران ارگ بم-کرمان، ج 3، به کوشش باقر آیت‌الله­زادۀ شیرازی، تهران، انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
لباف خانیکی، میثم (1393)، «تأثیر متقابل نیشابور و راه ابریشم در دورۀ ساسانی»، مطالعات باستان­شناسی، دورۀ 6، شمارۀ 1، صص 87-97.
ـــــــــــــــــــ (1387)، «جغرافیای اداری-سیاسی نیشابور در دورۀ ساسانی براساس مطالعات باستان­شناسی»، پایان­نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر کمال­الدین نیکنامی، گروه باستان­شناسی دانشگاه تهران.
نظریان، اصغر (1372)، «تاریخ و دیدگاه‌های پیدایش شهر و شهرنشینی»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شمارۀ 2 و3، صص 117- 144.
هوف، دیتریش (1366)، «فیروزآباد» ترجمه کرامت الله افسر: شهرهای ایران، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی.
ــــــــــــــ (1365)، «شهر ساسانی»، ترجمه محمدرحیم صراف، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی ایران، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران، هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران، صص 176-204.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (1387)، تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی.
یوسفی­فر، شهرام (1390)، مناسبات شهر و شهرنشینی در دورۀ سلجوقیان، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ــــــــــــــــ (1384)، «تأملاتی در مقولۀ شکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سده­های میانۀ تاریخ ایران»، فرهنگ، دورۀ 18، شمارۀ مسلسل 56، صص 217-261.
ــــــــــــــــ و سید محمدحسین محمدی (1388)، «تأثیر مناسبات اجتماعی در شکل­بندی کالبدی شهر ایرانی-اسلامی بر اساس رویکرد نمونه­وار به شهر ری در عصر سلجوقی»، انجمن ایرانی تاریخ، سال اول، شمارۀ 1، صص 144-167.
Stern,S.M., 1970. The Islamic city, in: A.H, Hourani and S.M., Stern (eds.), The Islamic city: University of Pennsylvania Press.