نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دوره دکتری باستان‌شناسی، دانشگاه علوم آکادمی باکو

2 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشگاه علوم آکادمی باکو

چکیده

معماری هزاره‌های دوم و اول ق.م. در استان گیلان، موضوع مطالعه بسیاری از پژوهش‌های میدانی اخیر بوده و اطلاعات خوبی از وضعیت مساکن مردم گیلان در این ادوار به‌دست‌آمده است. در این مقاله ضمن معرفی مختصر محوطه‌های استقراری از پیش شناخته‌شده مربوط به بازه زمانی فوق، شامل پیلاقلعه و کلورز در رودبار و سردخونی‌پشت در تالش، به معرفی شاخصه‌های بقایای معماری مکشوفه از پژوهش‌های میدانی در سه محوطه اسکولک رودبار، کافرستان دیلمان و مجموعه تاریخی لیارسنگ‌بن املش پرداخته‌ایم. با توجه به یافته‌های سفالی و گاه نگاری نسبی، سه محوطه فوق دارای شواهد معماری دائمی و نیمه دائمی از اواسط هزاره دوم ق.م. تا اواخر هزاره اول ق.م. (دوره مفرغ متأخر تا دوره پارتی) هستند؛ مهم‌ترین ویژگی معماری و استقراری در این محوطه‌ها در هزاره دوم و اول ق.م. عبارت است از: بناهایی با پی سنگی و گاه فاقد پی، دیوارهای سنگی و خشتی، چینش دیوار با ملاط گل به‌صورت خشکه‌چین، فضای راست‌گوشه دارای چفت‌وبست در زوایا اما به‌دوراز رعایت تناسبات هندسی، مصطبه‌سازی، کف‌سازی به روش کوبیدن و سوزاندن به‌منظور جلوگیری از نفوذ رطوبت، استفاده از تیرهای چوبی به‌عنوان ستون یا پوشش سقف و تعبیه سازه‌های حرارتی در بخش داخلی فضاهای مسکونی.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

New Evidence for the Architectural Structure of the Second and First Millennium BC Settlement Sites in the Southwestern Coast of Caspian Sea (Gilan)

نویسندگان [English]

  • vali Jahani 1
  • alyas babayof 2

1

2 bako

چکیده [English]

Attention to the Architecture of the second and first millennium B.C. in Guilan, province is the subject of the many recent field works and studies, provided information on the situation of the residents of Gilan in this period. In this paper, we try to make a brief introduction about settlement sites such as Pilla Qale, Kaluraz in Roudbar and Sardkhoonipesht in Talish areas. We introduce the characteristics of the architectural remains found from new excavated sites in Guilan, including Oskulak in Roudbar, Kafarestan of Dailaman and Liarsangbon complex in Amlash which are belonged to the second and first millennium B.C. According to comparative studies on pottery and relative chronology presented, these three sites have had evidences of permanent and semi-permanent architecture from the mid second millennium to the late first millennium B.C. The most important properties of settlements and architectural structures of these sites in the second and first millennium B.C. were included as: building with or sometimes without foundation, using stone and sometimes mud in the construction of walls, ordering wall with or sometimes without mud  mortar, the rectangular living spaces with fastening at the angles but far from proportionality geometric, making platforms for establishing the settlements, flooring with trampling or burning method in order to prevent moisture penetration, using wooden beams as columns or roof covering and fitting thermal structures in the interior of residential spaces.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Southwest of Caspian Sea
  • Guilan
  • Second & First millennium B.C
  • Settlement Sites
  • Architecture properties
باقریان، محمدرضا و کیدونگ بای، (1386)، گزارش فصل اول بررسی‌های باستان‌شناختی دوران سنگ در گیلان، هیئت مشترک ایران و کره جنوبی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، پژوهشکده باستان‌شناسی، گزارش منتشرنشده.
بیگلری، فریدون؛ جهانی، ولی؛ مشکور، مرجان و صارم امینی، (1393)، «گمانه­زنی در مکان پارینه­سنگی قدیم غار دربند رشی، رودبار، گیلان،1391»، به کوشش کورش روستایی و مهران غلامی، در، مقاله­های کوتاه دوازدهمین گرد هم‌آیی سالانه باستان­شناسی ایران، تهران ، پژوهشگاه، پژوهشکده باستان­شناسی، صص: 101-104.
جهانی، ولی و بهزاد علی­تالش،(1394). برسی و شناسایی محدوده روستای نیاول تا لارنه، اداره کل میراث فرهنگی،صنایع‌دستی و گردشگری گیلان (منتشرنشده).
جهانی، ولی، (1387)، باستان‌شناسی املش، معرفی جغرافیا و آثار تاریخی املش (بخش مرکزی و رانکوه)، رشت، ایلیا.
جهانی، ولی، (1391الف)، «گزارش کاوش و گمانه زنی در محوطه باستانی کافرستان (مهدی چوری و نسکوه چال یسن)، دیلمان»، در، چکیده مقاله‌های یازدهمین گرد هم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، صص 127-128.
جهانی، ولی، (1391ب)، «مطلاکوه نخستین محوطه استقراری شناسایی‌شده عصر آهن در املش»، نامورنامه؛ مقاله‌هایی در پاسداشت یاد مسعود آذرنوش، به کوشش حمید فهیمی و کریم علیزاده، تهران، انتشارات نگاه،صص:270-259.
جهانی، ولی، (1393الف)، «دو فصل بررسی، گمانه­زنی و کاوش در محوطه­های باستانی کافرستان (یسن)، دیلمان»، در، مقاله­های کوتاه دوازدهمین گرد هم‌آیی سالانه باستان­شناسی ایران، به کوشش کوروش روستایی و مهران غلامی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران:133- 135.
جهانی، ولی، (1393بباستان­شناسی دیلمان؛ پژوهش­های باستان­شناسی در محوطه­های باستانی یسن،رشت، بلور.
جهانی، ولی، (1395)، باستان‌شناسی گیلان، از آستارا تا هوسم، تهران، افشار.
جهانی، ولی، (1396)، «گزارش دومین فصل از پژوهش‌های میدانی در مجموعه باستانی لیارسنگ‌بن شیرچاک- املش، گیلان»، رشت، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان، گزارش منتشرنشده.
جهانی، ولی؛ رامین، شهرام و رقیه مجتبایی ثبوتی، (1393الف)، «گزارش مقدماتی گمانه­زنی به‌منظور تعیین حریم محوطه باستانی اسکولک، شهرستان رودبار»، به کوشش مهرداد ملکزاده، در، گزارش‌های سیزدهمین گردهمایی سالانه باستان­شناسی ایران، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص: 70-75.
جهانی، ولی؛ رئوف، سولماز و کیومرث حاج محمدی، (1393ب)، «بررسی و مستندسازی اضطراری محوطه­های باستانی معاف­محله رینه، گیلان»، به کوشش کورش روستایی و مهران غلامی، در، مقاله­های کوتاه دوازدهمین گرد هم‌آیی سالانه باستان­شناسی ایران، تهران، پژوهشگاه، پژوهشکده باستان­شناسی، صص: 136- 139.
جهانی، ولی؛ همرنگ، بهروز؛ مجتبایی ثبوتی، رقیه و مجید کوهی، (1391)، «کاوش در محوطه­های باستانی کافرستان یسن» در، چکیده مقاله­های یازدهمین گرد هم‌آیی سالانه باستان­شناسی ایران، تهران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، موزه ملی، ص:129.
حاکمی، علی، (1343)، «گزارش کاوش رودبار»، گزارش شماره 1241 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
حاکمی، علی، (1344الف)، «گزارش حفاری علمی رودبار»،  گزارش شماره 1255 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
حاکمی، علی، (1344ب)، «گزارش عملیات حفاری در منطقه کلورز، کافرکش و گنج­پر»، گزارش شماره 1316 RA مرکز اسناد، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
حاکمی، علی، (1344ج)، «گزارش هیئت حفاری رودبار در رحمت­آباد در منطقه جوبن، بررسی و گمانه­زنی در دوگامیان، جوکین، اُسرامرز و آغوزبن»، گزارش شماره 1313 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
حاکمی، علی، (1344د)، «گزارش هیئت حفاری علمی در منطقه جوبن استان گیلان»،  گزارش شماره 1315 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
حاکمی، علی، (1344ه)،«گزارش هیئت‌علمی حفاری در منطقه رحمت­آباد رودبار»، گزارش شماره 1257 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
حاکمی، علی، (1345)، «گزارش عملیات حفاری هیئت باستان­شناسی در منطقه ناوه لیلی­جان»، گزارش شماره 1317 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
حاکمی، علی، (1346)، «اولین گزارش هیئت بررسی و حفاری منطقه رستم‌آباد رودبار»، گزارش شماره 1314 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
حاکمی، علی؛ کردنانی، محمود و عبدالحسین شهیدزاده، (1343)، «رودبار، نصفیج، مارلیک، استان گیلان»، گزارش شماره 56 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، منتشرنشده.
خلعتبری، محمدرضا، (1371)، کاوش در کلورز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: دانشگاه تهران، گروه باستان‌شناسی، منتشرنشده.
خلعتبری، محمدرضا، (۱۳۸۳)، «بررسی و شناسایی آثار تاریخی و فرهنگی حوزه فرمانداری تالش»، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گیلان، گزارش منتشرنشده.
خلعتبری، محمدرضا، (1384)، «گزارش مقدماتی فصل اول کاوش­های باستان­شناسی در تپه کلورز- رستم­آباد رودبار»، گزارش شماره 7670 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
خلعتبری، محمدرضا، (1389)، «گزارش مقدماتی لایه­نگاری و اولین فصل کاوش محوطه استقراری کلورز (رستم‌آباد 1385-1387)»، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گیلان، گزارش منتشرنشده.
خلعتبری، محمدرضا، (1392)، گیلان در عصر آهن، چاپ اول، تهران،گوی.
خودزکو، الکساندر، (۱۳۴۸)، سرزمین گیلان، ترجمه سیروس سهامی، رشت،.ایلیا.
رامین، شهرام و مسعود اکبری، (1391)، « گورستان عصر آهن سیاه سو، رودسر، گیلان»، در، چکیده مقاله‌های یازدهمین گرد هم‌آیی سالانه باستان‌شناسی ایران، تهران، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگ و گردشگری، ص:201.
رامین، شهرام و مسعود اکبری، (1393)، «شواهدی نویافته از عصر آهن در محوطه گورستانی سیاه‌سو، شهرستان رودسر»، به کوشش کوروش روستایی و مهران غلامی، در، مقاله­های کوتاه دوازدهمین گردهم­آیی سالانه باستان­شناسی ایران، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، صص:195- 197.
رامین، شهرام و ولی جهانی، (1392)، گزارش مقدماتی گمانه‌زنی به‌منظور تعیین حریم محوطه باستانی اسکولک (شهرستان رودبار)، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان، گزارش منتشرنشده.
رامین، شهرام، (1392)، « گزارش نخستین فصل کاوش اضطراری محوطه گورستانی سیاه‌سو »، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گیلان، گزارش منتشرنشده.
رامین، شهرام، (1394)، «گزارش نخستین فصل کاوش اضطراری محوطه گورستانی سیاه‌سو»، رشت، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان گیلان، گزارش منتشرنشده.
شهیدزاده، عبدالحسین، (1348الف)، «رودبار استان گیلان»، جلد اول، گزارش شماره  1243 RAمرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
شهیدزاده، عبدالحسین، (1348ب)، «گزارش مقدماتی هیئت کاوش­های علمی باستان­شناسی گیلان»، جلد دوم، گزارش شماره  1243 RA مرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
صمدی، حبیب­الله، (1338)، «حفریات گرمابک و تماجان»، باستان­شناسی، شماره 1 و 2، تهران اداره کل باستان­شناسی، صص:80-95.
طلایی،حسن، 1384، سفالگری عصر آهن (1100-1450پ-م) تپه هفتوان،دشت سلماس،حوزه دریاچه ارومیه، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، 21- 41.
عباس­نژاد سرستی، رحمت و رقیه مجتبایی ثبوتی، (1393)، «معماری مناطق غربی مازندران و بخش­های شرقی گیلان در عصر آهن»، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دوره4، شماره7، صص:67-80.
فرید مجتهدی، نیما و ابراهیم اسعدی اسکوئی، (1391)، اطلس کوه­های گیلان، چاپ اول، رشت، فرهنگ ایلیا.
فلاحیان،یوسف، (1384)، «نگاهی اجمالی به دستاوردهای باستان‌شناختی بررسی و شناسایی در حوزه رودخانه شاهرود(عمارلو)»، در: گزارش­های باستان‌شناسی ایران شماره 4، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی، ، صص: 1998-220.
فهیمی، حمید، (1381الففرهنگ عصر آهن در کرانه‌های جنوب غربی دریای کاسپی، تهران، سمیرا.
فهیمی، حمید، (1381ب)، «حوزه فرهنگی املش در عصر آهن به روایت کاوش‌های باستان‌شناختی»، فرهنگ گیلان، شماره 13 و 14، رشت، اداره کل ارشاد اسلامی گیلان، ، صص 109- 113.
فهیمی، حمید، (بی‌تا)؛ «بازنگری در گاه نگاری دوره مفرغ پایانی و آهن آغازین تالش»، ارائه‌شده در: مجموعه مقالات همایش ملی تالش‌شناسی، به کوشش ولی جهانی و حمید فهیمی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی، گردشگری استان گیلان، رشت (زیر چاپ).
ماسکارلا، اسکار وایت، 1383، شمال‌غرب ایران در گذر از عصر مفرغ به آهن، ترجمه علی‌اکبر وحدتی، باستان‌پژوهی، شماره 12، 62-74.
مقدم، محسن، (1340)، «بررسی نقاط تاریخی گیلان(اُمام، بویه، سیاه­کوه، شیرچاک، نیاول، غیاث­آباد، سردچال و پیرکوه)»، گزارش شماره  1239 RAمرکز اسناد، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور، منتشرنشده.
موسوی، سید محمود، (1380)، «باستان‌شناسی گیلان»، در،  کتاب گیلان، جلد اول، چاپ سوم، چاپ اول: 1374، به سرپرستی ابراهیم اصلاح عربانی، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، صص: 336-353.
میرصالحی، سید مهدی، (1391)، «گزارش گمانه‌زنی تپه سردخونی‌پشت تالش»، اداره کل میراث فرهنگی،صنایع‌دستی وگردشگری گیلان، منتشرنشده.
میرصالحی، سید مهدی، (۱۳۹۴)، «گزارش گمانه‌زنی تپه سردخونی پشت تالش»، در: چکیده مقاله‌های همایش ملی تالش‌شناسی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گیلان، ص ۱۹۳.
نقشینه، امیر صادق، 1375، مطالعه سفال‌های خاکستری در تپه سگزآباد دشت قزوین و رابطه آن‌ها با مهاجرت اقوام آریایی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی گرایش پیش‌ازتاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ علوم انسانی (منتشرنشده).
نقشینه، امیرصادق، 1384، کاوش‌های غار هوتو و اهمیت یافته‌های سفالی عصر آهن آن، پیام باستان‌شناس، سال دوم، شماره سوم، 59-78.
نقشینه، امیرصادق، 1389، گونه‌شناسی سفال عصر آهن پیلاقلعه، رودبار گیلان، مجله پیام باستان‌شناس، سال هفتم، شماره سیزدهم، 73-90.
نگهبان، عزت­الله، (1378)، حفاری­های مارلیک، جلد اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، پژوهشگاه.
نگهبان، عزت­الله، (1385)، مروری بر پنجاه سال باستان­شناسی ایران، تهران، سبحان نور.
نوکنده، جبرئیل و حمید فهیمی، (1382)، «پژوهش‌های باستان‌شناسی هیئت مشترک ایران و ژاپن در کرانه‌های غربی سپیدرود گیلان 81-1380»، در، به کوشش حمید فهیمی، تهران، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی و پژوهشکده باستان‌شناسی، گزارش‌های باستان‌شناسی(2)، صص:27-66.
هرینک، ارنی، (1376)، سفال ایران در دوره اشکانی، ترجمه حمیده چوبک، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
هژبری نوبری، علیرضا و مهناز صالحی گروسی، (1384)، هنر سفالگری عصر آهن در گورستان مسجد کبود تبریز، باستان‌شناسی، سال اول، شماره اول، صص: 30-38.
همرنگ، بهروز و محمدرضا خلعتبری، (1385الف)، «گزارش بررسی شناسایی باستان‌شناختی شهرستان رودبار- حوزه غرب سفیدرود»، جلد اول، به کوشش محمدرضا میری، رشت، پژوهشکده باستان­شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گیلان، مؤسسه پیشین­پژوه، گزارش منتشرنشده.
همرنگ، بهروز و محمدرضا خلعتبری، (1385ب)، «گزارش بررسی شناسایی باستان‌شناختی شهرستان رودبار- حوزه غرب سفیدرود»، جلد دوم، به کوشش محمدرضا میری، رشت، پژوهشکده باستان­شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گیلان، مؤسسه پیشین پژوه، گزارش منتشرنشده.
همرنگ، بهروز و محمدرضا خلعتبری، (1385ج)، «گزارش بررسی شناسایی باستان‌شناختی شهرستان رودبار- حوزه غرب سفیدرو»، جلد سوم، به کوشش محمدرضا میری، رشت، پژوهشکده باستان­شناسی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گیلان، مؤسسه پیشین پژوه، گزارش منتشرنشده.
وحدتی نسب، حامد، (1388)، «گزارش دومین فصل از بررسی­های پارینه­سنگی استان گیلان»، پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، سال اول، شماره دوم، صص:15- 24.
 
Biglari, F. and Jahani, V., 2012. The Pleistocene human settlement in Gilan, southwest Caspian Sea: resent reserch ", Euraisan Prehistory 8: (1-2): 3-28.
Curtis, J., 2005. The material culture of Tepe Nush-I Jan and the end of the Iron Age III period in western Iran, Iranica Antiqua, XL: 233-248.
De Morgan, J., 1905. Récherches au Talyche Persan en 1901, in: Necropoles des Ages du Bronze et du Fer, Mémoires de la Delegation en Perse, vol. 8, Ernest Leroux, Editeur, Paris, pp. 251-342.
Dyson, R.H., 1999. Triangle-Festoon ware reconsidered, Iranica Antiqua XXXIV: 115-144.
Egami, N , Fukai, Sh., and Masuda, S., 1965. Dailaman I, the excavations at Ghalekuti and Lasulkan 1960, Institute of Oriental Culture, The Tokyo University Iraq-Iran Archaeological Expedition, Report 6.
Fukai, S., and Ikeda, J., 1971. Dailaman IV, The excavations at Ghalekuti II & I, 1964, Institute of Oriental Culture, The University of Tokyo.
Fukai, S., and Matsutani, T., 1980. Preliminary report of survey and sounding at Halimejan, 1978, Orient XVI: 149-159.
Girshman, R., 1939. Fouilles de Sialk, Pres de Kashan, 1933,1034,1937, 2 Vols. Paris: Geuthner.
Kambakhshfard, S.A., 1991. Tehran Sehezaro devistsale, in: Tehran: 3200 Years under Eexcavation, Tehran: Nashre Faza.
Kroll, S., 2005. The southern Urmia basin in the early Iron Age, Iranica Antiqua, XL: 65-85.
Lecomte, O., 2005. The Iron Age of northern Hyrcania, Iranica Antiqua, XL: 461-478.
Mahfroozi. A. and.Piller C.K., 2009. First preliminary report on the joint Iranian-German excavations at Gohar Teppe, Mazandaran, Iran, AMI 41: 177-209.
Muscarella, O.W., 1974. The Iron Age at Dinkha tepe, Iran, Metropolitan Museum Journal 9: 35-90.
Negahban, E.O., 1996. Marlik, the complete excavation report, 2 Vols. University Museum Monogragh 87, Philadelphia. PA, University of Pennsylvania Pr.
Ohtsu, T., Nokandeh, J., and Yamauchi, K., 2003. Preliminary report of the Iran Japan joint archaeological Expedition to Guilan, first season, 2001, Tehran & Tokyo, ICHO & MECCJ.
Ohtsu, T, Nokandeh, J., and Yamauchi, K., 2004a. Preliminary report of the Iran Japan joint archaeological expedition to Guilan, second season, 2002, Tehran & Tokyo, ICHO & MECCJ.
Ohtsu, T, Nokandeh, J., and Yamauchi, K., 2004b. Preliminary report of the Iran Japan joint archaeological expedition to Guilan, third season, Tehran & Tokyo, ICHO & MECCJ.
Ohtsu, T., Nokandeh, J., and Yamauchi, K., 2005. Preliminary report of the Iran Japan joint archaeological expedition to Guilan, fourth season, Tehran & Tokyo, ICHO & MECCJ.
Ohtsu, T., 2002. Archaeological survey in northwestern Iran, report on the general survey in Gilan and its surrounding areas, Ohtsu,T., (ed.),  MECCJ, Tokyo, Mitaka,Pp:7-92.
Overlaet, B., 2005. The Chronology of the Iron Age in the Pusht-I Kuh,Luristan, Iranica Antiqua, XL: 1-33.
Piller, C.K., 2004. zur mittelbronzezeit im nördlichen zentraliran - die zentraliranische graue ware (Central Grey Ware) als mögliche verbindung zwischen eastern und western Grey ware, AMI 33-36: 143-173
Sharapova, S., 1999. Iron Age ceramics of the transulars, interpretations of Eurasian archaeology, the Iron Age, Part IV, pp. 207-214.
Sharifi, M., Motarjem, A., 2014. Excavation of Rezvan Tepe in northeastern Iran, an Iron Age I-II cemetery, The Silk Road 12: 76-81.
Sono, T., and Fukai, Sh., 1968. Dailaman III, the expedition at HassaniMahalle and GhaleKuti, 1964.
Sronach, D., Roaf, M., Srtonach, R., and Bokonyi, S., 1978. Excavations at Tepe Nushi-Jan, Iran 16: 1-28.
Tsetskhladze, G.R., 2005. The Caucasus and the Iranian world in the early Iron Age: two graves from Treli, Iranica Antiqua, XL: 437-446.
Vanden Bergh, L., 1964. La necropole de Khurvin, Istanbul: Nederlands historisch-Archaeologisch Institute in het Nabie Oosten.
Young, T.C., 1965. A comparative ceramic chronology for western Iran 1500-500 B.C, Iran III: 53-85.