مطالعات باستان شناسی

رودخانۀ ارس و سایر رودهای منطقۀ مغان ازلحاظ شکل‌گیری محوطه‌های پیش‌از‌تاریخی نقش مهمی‌ را ایفا کرده، گرچه دشت مغان تاکنون از نظر فعالیت‌های باستان‌شناختی چندان موردتوجه نبوده است، درحالی‌که فعالیت‌های ... بیشتر رودخانۀ ارس و سایر رودهای منطقۀ مغان ازلحاظ شکل‌گیری محوطه‌های پیش‌از‌تاریخی نقش مهمی‌ را ایفا کرده، گرچه دشت مغان تاکنون از نظر فعالیت‌های باستان‌شناختی چندان موردتوجه نبوده است، درحالی‌که فعالیت‌های گستردۀ علمی در حوضۀ دریاچۀ ارومیه انجام یافته و دشت مغان از این‌نظر مغفول مانده است. محوطۀ یاتاق‌تپه‌سی از محوطه‌های باستانی گِرمی مغان می‌باشد که مورد پژوهش علمی قرارگرفته است. هدف اصلی پژوهش، معرفی سنت‌های سفالی و مشخص ساختن توالی گاهنگاری منطقۀ موردمطالعه است. برای دستیابی به مطالعات دقیق‌تر ارتباطات فرهنگی با سایر مناطق و روشن شدن جدول گاهنگاری در منطقۀ موردمطالعه در دورۀ مس‌وسنگ، پرسش‌های پیشِ‌رو مطرح می‌گردد؛ برحسب مطالعۀ داده‌های فرهنگی، ازجمله داده‌های سفالی، محوطۀ یاتاق‌تپه‌سی مربوط به کدام دوره / دوره‌های فرهنگی است؟ باتوجه به داده‌های باستان‌شناختی به‌دست آمده، محوطۀ یاتاق‌تپه‌سی بیشتر با کدام مناطق جغرافیایی ارتباطات فرهنگی دارد؟ مطالعات انجام یافته، ارتباطات و اشتراکات فرهنگی با سایر مناطق شمال‌غرب ایران علی‌الخصوص با منطقۀ قره‌داغ و حوضۀ دریاچۀ ارومیه و قفقاز‌جنوبی را در دورۀ مس‌وسنگ نشان می‌دهد. نگارش پیشِ‌رو، با روش میدانی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی صورت می‌گیرد. به‌عنوان نتیجۀ نهایی و باتوجه به‌ویژه‌گی‌هایی سفالی و سایر داده‌های فرهنگی می‌توان به پیوستگی‌های فرهنگی با سایر مناطق شمال‌غرب‌‌ و جایگاه و اهمیت آن در تبیین جدول گاهنگاری شمال‌غرب ایران اشاره کرد و ازلحاظ گاهنگاری، تاریخی برابر با 3700/3600-4500پ.م. را شامل می‌شود.

بررسی و تحلیل شواهد آئینی در قلمرو فرهنگ کورا-ارس؛ اجاق‌ها و پیکرک‌ها بارزترین شواهدی از رفتار آئینی و هویت دینی مردمان کورا-ارس

بهلول خانی؛ اکبر عابدی؛ نصیر اسکندری؛ قادر ابراهیمی

دوره 16، شماره 2 ، آذر 1403، ، صفحه 229-267

https://doi.org/10.22059/jarcs.2025.387728.143323

چکیده

گستردگی و مطالعۀ شاخصه‌های فرهنگ کورا-ارس یکی از موضوعات موردمطالعۀ باستان‌شناسان این حوزه است. یکی از مقوله‌های مبهم این فرهنگ، جایگاه دین، آئین، شواهد و مدارک آئینی در بین مردمان کورا-ارسی است. این ... بیشتر گستردگی و مطالعۀ شاخصه‌های فرهنگ کورا-ارس یکی از موضوعات موردمطالعۀ باستان‌شناسان این حوزه است. یکی از مقوله‌های مبهم این فرهنگ، جایگاه دین، آئین، شواهد و مدارک آئینی در بین مردمان کورا-ارسی است. این ویژگی نه ݣݣبه‌دلیل جنبۀ معنوی و ماورا طبیعی، بلکه بیشتر به‌دلیل منابع کم، کمبود و ناشناخته بودن شواهد فرهنگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شواهد این قسمت از فرهنگ کورا-ارس در کاوش‌ها همانند پیکرک‌، اجاق و شاید معماری(؟) ظاهر می‌شود و در تمامی قلمرو این فرهنگ از شمال‌غرب ایران تا شرق آناتولی و قفقاز جنوبی تقریباً در همه‌جا رایج بوده است. از مهم‌ترین اهداف این پژوهش، چگونگی هویت اجتماعی، باورهای آئینی جوامع کورا-ارس و شناخت نمادها، عناصر و نشانه‌های مذهبی فرهنگ کورا-ارس برمبنای مطالعات کتابخانه‌ای-اسنادی و داده‌های دست اول کاوش‌ها در ایران به‌صورت أخص و کل قلمرو فرهنگ کورا-ارس بوده است. همچنین این پژوهش در پی پاسخ به پرسش‌ها و ابهامات پیشِ‌رو است؛ مدارک و شواهد باستان‌شناختی چه پیشنهادهایی را در رابطه با باورهای آئینی-مذهبی جوامع کورا-ارسی در اختیار می‌گذارند؟ و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها، باورهای مذهبی جوامع کورا-ارسی در ایران و قفقاز دارای چه تفاوت‌ها و چه تشابهاتی است؟ به‌طورکلی آیا می‌توان از باور، دین، آئین، مکان‌های مذهبی و آئینی در رابطه با جوامع کورا-ارسی صحبت به‌میان آورد؟ پژوهش پیشِ‌رو عمدتاً در تلاش برای پاسخ به پرسش‌ها و اهداف مطرح شده، خواهد کوشید تا بخشی از این پرسش‌ها و ابهامات را مرتفع سازد. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهند که این فرهنگ و مردمان آن، اگرچه مکان خاص و جایگاهی جدا برای دین و آئین خود نداشته‌اند (براساس یافته‌ها و نتایج به‌دست آمده تا کنون) اما از یک‌سو بازۀ زمانی (3500-2400/2500 پ.م.) و تداوم این فرهنگ، و از سوی دیگر فرهنگ‌های هم‌زمان، چون اوروک و غیره از دین و آئین بهره‌مند بوده‌اند و همچنین درمیان فرهنگ‌های عصر مفرغ رایج بوده است، مردمان و جوامع کورا-ارس را نمی‌توان یک فرهنگ بدون دین و آئین تصور کرد؛ اما نه به‌صورت یک فرهنگ یکجانشین و ثابت، بلکه اگر فرضیۀ نیمه‌کوچ‌رو بودن این فرهنگ را بتوانیم بپذیریم، شواهد آئینی کورا-ارس همانند پیکرک‌ها و اجاق‌ها از نظر حجم و وزن کوچک و قابل حمل بوده‌اند؛ پس در نتیجه، ریشه‌هایی از این اعتقادات آئینی را در این شواهد می‌توان دید و شاخصۀ آئینی را برای این فرهنگ می‌توان درنظر گرفت.

Archaeological Lnvestigation of Administrative Documents and Records within the Chalcolithic Societies of Northwestern Iran

Reza Rezaloo؛ Ali Karimikiya؛ Akbar Abedi؛ Rouhollah Mohammadi

دوره 15، شماره 2 ، آذر 1402، ، صفحه 93-112

https://doi.org/10.22059/jarcs.2024.364958.143230

چکیده

Analyzing administrative documents holds significant importance within the realms of archaeology and sociology, akin to the study of other archaeological evidence. These examinations play a pivotal role in reconstructing various systems, encompassing management, social dynamics, economic structures, and political frameworks. Delving into administrative management ... بیشتر Analyzing administrative documents holds significant importance within the realms of archaeology and sociology, akin to the study of other archaeological evidence. These examinations play a pivotal role in reconstructing various systems, encompassing management, social dynamics, economic structures, and political frameworks. Delving into administrative management within prehistoric societies unveils the intricate social intricacies and the supervision exercised by a designated leader or head over a subordinate group, representing an internal control mechanism. Notably, seals, impressions on seals, and diverse accounting artifacts serve as pivotal administrative documents. However, the exploration and investigation of such cultural data in northwestern Iran remain relatively scarce. Therefore, the current study endeavors to present, evaluate, and scrutinize the administrative records of Chalcolithic societies in northwestern Iran, employing a descriptive-analytical approach. Numerous inquiries persist without resolution regarding the administrative records and evidence pertaining to the later prehistory of northwest Iran. Ambiguity surrounds the quantification of Chalcolithic administrative documents within this region. Furthermore, the methodology for analyzing and evaluating the ownership and managerial evidence from the later prehistoric era in this area remains unclear. Addressing these uncertainties can establish a definitive framework and a solid foundation for investigating these matters in northwest Iran. Leveraging administrative data obtained from various sites including Tepe Chay Khoy, Chakhmaqluq, Tepe Kulyeri (Tepe Caravanserai), Sohachay Tepe, and others, the authors conduct an assessment of managerial evidence in the northwestern region of Iran. Furthermore, utilizing extant cultural artifacts and drawing upon the outcomes of prior studies facilitates an exploration into phenomena such as long-distance trade, economic endeavors, social intricacies, and cultural exchanges with neighboring areas

تپه چای خوی، شواهد جدیدی از دوران مس و سنگ در شمال‌غرب دریاچه ارومیه؛ برهمکنش های منطقه‌ای و فرامنطقه ای با حوزه دریاچه ارومیه، منطقه قفقاز و شرق آناتولی

افراسیاب گراوند؛ اردشیر جوانمردزاده؛ اکبر عابدی؛ فاطمه ملک پور

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 141-167

چکیده

تپه چای، تپه‌ی کوچکی به ارتفاع 1 متر از سطح زمین‌های اطراف است که در 10 کیلومتری جنوب‌شرقی خوی واقع شده است. اولین فصل کاوش در این محوطه در تابستان 1400 با هدف شناخت گستره محوطه، تعیین عرصه و تدوین نقشه گستردگی ... بیشتر تپه چای، تپه‌ی کوچکی به ارتفاع 1 متر از سطح زمین‌های اطراف است که در 10 کیلومتری جنوب‌شرقی خوی واقع شده است. اولین فصل کاوش در این محوطه در تابستان 1400 با هدف شناخت گستره محوطه، تعیین عرصه و تدوین نقشه گستردگی محوطه و نیز به منظور ارائه یک لایه‌نگاری دقیق از معماری، لایه‌ها و مواد فرهنگی به‌دست آمده از دوره‌های مختلف صورت گرفت. وضعیت گاهنگاری منطقه در دوران مس و سنگ و مفرغ و ارتباط و برهمکنش جوامع دشت خوی با مناطق همجوار از یک سو و چگونگی استفاده و استحصال مواد خام مانند ابسیدین و نمک و نیز منشایابی ابسیدین‌های محوطه از سوی دیگر از جمله سوالات اساسی این کاوش است. در این راستا تعداد 9 گمانه جهت تعیین عرصه و حریم محوطه، مورد کاوش قرار گرفت که از این تعداد، 3 گمانه بر روی عرصه بوده و مابقی خارج از محدوده بودند و بر اساس آن وسعت حقیقی تپه 7468 مترمربع بوده و خط عرصه و حریم پیشنهادی آن بر روی نقشه ترسیم گردید. گمانه لایه‌نگاری (گمانه 10) نیز در جبهه جنوب‌غربی تپه تا عمق 8 متری از نقطه مبنای گمانه مورد کاوش قرار گرفت و در مجموع، 40/7 متر از بقایای معماری و لایه‌های فرهنگی در آن شناسایی گردید که با توجه به گونه‌شناسی سفال‌های به‌دست آمده و مقایسه آنها با دیگر محوطه‌های حوزه شمال‌غرب ایران، با یک تاریخ‌گذاری نسبی، می‌توان 4 دوره استقراری متعلق به دوره مس و سنگ قدیم (فرهنگ دالما) (تپه چای I)، مس و سنگ جدید 1 (فرهنگ پیزدلی) (تپه چای II)، مس و سنگ جدید 2 (فرهنگ سفال‌های کاه‌رو) (تپه چای III) و مس و سنگ جدید 3 (فرهنگ سفال‌های با تمپر کاه و شیاری و منقل‌های سوراخدار) و کورا – ارس I (تپه چای IV) را برای توالی استقراری این محوطه در نظر گرفت. در طی کاوش هیچ‌گونه وقفه فرهنگی بین آثار دوران مس و سنگ جدید و مفرغ قدیم مشاهده نشد و شواهد بیانگر یک تداوم و گذار بین این دو دوره است و احتمالاً اقوام کورا- ارسی همانند کول تپه هادیشهر از درون بافت اقوام مس و سنگ جدید تپه چای بیرون آمده‌اند. بنابراین با توجه به نتایج کاوش تپه چای و هم‌چنین کاوش‌های کول تپه هادیشهر، تپه دوزداغی خوی، تپه گیجلر و گوی تپه، شاید بتوان شمال‌غرب ایران را به‌عنوان یکی از کانون‌های مرکزی شکل‌گیری فرهنگ کورا- ارس یا مفرغ قدیم معرفی کرد. هم‌چنین شواهد برجای مانده ازکاوش، یک کارکرد مبادلاتی تجاری با مناطق هم‌جوار مخصوصاً تجارت ابسیدین و نمک در دوران پیش از تاریخ برای تپه چای را پیشنهاد می‌دهد.

شواهدی جدید از دوره اوروک در شمال غرب ایران؛ حسنلوی VIII و VII و عدم حضور فرهنگ کورا – ارس در جنوب دریاچه ارومیه

اکبر عابدی؛ رضا حیدری؛ صلاح سلیمی

دوره 11، شماره 1 ، خرداد 1398، ، صفحه 167-183

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.71110

چکیده

در طی بررسی که در سال 1386 انجام گرفت، چندین محوطه شاخص اوروکی در حوضه زاب کوچک در شهرستان سردشت در شمال غرب ایران شناسایی و معرفی گردید. ازجمله این محوطه‌ها، محوطه شاخص تپه بادامیار ربط با سفال‌های شاخص ... بیشتر در طی بررسی که در سال 1386 انجام گرفت، چندین محوطه شاخص اوروکی در حوضه زاب کوچک در شهرستان سردشت در شمال غرب ایران شناسایی و معرفی گردید. ازجمله این محوطه‌ها، محوطه شاخص تپه بادامیار ربط با سفال‌های شاخص لبه واریخته اوروکی است که جزء اولین محوطه‌های شناسایی‌شده اوروکی در شمال غرب ایران به شمار می‌آید. علاوه بر تپه ربط محوطه‌های تپه باغی، تپه ولیو، تپه ملایوسف، تپه لاوین و گومان نیز دارای آثار شاخص اوروکی در حوضه زاب کوچک بودند که زمینه را جهت مطالعه وقفه فرهنگی هزارساله موجود مابین حسنلو دوره VIIIA (پیزدلی) و VIIC (کورا – ارس) در جنوب دریاچه ارومیه را فراهم نمودند که جز یکی از مبهم‌ترین دوره‌های شمال غرب ایران به شمار می‌آید. این آثار عمدتاً متعلق به دوره اوروک میانی و جدید هستند که بازه زمانی نیمه هزاره چهارم ق.م. (3600/3500 ق.م.) تا اواخر هزاره چهارم ق.م. (3100 ق.م) را در برمی‌گیرند. این آثار علاوه بر روشن ساختن بخشی از جدول گاهنگاری جنوب دریاچه ارومیه زمینه را جهت مطالعه روابط فرامنطقهای موجود مابین جنوب و شمال بین‌النهرین با منطقه حوضه دریاچه ارومیه فراهم ساخت. در این نوشتار سعی بر این خواهد بود تا با معرفی محوطه‌های شاخص اوروکی شمال غرب ایران به یافته‌های شاخص اوروکی محوطه تپه بادامیار ربط پرداخته شود. همچنین این مقاله سعی در روشن ساختن جایگاه فرهنگ اوروک در جدول گاهنگاری جنوب دریاچه ارومیه و ارتباطات فرامنطقهای با مناطق هم‌جوار را دارد.

گزارش مقدماتی دومین فصل کاوش باستان‌شناختی محوطة کول‌تپة هادیشهر، شمال‌ غرب ایران

اکبر عابدی

دوره 8، شماره 1 ، اردیبهشت 1395، ، صفحه 91-111

https://doi.org/10.22059/jarcs.2016.59497

چکیده

محوطة کول‌تپه با ارتفاع 967 متر از سطح دریا تپه‌ای است به وسعت تقریبی 6 هکتار و به ارتفاع 19 متر از سطح زمین‌های اطراف که در میان باغها و مزارع کشاورزی هادیشهر واقع شده است. دومین فصل کاوش در این محوطه ... بیشتر

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

نویسنده = اکبر عابدی

مطالعه و تحلیل دورۀ مس‌و‌سنگ دشت مغان براساس داده‌های باستان‌شناختی یاتاق‌تپه‌سی*

چکیده

بررسی و تحلیل شواهد آئینی در قلمرو فرهنگ کورا-ارس؛ اجاق‌ها و پیکرک‌ها بارزترین شواهدی از رفتار آئینی و هویت دینی مردمان کورا-ارس

چکیده

Archaeological Lnvestigation of Administrative Documents and Records within the Chalcolithic Societies of Northwestern Iran

چکیده

تپه چای خوی، شواهد جدیدی از دوران مس و سنگ در شمال‌غرب دریاچه ارومیه؛ برهمکنش های منطقه‌ای و فرامنطقه ای با حوزه دریاچه ارومیه، منطقه قفقاز و شرق آناتولی

چکیده

شواهدی جدید از دوره اوروک در شمال غرب ایران؛ حسنلوی VIII و VII و عدم حضور فرهنگ کورا – ارس در جنوب دریاچه ارومیه

چکیده

گزارش مقدماتی دومین فصل کاوش باستان‌شناختی محوطة کول‌تپة هادیشهر، شمال‌ غرب ایران

چکیده