مطالعات باستان شناسی

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

اصول اخلاقی انتشار مقاله

بانک ها و نمایه نامه ها

پیوندهای مفید

پرسش‌های متداول

فرایند پذیرش مقالات

نمایش نقشه موقعیت جغرافیایی (کشور) نویسندگان

همکاری با موسسه یا انجمن

فرم تعهد اثر

فرم تعارض منافع

شرایط پذیرش مقاله

راهنمای دریافت شناسه ارکید

نمونه کارفارسی

نمونه کار انگلیسی

هزینه انتشار

داوران مجله مطالعات باستان شناسی

راهنمای ثبت نام در پابلونز

الگوهای استقراری محوطه های عصر مفرغ حوضۀ اترک در شمال شرق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 استاد مؤسسۀ مطالعات مدیترانه باستانی، ایتالیا، رم.

3 دانشجوی دکتری گروه باستان شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

در مطالعات باستان­ شناختی منطقه جنوب­ غرب آسیا، در طی دوره‌ی زمانی اواخر هزارۀ چهارم ق.م تا شروع عصر آهن (نیمه‌ی هزاره‌ی دوم ق.م) پدیده­ هائی مانند بزرگ شدن استقرارها از نظر مساحت و جمعیت، ظهور شهرهای اولیه، تجارت فرامنطقه­ ای، شکل­ گیری نهادهای حکومتی، ظهور و رواج سفال خاکستری و سیاه، تغییرات گسترده در تکنولوژی و توسعه چشمگیر صنعت ذوب فلز و استفاده از ابزار مفرغی، شناسائی گردید. در این فرایند شبکه ارتباطی وسیعی با هدف کنترل راه­ های تجاری و دسترسی به مواد خام در سراسر فلات از راه خشکی و دریا بسیاری از مناطق را با هم پیوند می­ داد. از نظر اقتصادی در این عصر، بازرگانی فرامنطقه ­ای راه دور ایجاد شد و جوامع برای به‌دست آوردن منابع مورد نیاز با هزاران کیلومتر دورتر از موطن خود ارتباط داشتند. علی­رغم این پیشرفت­ ها، دانش ما از منطقه خراسان از منظر باستان­شناسی نسبت به دیگر مناطق ایران ناشناخته ­تر و در کنار کمبود اطلاعات در زمینه توالی گاهنگاری ، از الگوهای استقراری و پراکنش محوطه ­ها طی دوره­ های مختلف پیش از تاریخ به ویژۀ عصر مفرغ در بخش­ های مختلف آن آگاهی چندانی در دسترس نیست. منطقه مورد مطالعه در این پژوهش حوضه آبریز رودخانه اترک در شمال شرق ایران است که دالانی طبیعی بین شمال خراسان و مناطق مرکزی آن و در چشم­ اندازی وسیع ­تر بین آسیای مرکزی و بخش ­های داخلی فلات ایران است.در این پژوهش 38 استقرار از بازۀ زمانی عصر مفرغ که طی یک دهه اخیر در قالب بررسی ­های باستان­ شناختی منطقه اترک بالا و میانی شناسایی شده، مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته و برای تحلیل داده­ها از نرم‌افزارهای سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و SPSS و روش­های تحلیل همبستگی و خوشه ­بندی استفاده شده است. در حوضه اترک بالا و میانی شاهد الگوی استقراری مشابه، متشکل از الگوهای دو رتبه­ای با محوطه­ ای بزرگ و تعدادی محوطه کوچک در اطراف آن مواجهیم. نتایج پژوهش نشان ­می­دهد که با توجه به کمبود منابع آب در منطقه، دسترسی به منابع آبِ پایدار مهم‌ترین عامل در شکل­ گیری استقرارهای عصر مفرغ بوده است. همچنین بیشتر استقرارها طی عصر مفرغ قدیم تشکیل شده و با رسیدن به عصر مفرغ میانی و جدید تعداد استقرارها کاهش یافته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Settlement Patterns of the Bronze Age Sites of the Upper and Middle Atrak Basin in the Northeast of Iran

نویسندگان [English]

  • Alireza Hejebri Nobari 1
  • Raffaelo Biscione 2
  • nesa judy 3

1 Professor, Department of Archaeology, University of Tarbiat Modares, Tehran, Iran.

2 Professor of CNR, Istituto di Studi sul Mediterraneo Antico (IsMa), Rome, Italy.

3 Ph.D. Candidate Archaeology, Department of Archaeology, University of Tarbiat Modares, Tehran, Iran.

چکیده [English]

In archaeological studies of the region of Southwest Asia, during the period from the late fourth millennium BC to the beginning of the Iron Age (second half of the second millennium BC), phenomena such as the growth of settlements in terms of area and population, the emergence of early cities, Trans-regional trade, the formation of government institutions, the emergence and spread of gray and black pottery, extensive changes in technology and the dramatic development of the smelting industry and the use of bronze tools were identified. In this process, an extensive communication network aimed at controlling trade routes and access to raw materials across the plateau by land and sea connected many areas. Economically, in this era, trans-regional trade was established, and communities were connected thousands of miles away from home to obtain the resources they needed. Bronze Age cultures are well known in the most part of Iran but Khorasan is an except and the data are rare and insufficient. Moreover, information about chronology, and distribution of sites during different periods of prehistoric times in different parts of them is very limited. In this research, 38 sites from the Bronze Age period have been studied. These sites were identified in the form of archaeological surveys of the Upper and Middle Atrak during the last decade. This study was done using descriptive-analytic method. For data analysis, GIS and SPSS software, and Correlation and Cluster analysis methods were used. Settlement pattern in the Upper and Middle Atrak basin is similar. It consists of two-level models with large site and a number of small sites around it. The results of this study indicate that due to the lack of water resources in the region, access to the constant water resources is the most important factor in shaping the Bronze age Settlemens. Most sites are also formed during the Early Bronze Age, and we are faced a decrease in the number of sites in the Middle and Late Bronze Age.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Upper and Middle Atrak
  • Bronze age
  • Settlemen patterns
  • Correlation analysis
مراجع
باصفا، حسن، (1390)، فرهنگ های دوره پایانی برنز و اوایل آهن دشت نیشابور بر اساس کاوش­های باستان شناختی محوطه شهرک فیروزه، رساله دکتری، علیرضا هژبری نوبری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی.
پاپلی­یزدی، محمدحسین، (1371)، کوچ­نشینی در شمال خراسان، ترجمه اصغر کریمی، مشهد، آستان قدس رضوی.
جودی، نسا، (1390)، «تجزیه و تحلیل عصر مفرغ استقرار قلعه خان با تاکید بر داده­های سفالی، معماری و نهشته­های فرهنگی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، حسن طلایی، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
جودی، نسا، عمران گاراژیان، مهدی رضایی، (1390)، «شیوه­های تدفین پیش از تاریخ در استقرار قلعه­خان (خراسان شمالی) با تاکید بر عصر مفرغ»، پیام باستان شناس، شماره 15، صص 59-74.
دانا، محسن، عمران گاراژیان و حسن فاضلی نشلی، (1391)،  «نمونه­برداری نظام­مند طبقه­بندی شده در تپه برج نیشابور»، پیام باستان­شناس، سال 9، شماره پیاپی 18، صص 49-68.
رجبی، نوروز، (1392)، گزارش بررسی باستان شناسی شهرستان بجنورد به منظور تهیه نقشه باستان شناسی کشور، میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی، منتشر نشده.
زارع، شهرام، (1390)، گزارش بررسی باستان­شناسی شهرستان مانه و سملقان (خراسان شمالی)، فصل دوم، بهار 1390، پژوهشکده باستان شناسی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، گزارش منتشر نشده، کتابخانه پژوهشکده باستان شناسی.
سادات حسینی، زهرا، خالدی شهریار، نادری، عبدالمجید، (1395)، «بازسازی دیرینه­اقلیمی و پوشش گیاهی در حوضۀ دشت ارژن فارس در پلیستوسن پایانی و هولوسن بر اساس مطالعۀ گرده­های گیاهی»، پژوهش­های اقلیم­شناسی، سال 7، شمارۀ 27-28، صص 1-13.
صفایی­راد، رضا، عزیزی، قاسم، محمدی، حسین و حمید علیزاده لاهیجانی، (1393)، «بازسازی تغییرات هلوسن و پلیستوسن پسین منطقه زاگرس میانی با استفاده از از شواهد گرده­شناسی تالاب هلیشان»، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 11، صص 1-19.
عطایی، محمدتقی، (1388) ، گزارش بررسی باستان شناسی شهرستان مانه و سملقان به منظور تهیه نقشه باستان شناسی کشور، پژوهشکده باستان شناسی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، گزارش منتشر نشده، کتابخانه پژوهشکده باستان شناسی.
گاراژیان، عمران، (1385)، گمانه زنی به منظور لایه نگاری و مستند سازی بقایای معماری تپه قلعه خان، شهرستان مانه و سملقان استان خراسان شمالی، کتابخانه و مرکز اسناد پژوهشکده باستان شناسی.
مترجم، عباس، سیاسر، ناهید، (1395)، «بررسی تغییرات الگوهای پراکنش محوطه های دوره های مفرغ و آهن در دشت چمچمال (زاگرس مرکزی)» پژوهش­های باستان­شناسی ایران، شماره 11، صص70-95.
میرزایی، آزیتا، (1387)، گزارش بررسی باستان شناسی شهرستان فاروج و شیروان به منظور تهیه نقشه باستان شناسی کشور، گزارش منتشر نشده، کتابخانه پژوهشکده باستان شناسی.
میرزایی، آزیتا، محسن دانا، (1395)، «بازنگری عصر مفرغ در حوضه اترک بالایی: بررسی­های جدید باستان­شناختی در شمال خراسان»، مفاخر میراث فرهنگی ایران، جشن­نامه میرعابدین کابلی شماره 3، صص 541-557.
وحدتی، علی اکبر، آنری-پل فرانکفورت، (1389)،«گزارش مقدماتی گمانه­زنی در تپه دامغانی سبزوار بهار 1387»،  باستان شناسی و تاریخ، شماره پیاپی 48، صص 17-36.
وحدتی، علی و  رافائل بیشونه، (1394)، «فصل سوم کاوش­های مشترک ایران و ایتالیا در تپه چلو جاجرم، خراسان شمالی؛ گزیده­ای از یافته­های پژوهش­های باستان شناسی ایران در سال 1393»، تهران، چهاردهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران.
Alley, R. B., 2004, abrupt climate change, Scientific American 29 (5): 62-69.
Arne, T.J; 1945, Excavations at Shah Tepe, Iran, Stockholm.
Ataiee, M. 2009. Report of Archaeological Survey in Maneh and Samalghan.
Archive of Iran Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization. [In Persian].
Basafa, H. 2011.  Late Bronze age and Early Iron age of Nishapour Plain, Based on Shahrak Firoze Archaeological Site, thesis for Phd in Archaeology, Tarbiat Modarres University. [In Persian].
Biscione, R., and A. A. Vahdati; 2011 ,Excavation at Tepe Chalow, Northern Khorasan, Iran, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 53: pp: 236-240.
Biscione, R., 1977, The crisis of Central Asian urbanization in II millennium BC and villages as an alternative system, in: Le Plateau Iranien et I’ Asie central des origins a la conquete islamique, J. Deshayes (ed), Paris, pp. 113-128.
Bond, G., Showers, W., Cheseby, M. et al. 1997, a perspective millennial scale cycle in North Atlantic Holocene and glacial climates, Science 278: 1257-1265. 
Bond, G., Kromer, B., Beer, J., Muscheler, R. et al. 2001. persistent solar influence on North Atlantic climate during the Holocene, Science 294: 2130-2136.
Conolly,J., and  Mark Lake; 2006, Geographical Information Systems in Archaeology, Cambridge University Press.
Dana, M. Garazhian, O. Fazeli Nashli. 2012. Stratified Systematic Sampling  in Tape Borj, Nishabur, Khorasan. Payame Bastanshenas, Volume 9, Number 18, pp. 49-68.[ In Persian].
Deshayes, J. 1976. Tureng Tepe, Iran, Vol. XIV,  pp. 169-71.
Djamali, M., De Beaulieu, J., Miller, N. et al. 2009, vegetation history of the SE section of the Zagros Mountains during the last five millennia: a pollen record from the Maharlou Lake, Fars province, Iran, Vegetation History and archaeobotany 18 (2): 123-136.
Francfort. H.P., Vahdati, A, Bendezu-Sarmiento., J, Lhuilier., E, Fouache., M Tengberg., M, Mashkour., Z, Shirazi; Preliminary Report on the Soundings at Tepe Damghani Sabzevar, Spring 2008, 2014, Iranica Antiqua, Vol. XLIX.
Garazhian, O. 2006. Excavation for stratigraphy and documentation of architectural remains in Qaleh Khan Tepe, Maneh and Samalghan, North Khorasan. Archive of Iran Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization. [In Persian].
Hole, F, 1980, Archaeological survey in Southwest Asia, Paleorient 6(1): 21-44.
Hlopina, L., 1972, Southern Turkmenia in the late Bronze age, East and West 22: 204-217.
Judy, N.  2011. Analysis of the Bronze Age of the Qaleh Khan settlement, with emphasis on Pottery technique traditions, Architecture, Cultural deposites, thesis for MA in Archaeology, Tehran University. [In Persian].
Judy, N. Garazhian, O. Rezaei,M. 2011.  Prehistoric burial methods in the Qaleh Khan settlement (North Khorasan) with emphasis on the Bronze Age, Payame Bastanshenas, No. 15, pp. 59-74. [ In Persian].
Kelt, K., Shahrabi, M., 1986, Holocene sedimentology of hypersaline Lake Urmia, northwestern Iran, Paleogeography, Paleoclimatology, Paleoecology 54: 105-130. 
Khlopina, L.I; 1981, Namazga-depe and the Late Bronze Age of Southern Turkmenia; The Bronza Age Civilization of Central Asia; Philip Kohl (ed); New York: Armonk.
Kohl, P. L., R. Biscione, and M.L. Ingraham. 1982. Implications of Recent Evidence for the Prehistory of Northeastern Iran and Southwestern Turkmenistan; Iranica Antiqua XVI: pp: 185-204.
Kuzmina, E., 2007, the Origin of the Indo-Iranians (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series), Brill.
Masson, V.M; 1988, Altyn-Depe. Philadelphia: University of Archaeology and Anthropology, University of Pennsylvania.
Mayewski, P., Rohling, E., Stager, C., et al. 2004, Holocene climate variability, Quaternary Research 62: 243-255.
Mirzaei, A.  2008.  Archaeological Survey Report in Farooj and Shirvan. Archive of Iran Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization. [In Persian].
Mirzaei, A. Dana, M. 2016. Bronze Age Review in the Upper Atrak Basin: New Archaeological Surveys in North Khorasan. Honors of Iranian Cultural Heritage, Mir Abedin Kaboli Festival.  No. 3, pp. 541-557. [In Persian].
Motarjem, A. Siasar, N. 2017.  Studying the Changes of Distribution Patterns of the Bronze and Iron Ages Settlements in Chamchamal Plain Central Zagros. Pazhoheshhaye Bastanshenasi Iran, Volume 6, Issue 11. [In Persian].
PapoliYazdi, M. 1992. Nomadism in North Khorasan, translated by Asghar Karimi, Mashhad: Astan Quds Razavi. [In Persian].
Rajabi, N. 2013. Report of Archaeological survey in Bojnourd city. Archive of Iran Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization [ In Persian].
Sadat Hosseini, Z. Khaledi Sh. Naderi, A. 2016.  Paleoclimate reconstruction and vegetation dynamic during Pleistocene and Holocene based on palynology at Dasht E Arzhan wetland ars Southwest Iran. Climate Research, Volume 7, Number 27-28, pp. 1-13. [In Persian].
Safaeirad, R. Azizi, Gh. Mahammadi, H. Alizadeh Lahijani, H. 2015. Reconstructing the Holocene and Late-Pleistocene Climate Changes of the Central Zagros Using Palynological Evidences of the Hashilan Wetland. Geography and Environmental Hazards, Volume 3, Pages 1-20. [ In Persian].
Sarianidi, V.I. 1971, Southern Turkmenia and Northern Iran Ties and Differences in Very Ancient Times, East and west, New Servies; Vol.
Schmidt, E.F;1937, Excavations at Tepe Hissar Damghan, Pennsylvania University Press, Philadelphia.
Sharifi, A., Pourmand, A., Canuel, E. et al. 2015, abrupt climate variability since the last deglaciation based on a high-resolution, multi-proxy peat record from NW Iran: the hand that rocked the Cradle of Civilization? Quaternary Science Reviews 123: 215-230.
Stevens, L. Wright, H. Ito, E. 2001. proposed change in seasonality of climate during the Late glacial and Holocene at Lake Zeribar, Iran, The Holocene 11(6): 747-755.
Vahdati, a. 2014, A BMAC Grave from Bojnord, North-Eastern Iran, Iran Journal of the British Institute of Persian Studies, Volume 52, - Issue 1 Pp: 19-27.
Vahdati, A. Frankfurt, H. 2010. Preliminary Report on the excavation of Damghani Tape in Sabzevar, Spring 2008. Archeology and History, No. 48, pp. 17-36. [In Persian].
 Vahdati, A. Biscione, R. 2015. The third season Joint Iranian and Italian excavations in Chalu Tape, Jajarm, North Khorasan: Excerpts from the findings of Iranian archaeological researches in 2014, Tehran: the  14th Annual Iranian Archaeological Conference. [In Persian].
VanZeist, W., Bottema, S., 1977, Palynological investigation in western Iran, Palaeohistoria 19: 19-85.
Voigt,M.M and R.H.Dyson; 1992 . The Choronology of Iran, Ca 8000-2000 B.C; Chronologies in Old Word Archaeology, R.W.Erich,(ed.) Chicago: University of Chicago Press, pp: 122-178.
Warren, R.E., Asch, D.L., 2000, Practical applications of GIS for archaelogists: a predictive modeling toolkit, London.
Wasylikowa, K., Witkowski, A, Walanus, A. et al. 2006, Palaeolimnology of Zeribar, Iran, and its climate implication, Quaternary Research 66 (3): 477-493.
Ricciardi, V, 1980, Archaeological Survey In The Upper Atrak Valley(Khorassan, Iran): Preliminary Report, Mesopotamia, Vol.15 , pp.51-71.
Zare, Sh. 2011.  Report of Archaeological Survey in Maneh and Samalghan (North Khorasan), Chapter 2. Archive of Iran Cultural Heritage, Handcrafts and Tourism Organization. [In Persian].
مطالعات باستان شناسی
دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 26
شهریور 1400
صفحه 293-317
فایل ها
سابقه مقاله
  • تاریخ دریافت: 29 خرداد 1398
  • تاریخ بازنگری: 17 تیر 1398
  • تاریخ پذیرش: 26 تیر 1400
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار