مطالعات باستان شناسی

به استناد شواهد تاریخی، جنوب دریاچۀ ارومیه در عصر آهن3 (800 – 550 پ.م ) محل زندگی اقوام مختلف بوده است و از نظر سیاسی، میان پادشاهیهای کوچک تقسیم‌شده بود که مرزهای سیاسی آنها با نزاع قدرتهای منطقهای ... بیشتر به استناد شواهد تاریخی، جنوب دریاچۀ ارومیه در عصر آهن3 (800 – 550 پ.م ) محل زندگی اقوام مختلف بوده است و از نظر سیاسی، میان پادشاهیهای کوچک تقسیم‌شده بود که مرزهای سیاسی آنها با نزاع قدرتهای منطقهای آشور و اورارتو بر سر تصاحب منطقه تغییر مییافت. در این میان، اقتدار و وسعت قلمرو پادشاهی مانا بیش از سایرین بوده است. با اینکه منطقۀ مهاباد بخش اصلی قلمرو پادشاهی مانا را در برمی‌گرفت، اما در مطالعات باستان شناسی عصر آهن3، کمتر به آن توجه شده است. در فروردین ماه 1396 بررسی بخش مرکزی شهرستان مهاباد با هدف شناخت سکونتگاه های عصر آهن3 و مطالعۀ خصوصیات، تحلیل ساختار، نحوۀ پراکنش و وسعت آنها بازنگری شد. در این بررسی که با روش پیمایش سطحی فشرده انجام شد، شمارِ 24 محوطه از این دوره شناسایی و نمونه های برداشت شده که عمدتاً شامل یافته های سفالی است، در طی مطالعات کتابخانه ای و با استفاده از گزارش ها، کتاب ها و مقاله های منتشرشده از استقرارهای عصر آهن3 تاریخگذاری شده است. مهم ترین پرسش های این پژوهش عبارت اند از اینکه ساختار و وسعت استقرارهای دورۀ آهن3 در دشت مهاباد بر اساس یافته های باستان شناسی به چه شکل و تبادلات فرهنگی و برهمکنش های منطقه ای و فرامنطقه‌ای دشت مهاباد با مناطق هم‌جوار در این دوره چگونه بوده است. به‌طور کلی نتایج بررسی نشان می دهد محوطه های شناساییشده از نوع محوطه های با معماری صخرهای، محوطه های گورستانی و تپه های استقراری است و یافته های سفالی حاکی از این است که دشت مهاباد در این دوره، افزون بر ارتباطات درون منطقه ای، با منطقۀ غرب ایران نیز ارتباطات فرهنگی برون منطقه ای داشته است.

پیوستگی و ارتباط بین معنا و مصداق در سنگ قبور دوران اسلامی ایران (مطالعه موردی قوچ و شیر سنگی)

اسماعیل معروفی اقدم؛ کریم حاجی زاده؛ رضا رضالو؛ بهروز افخمی

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 169-194

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.286487.142760

چکیده

سنگ قبرهای موجود در گورستانها را شاید بتوان یکی از پیچیدهترین آثار هنری بشری از نظر معناشناختی در ورای آنها دانست؛ چرا که این دسته از آثار با مهمترین و دردناکترین واقعه زندگی انسان یعنی مرگ و آخرت ... بیشتر سنگ قبرهای موجود در گورستانها را شاید بتوان یکی از پیچیدهترین آثار هنری بشری از نظر معناشناختی در ورای آنها دانست؛ چرا که این دسته از آثار با مهمترین و دردناکترین واقعه زندگی انسان یعنی مرگ و آخرت سر و کار دارند. سنگ مزارات چه از لحاظ فرم کلی و چه از منظر نقوش قرار گرفته بر روی آنها، از تنوعات زیادی برخوردار هستند؛ به طوری که مطالعه ریختشناسی سنگ قبور و واکاوی نگارههای انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی و ... قرار گرفته بر روی آنها، در کنار هم اطلاعات ارزشمندی را در ارتباط با باورها و اعتقادات مذهبی ایرانی - اسلامی، جامعهشناختی تاریخی، فرهنگشناسی و ... در اختیار قرار میدهد. سنگ قبرها، بنا بر اعتقادات و باورهای مذهبی و فرهنگ و جغرافیای هر منطقه، از تنوع چشمگیری برخوردار هستند. از جمله مهمترین این دسته از سنگ قبرها از منظر معناشناختی و باورهای اسطورهای، قوچها و شیرهای سنگی هستند که عموما در نیمه غربی ایران و بالاخص در شمال غرب و غرب ایران یافت میشوند. شکل و هیبت این سنگ قبرها، علاوه بر معانی اسطورهشناختی و کهن الگویی نسبت به هنر و آیین ایران باستان، نمادی از قدرت، صلابت، شجاعت، بزرگی، جایگاه اجتماعی و ابهت شخص متوفی هستند. این مقاله به شیوه توصیفی – تحلیلی و با توجه به مطالعات میدانی و کتابخانهای، به دنبال کشف همسویی بین فرم یا حجم با نقوش و تزئینات یا همان ارتباط بین معانی و مصادیق در سنگ قبور نوع قوچ سنگی و شیر سنگی موجود در گورستانهای دوران اسلامی ایران است. بررسیها نشان میدهد که سنگ قبرهای قوچ و شیر خود نمادی از بزرگی، رشادت، قهرمانی، بزرگی و شجاعت بوده و تمامی نقوش فرعی قرار گرفته بر روی بدنه این آثار نیز، به نوعی بازگوکننده و تداعی کننده این صفات و معانی بوده و در ارتباط و وابستگی کامل با حجم یا ریخت سنگ قبرها هستند.

نگرشی بر تحولات و سنت‌های فرهنگی دورۀ نوسنگی جدید در دشت ملایر(براساس یافته‌های کاوش تپۀ پُشت فرودگاه)

خلیل الله بیک محمدی؛ اردشیر جوانمردزاده؛ رضا رضالو؛ بهروز افخمی

دوره 13، شماره 2 ، شهریور 1400، ، صفحه 71-94

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.258800.142575

چکیده

کرانۀ شرقی زاگرس‌مرکزی، به‌ویژه دشت ملایر، از مهم‌ترین مناطق در تحولات دورۀ نوسنگی جدید به‌شمار می‌آید. تا پیش از پژوهش حاضر، مطالعات نظام‌مند باستان‌شناختی در مورد دورۀ نوسنگی این حوزه انجام نشده ... بیشتر کرانۀ شرقی زاگرس‌مرکزی، به‌ویژه دشت ملایر، از مهم‌ترین مناطق در تحولات دورۀ نوسنگی جدید به‌شمار می‌آید. تا پیش از پژوهش حاضر، مطالعات نظام‌مند باستان‌شناختی در مورد دورۀ نوسنگی این حوزه انجام نشده بود. نوسنگی جدید دشت ملایر، نیمۀ دوم هزارۀ ششم قبل‌ازمیلاد را دربر می‌گیرد که به‌دلیل تغییرات در نقش و رنگ سفال با دوره‌های پیشین و سپسین، متفاوت است. از شاخص‌ترین گونه‌ها و سنت‌های سفالی این دوره، سفال گونۀ منقوشِ هندسی سراب است. این نوع سنت سفالی، در پس‌کرانه‌های شرقی زاگرس‌مرکزی و دشت‌ ملایر نیز شناسایی شده است. از آنجایی‌که تاکنون مطالعات هدفمند در این حوزۀ فرهنگی انجام نشده، اطلاعات ما از جوامع نوسنگی این حوزه بسیار محدود است. پژوهش حاضر، با روش تاریخی-تحلیلی و براساس آثار مکشوف از کارگاه I و II کاوش تپۀ «پشت فرودگاه» برای نخستین‌بار به ‌مطالعۀ حضور جوامع نوسنگی جدید در دشت ملایر می‌پردازد. این جستار، با طرح مسئلۀ ماهیت فرهنگ‌های رایج نوسنگی جدید دشت ملایر و چگونگی تأسّی و ‌کُنشِ‌ از سنت‌های فرهنگی رایجِ ادوار نوسنگی جدید زاگرس‌مرکزی برآمده تا با توجه به تحلیل لایه‌نگاشتی مراحل استقراری شکل‌گرفته در تپۀ پشت فرودگاه، بتوان به چشم‌انداز دقیق و کامل‌تری از توالی گاهنگاری نوسنگی در کرانه‌های شرقی زاگرس‌مرکزی و دشت ملایر با محوریت تحولات نوسنگی جدید دست‌یافت. با کاوش و مطالعۀ هدفمند در تپۀ پشت فرودگاه برخی از ابهامات نوسنگی جدید دشت ملایر زدوده شد و سنت‌های مختلف از نوسنگی جدید زاگرس‌مرکزی در دشت ملایر نمایان گردید که علاوه‌بر تأیید حضور سفال‌های منقوش خطی و هندسی مشبک رایج در سیاه‌بید، سه‌گابی و سراب جدید؛ سنت‌های رایج سفالی در تپۀ قلاگپ و گوران نیز شناسایی شد که ضمن متأثر بودن از نواحی غربی در کرمانشاه، نشان از تأسّی و حضور فرهنگ‌های رایجِ نوسنگی جدید لرستان در دشت ملایر است. درنهایت، برآیند پژوهش نشان می‌دهد که دورۀ نوسنگی جدید در دشت ملایر در تعامل با فرهنگ‌های نوسنگی جدید زاگرس‌مرکزی، شکل‌گرفته است.

شکل‌گیری، توسعه و سقوط شهر «شاپور خواست» بر اساس داده‌های باستان‌شناختی و متون تاریخی

مهتاب اسلامی نسب؛ بهروز افخمی؛ حبیب شهبازی شیران

دوره 12، شماره 3 ، آذر 1399، ، صفحه 1-24

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.255895.142554

چکیده

مطالعات باستانشناختی شهرهای کهن، نقش بسزایی در شناخت چگونگی شکلگیری، توسعه، سقوط و اضمحلال شهرها در ادوار مختلف تاریخی دارد. بنا به روایت مورخان و جغرافیدانان اوایل دوران اسلامی (منابع قرون ... بیشتر مطالعات باستانشناختی شهرهای کهن، نقش بسزایی در شناخت چگونگی شکلگیری، توسعه، سقوط و اضمحلال شهرها در ادوار مختلف تاریخی دارد. بنا به روایت مورخان و جغرافیدانان اوایل دوران اسلامی (منابع قرون 3 تا 8 ه.ق)، شهری بنام شاپور خواست در غرب ایران بر سر راه همدان به خوزستان وجود داشته است که در زمان شاپور اول ساسانی بنیان نهاده است. این شهر در دوران اسلامی ادامه حیات داده و به‌ویژه در قرن 4 ه.ق به دلیل حضور خاندان محلی آلحسنویه و توجه ایشان به عمران و آبادانی منطقه، به اوج رونق و توسعه خود رسیده است. شهر شاپور خواست در قرون 7 یا 8 ه.ق متروک و در شمال غرب آن؛ شهر امروزی خرمآباد به فاصله اندک زمانی شکل گرفت. با گسترش خرمآباد امروزی، بقایای شاپور خواست زیر بافت شهری مدفون‌شده است. پژوهش حاضر بر اساس اطلاعات منابع مکتوب تاریخی و دادههای حاصل از شواهد باستانشناختی و میدانی را به‌منظور مطالعه چگونگی شکلگیری استقرار، توسعه و رونق و سرانجام سقوط و اضمحلال شهر شاپور خواست را موردمطالعه قرار داده است. نتایج نشان می‌دهد؛ هستهی اولیهی شهر در دوره اشکانی شکل‌گرفته است. این شهر با داشتن شرایط زیستمحیطی مناسب و قرار گرفتن بر سر راههای باستانی توسعه‌یافته و از شهرهای مهم منطقه در دوران اسلامی بوده است. در دوره ایلخانی شرایط اکولوژیکی و محیطی ازجمله مهم‌ترین عوامل متروک شدن شهر بوده‌اند.

تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل با استفاده از GIS و AHP

پرویز پورکریمی؛ کریم حاجی زاده؛ رضا رضالو؛ بهروز افخمی

دوره 12، شماره 1 ، اردیبهشت 1399، ، صفحه 19-40

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.261578.142594

چکیده

سکونتگاه های قلعه ای یکی از مراکز استقراری است که مکان گزینی، شکل گیری و توزیع فضایی آن‌ها به‌شدت متأثر از عوامل طبیعی است. پژوهش حاضر با استفاده از داده های میدانی و اسنادی و با بهره گیری ... بیشتر سکونتگاه های قلعه ای یکی از مراکز استقراری است که مکان گزینی، شکل گیری و توزیع فضایی آن‌ها به‌شدت متأثر از عوامل طبیعی است. پژوهش حاضر با استفاده از داده های میدانی و اسنادی و با بهره گیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) درصدد بررسی همبستگی میان عوامل طبیعی و سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل و رتبه بندی عوامل طبیعی مؤثر در توزیع فضایی این سکونتگاه ها است. بر پایه داده های به‌دست‌آمده از بررسی های میدانی و اسنادی، 100 قلعه از دوره های مختلف پیش‌ازتاریخی، تاریخی و اسلامی در گستره جغرافیایی استان اردبیل شناسایی و بررسی شد، که مواد و جامعه آماری این پژوهش را تشکیل می دهند. برای تجزیه‌وتحلیل داده ها، پس از تشکیل پایگاه دادهای، توزیع سکونتگاه های قلعه ای شناسایی شده نسبت به متغیرهای فاصله از رودخانه، شکل زمین، ارتفاع، درصد شیب، جهت شیب، اقلیم، پوشش گیاهی و نوع خاک مورد بررسی و سنجش قرار گرفت. نتایج تحقیق مبین این است که عوامل طبیعی نقش بارزی در توزیع فضایی، تعیین نوع کارکرد و میزان اهمیت سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل داشته است. تحلیل همبستگی میان عوامل طبیعی و توزیع فضایی سکونتگاه های قلعه ای این استان نشان می دهد، که شکل زمین (دشتی و کوهستانی)، فاصله از رودخانه و ارتفاع در میزان و الگوی توزیع قلعه ها بیشترین تأثیر را داشته است. سایر متغیرها یعنی درصد شیب، جهت شیب، اقلیم، کاربری اراضی و نوع خاک نیز به ترتیب اهمیت و تأثیرگذاری در توزیع فضایی این قلعه ها مؤثر بودهاند.

اخلاق در باستان‌شناسی؛ تبیین، بررسی و نقد اخلاق در تئوری و عمل باستان‌شناسی ایران

بهروز افخمی؛ نعمت حریری؛ سمانه فرخی عیسوند

دوره 8، شماره 1 ، اردیبهشت 1395، ، صفحه 21-36

https://doi.org/10.22059/jarcs.2016.59488

چکیده

انسان، اساساً موجودی اخلاقی است که در فرآیند زمان، جنبههای اخلاقی آن نمود پیدا کرده است. امروزه با جمعگرایی و فعالیت‌های جمعی، خواست فطری آدمی به شکل دیگری در امور و فعالیت‌های شغلی و حرفهای ... بیشتر

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 17 (1404)

دوره 16 (1403)

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

نویسنده = بهروز افخمی

جنوب دریاچۀ ارومیه در عصر آهن3: مدارکی جدید از مهاباد

چکیده

پیوستگی و ارتباط بین معنا و مصداق در سنگ قبور دوران اسلامی ایران (مطالعه موردی قوچ و شیر سنگی)

چکیده

نگرشی بر تحولات و سنت‌های فرهنگی دورۀ نوسنگی جدید در دشت ملایر(براساس یافته‌های کاوش تپۀ پُشت فرودگاه)

چکیده

شکل‌گیری، توسعه و سقوط شهر «شاپور خواست» بر اساس داده‌های باستان‌شناختی و متون تاریخی

چکیده

تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل با استفاده از GIS و AHP

چکیده

اخلاق در باستان‌شناسی؛ تبیین، بررسی و نقد اخلاق در تئوری و عمل باستان‌شناسی ایران

چکیده