مطالعات باستان شناسی

خیابان-مزار به‌گونه‌ای از مجموعه‌سازی گفته می‌شود که در آن مقابر در دو سوی یک معبر استقرار می‌یافته‌اند. خیابان هرات نیز به‌عنوان گورستانی که مقابر در امتداد محور اصلی آن استقرار داشته‌اند، از نمونه‌های ... بیشتر خیابان-مزار به‌گونه‌ای از مجموعه‌سازی گفته می‌شود که در آن مقابر در دو سوی یک معبر استقرار می‌یافته‌اند. خیابان هرات نیز به‌عنوان گورستانی که مقابر در امتداد محور اصلی آن استقرار داشته‌اند، از نمونه‌های منحصربه‌فرد و کهن ساخت خیابان-مزار در منطقۀ خراسان بزرگ محسوب می‌شده است. این پژوهش با هدف بررسی روند تحولات اولیه در خیابان-مزار هرات، تطورات شهرسازی هرات را در طول دورۀ ایلخانان مغول مطالعه می‌کند و ضمن مقایسۀ آن با تحولات شهر تبریز، پایتخت ایلخانان، شباهت‌ها و تفاوت‌ها، میان تحولات این دو شهر را تحلیل کرده و درنهایت، تأثیراتی که این دگرگونی‌های شهری بر روند گسترش خیابان-مزار هرات داشته‌اند را مورد بررسی قرار می‌دهد. این پژوهش با روش تحلیلی-تاریخی صورت‌گرفته و نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تحولات شهرسازی در هرات بسیار مشابه با تبریز بوده است؛ به‌گونه‌ای که در هرات نیز مانند تبریز، مغولان حومه‌های شهر را بسیار گسترش می‌دهند و در این حومه‌ها کاربری‌های تجاری و کوشک-باغ‌های اشرافی را مستقر می‌سازند. روند گسترش حومه‌های شهری در هرات به‌قدری گسترده است که در اواخر عهد مغول، حاکم هرات به تأسی از دیوار غازانی در تبریز، دیواری گسترده بر گرد شهر هرات احداث می‌کند تا تمام حومه‌های جدیدالتأسیس آن را دربر بگیرد. با احداث این دیوار، خیابان-مزار هرات به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم‌شده و عملاً کاربری قسمت جنوبی آن‌که در داخل محدودۀ دیوار قرار داشته از کاربری گورستانی تفکیک‌شده و به تعامل با کاربری‌های گوناگون در شهر هرات سوق پیدا می‌کند.

دره شام و مسئله تساهل مذهبی ایلخانان مغول در شمال غرب ایران (جلفا)

ثریا افشاری؛ لیلی نیاکان؛ بهروز عمرانی؛ محمد مرتضایی

دوره 16، شماره 1 ، فروردین 1403، ، صفحه 1-23

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.323475.143018

چکیده

کمیت و کیفیت پژوهش های باستان شناسی دوران اسلامی نشان می دهد که مطالعات هدفمند و دامنه دار جهت شناسایی آثار این دوره از منظر باستان شناسی دارای محدودیت مشهودی است و به همین دلیل دانش ... بیشتر کمیت و کیفیت پژوهش های باستان شناسی دوران اسلامی نشان می دهد که مطالعات هدفمند و دامنه دار جهت شناسایی آثار این دوره از منظر باستان شناسی دارای محدودیت مشهودی است و به همین دلیل دانش ما از این دوران بیشتر محدود به اطلاعات موجود در منابع مکـتوب تاریخـی است. در همین راستا در سال 1398 شمسی، با هدف شناسایی و مطالعۀ محوطه های دورۀ ایلخانی در حاشیۀ رود ارس یک فصل بررسی و شناسایی با تمرکز بر منطقه درۀ شام در شهرستان جلفا در مابین دو استان آذربایجان شرقی و غربی انجام شد که در نتیجۀ آن 53 اثر و محوطۀ باستانی شناسایی و ثبت شد (افشاری، 1398). موقعیت راهبردی و ژئوپولتیکی این منطقه با حوزه های پیرامونی خود چون قفقاز، ترکیه و آسیای مرکزی و نیز موقعیت ژئواکونومیکی آن به عنوان کریدورهای ارتباطی سبب شده که از هزاره دوم پیش از میلاد تا دوره های متأخر فرهنگ های مختلفی در این محدوده شکل گیرد؛ به عبارت دیگر، عمده ترین عامل در روند شکل گیری استقرارهای این منطقه قرارگیری آن در مسیر راه های تجاری، ارتباطات آسان درون منطـقه ای و برون منطقه ای به‌ویژه در دورۀ ایلخانان مغول است که در روند تکاملی فرهنگ های درۀ شام نقش بسزایی داشته است. از سوی دیگر با توجه به اهمیت مذهبی این منطقه در دورۀ ایلخانان مغول که نشانگر تساهل و تسامح مذهبی آنان بر پایۀ سیاست‌گذاری‌های خارجی آنها بود؛ اطلاعات مفیدی از ساختار اجتماعی و مذهبی منطقه در ادوار مختلف فرهنگی به‌ویژه دورۀ ایلخانی به دست آمد؛ به عبارت دیگر بررسی های میدانی و تطابق آنها با متون تاریخی روشنگر این مطلب است که در دورۀ ایلخانان مغول سیاست آزادی مذهبی و فقدان تعصب دینی مغولان‌ که از آن توسط عده ای از پژوهشگران به تسامح و تساهل مذهبی دورۀ حاکمیت ایلخانان یاد می شود (مورگان، 1371؛ ترکمنی آذر، 1383) منتج از یکسری علل و عوامل پیدا و ناپیدا بود که در مجموع برآیندی از سیاست ورزی و سیاسی‌کاری ایشان در امر دین بود. جذب زنان مسیحی در دربار (بیانی، 1391)، انتخاب مشاوران و کارگزاران مسیحی، مراوده با تجار و مبلغان و کشیشان مسیحی و اهتمام عمومی در امور عموم مسیحیان ایران عصر ایلخانی جملگی برآمده از اقتضائات و ضرورت هایی بود که مناسبات داخلی و خارجی روزگار ایلخانان بر آن استوار بوده است. چنانکه با تغییر این مناسبات در اواخر حاکمیت ایلخانان، رویکرد مذهبی آنها بر اساس ضروریات سیاسی تغییر کرد

مطالعه باستان‌شناختی سکه های ایلخانی (مطالعه موردی سکه‌های زرین دورۀ ابوسعید ایلخانی مکشوفه از مسجد جامع تبریز، موجود در مخزن موزۀ ملی ایران)

ارینب نظریان؛ محمد مرتضایی؛ آرمان شیشه گر؛ رضا شعبانی

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 243-259

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.269224.142761

چکیده

سکه‌ها از مستندترین و پایدارترین داده‌ها در پژوهش های باستان‌شناسی هستند. به همین دلیل می‌توانند به‌عنوان داده‌های مستند و علمی دستمایه پژوهش های دقیق تحلیلی و روشمند برای رفع ابهامات موجود ... بیشتر سکه‌ها از مستندترین و پایدارترین داده‌ها در پژوهش های باستان‌شناسی هستند. به همین دلیل می‌توانند به‌عنوان داده‌های مستند و علمی دستمایه پژوهش های دقیق تحلیلی و روشمند برای رفع ابهامات موجود در رابطه با دوره های تاریخی قرار گیرند. در این پژوهش تعداد 25 سکه از مجموعۀ 105 سکه طلای موجود در مخزن موزۀ ملی مکشوفه از مسجد جامع تبریز متعلق به قرن هفتم هـ. از دورۀ حکومت ابوسعید بهادر حاکم ایلخانی انتخاب و مورد پژوهش قرار گرفته است. بر اساس تحقیق روشمند سکه‌شناسی به منظور دستیابی به داده‌های تاریخی سیاسی، فرهنگی، هنری و اقتصادی ابتدا مستندنگاری دقیق و توزین و خوانش سطح سکه انجام گردید و در مرحلۀ بعدی شناسایی علائم و نقوش نمادین و غیر نمادین سکه‌ها انجام گرفت. در مرحلۀ نهایی برای دستیابی به داده‌هایی مبنی بر عناصر تشکیل‌دهنده فلز سکه، سه نمونه از سکه‌ها بعد از شناسایی ضرابخانه و بر اساس وزن سکه انتخاب گردیدند و در آزمایشگاه واندوگراف انرژی اتمی ایران مورد آزمایش تجزیه عنصری (پیکسی) قرار گرفت که در این آزمایش سعی بر آن بوده که با دقیق‌ترین روش‌های آزمایشگاهی ابتدا به داده‌های حاصل از تجزیه عنصری نمونه‌های مورد آزمایش دست‌یافته و در نهایت با استفاده از تحلیل آماری بر روی ناخالصی‌های فلزی اندازه‌گیری شده در سکه‌ها، بر اساس بررسی‌ها و خوانش سطح سکه و مطالعات باستانشناختی ساختار درونی شامل آنالیز عناصر تشکیل‌دهندۀ فلز سکه‌ها را طبقه‌بندی و از یکدیگر تفکیک نموده ضمن اینکه رویکرد تاریخی، اقتصادی و جغرافیایی، هنری و سیاسی در تمامی مراحل مورد توجه بوده است.

جایگاه محله جوباره در تحولات تاریخی و تأثیر آن بر بافت شهر اصفهان

شهباز نوری فشارکی؛ محسن جاوری؛ محمد مرتضایی

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 195-218

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.284264.142737

چکیده

اصفهان یکی از شهرهایی است که علیرغم فراز و نشیب‌هایش همچنان قسمت‌هایی از بافت تاریخی آن نسبتاً سالم مانده است. دو عامل اقلیمی کمی بارش و پایین بودن رطوبت نسبی از طرفی و عدم وقوع زلزله‌های مخرب از طرف ... بیشتر اصفهان یکی از شهرهایی است که علیرغم فراز و نشیب‌هایش همچنان قسمت‌هایی از بافت تاریخی آن نسبتاً سالم مانده است. دو عامل اقلیمی کمی بارش و پایین بودن رطوبت نسبی از طرفی و عدم وقوع زلزله‌های مخرب از طرف دیگر عواملی هستند که در سالم ماندن نسبی بافت قدیمی شهر بسیار مؤثر بوده‌اند. انتخاب محله جوباره از این نظر اهمیت دارد که به عنوان قدیمی‌ترین محله شهر اصفهان و یکی از مراکز مهم جمعیتی از پیشینۀ درخشان برخوردار است. جوباره اصلی‌ترین هسته اولیه شهر اصفهان و قدیمی‌ترین محله مسکونی آن است که قدمت آن بر اساس متون به دورۀ هخامنشی می‌رسد و مرکزیت استقرار یهودیان در آنجا بوده است. این محله از صدر اسلام تا قرن پنجم هجری به یهودیه معروف بوده است. در دوران سلجوقی این محله مرکزیتی خاص یافت و درست در مجاورت بناهای مهمی از جمله مسجد جامع و مجموعه دولت‌خانه سلجوقی و بازار و میدان شهر قرار گرفت. در این مقاله به دنبال پاسخ به پرسش‌های شامل: تأثیر محله جوباره در شکل‌گیری و رشد و گسترش شهر اصفهان در قرون اولیه اسلامی و نقش یهودیان به عنوان ساکنان بومی و اولیه آن در شکل‌گیری این محلۀ تاریخی هستیم. روش تحقیق به کار گرفته‌شده در این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی است که بر اساس ابنیه و آثار موجود در بافت تاریخی این محدوده و شواهد موجود تاریخی و گزارش‌های مندرج در متون در بازه زمانی قبل از اسلام تا دورۀ صفوی است. با توجه به استدلال‌های ارائه‌شده در مقاله می‌توان نتیجه گرفت یکی از مهم‌ترین مراکز اصفهان در پذیرش اعراب مهاجر، محلۀ جوباره بوده است. با سکونت اعراب در این محله و رونق روز افزون آن جوباره به شکل یک محله با اهمیت در آمد و با گذشت زمان از محلۀ جی، آبادتر و بزرگ‌تر شد و بدین ترتیب تختگاه اصفهان از جی به یهودیه (جوباره) انتقال یافت.

پژوهشی بر مؤلفه‌های معماری، معناشناسی کتیبه ها و عناصر تزئینی ملوک «آل کرت» در گنبدخانه مجموعه شیخ جام

فرامرز صابرمقدم؛ هائیده خمسه؛ محمد مرتضایی

دوره 13، شماره 3 ، آذر 1400، ، صفحه 141-168

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.303864.142885

چکیده

مجموعه های آرامگاهی، به دلیل وجود ویژگی های بارز ساختمانی، شیوه های اجرا و عناصر تزئینی، بخش مهمی از الگوهای معماری ایران دوره اسلامی را در گروه بناهای تدفینی به خود اختصاص داده است. با نگرش به اهمیت ... بیشتر مجموعه های آرامگاهی، به دلیل وجود ویژگی های بارز ساختمانی، شیوه های اجرا و عناصر تزئینی، بخش مهمی از الگوهای معماری ایران دوره اسلامی را در گروه بناهای تدفینی به خود اختصاص داده است. با نگرش به اهمیت بنیادین این مجموعهها ، از دیدگاه علمی، تحقیق و پژوهش در ابعاد مختلف شکل‌گیری و پیدایش و بررسی همه‌جانبه آنها از اهمیت فراوانی برخوردار است. یکی از مهم‌ترین مباحث ساختاری مجموعه های آرامگاهی، تعیین تاریخ دقیق ابنیه و تحولاتی است که در طول زمان بر کالبد آنها تأثیرگذار بوده است. مجموعة شیخ احمد جام، در شهر تربت‌جام که بنا به ارادت یا به منظور پیشبرد اهداف حکومتی و سیاسی برای یکی از عرفای خراسانی سده پنجم و ششم هجری بنیان گردیده است، در زمرة آثار فاخر معماری ایرانی و در شمار یکی از با ارزشترین مجموعههای تاریخی ایران، آیینهای تمام نما از هنر ایرانی-اسلامی را به نمایش گذاشته و در طول زمان، یکی از کانون‌های عمدة عرفان و تصوف در شرق ایران و سرزمین خراسان بوده است. علیرغم این جایگاه و اهمیت، تاکنون بسیاری از ویژگی‌های معمارانه و هنرهای تزئینی در این مجموعه ناشناخته و مغفول مانده است. در میان ابنیه موجود در مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام، بنای گنبدخانه یا خلوتخانه (محل عبادت)، علاوه بر دارا بودن جایگاه عرفانی و معنوی در میان فرزندان و نوادگان وی، یکی از مهمترین ویژگیهای این بنا وجود کتیبه منحصر به فرد احداثی- روایی از ملوک آل کرت هرات و نام شخصیتی به نام « قیماس» در آن است و از طرفی تمرکز الگوهای تزئینی به صورت دیوارنگاره،کتیبه و نقاشی در طرحهای متنوع که اهمیت گنبدخانه مزار جام را مضاعف نموده است. بنابراین هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی و تبیین اجزاء و عناصر معماری این بنا با امعان نظر به مفهوم و معناشناسی الگوهای آرایهای آنها بوده است. این تحقیقات با هدف نهایی دستیابی به پاسخ این سوالات به انجام رسید. (1) آیا بنای گنبدخانه همان خانقاه بی‌پیرایه شیخ احمد جام است که پس از وفاتش، سلطان سنجر آن را بازسازی نمود؟ (2) چه توجیهی می‌توان برای وجود کتیبه‌ها و عناصر تزئینی در فضای داخلی با مفهوم و معنایی خاص متصور بود؟ (3) آیا کتیبه‌ها و طرح‌ها در یک برهه زمانی نگارش و ترسیم شده‌اند؟ با این وصف، به منظور پاسخ علمی این پرسش‌ها، روش تحقیق و گردآوری اطلاعات در این پژوهش، بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای، میدانی و بهره‌گیری از نتایج آزمایشگاهی هدف گذاری گردیده و رویکرد آن، توصیفی-تحلیلی و تطبیقی و مقایسه ای بوده است.

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

نویسنده = محمد مرتضایی

بررسی تحول شهر هرات در طول دورۀ ایلخانی برمبنای مطالعۀ تحولات در محور خیابان-مزار

چکیده

دره شام و مسئله تساهل مذهبی ایلخانان مغول در شمال غرب ایران (جلفا)

چکیده

مطالعه باستان‌شناختی سکه های ایلخانی (مطالعه موردی سکه‌های زرین دورۀ ابوسعید ایلخانی مکشوفه از مسجد جامع تبریز، موجود در مخزن موزۀ ملی ایران)

چکیده

جایگاه محله جوباره در تحولات تاریخی و تأثیر آن بر بافت شهر اصفهان

چکیده

پژوهشی بر مؤلفه‌های معماری، معناشناسی کتیبه ها و عناصر تزئینی ملوک «آل کرت» در گنبدخانه مجموعه شیخ جام

چکیده