نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری باستان شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

2 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

محوطه قلعه­ گِلی کاج، واقع در 50 کیلومتری شمال­ شرقی شهر قم، با حدود هفت هکتار وسعت، یکی از مهم‌ترین استقرارهای دوران تاریخی منطقه قم محسوب می­ شود. این محوطه که متشکل از دو بخش قلعه­ ی مرکزی و بقایای استقراری پیرامون آن است از منظر ویژگی­ های معماری و تکنیک­ های متنوع اجرای قوس، در مطالعات باستان­ شناسی و تاریخ معماری ایران از اهمیت ویژه ­ای برخوردار است. علی­رغم پژوهش­ های پراکنده ­ای که در مورد این محوطه صورت گرفته است، هنوز پرسش ­های متعددی در خصوص تاریخ­گذاری، کاربری و همچنین عوامل مؤثر در تکوین، توسعه و متروک شدن این مکان مطرح است. پژوهش حاضر بر آن است تا با بهره­ گیری از شواهد باستان­ شناختی حاصل از پیمایش سطحی محوطه و مطالعه­ ی منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی، به پرسش ­ها و ابهامات موجود پاسخ مناسبی دهد؛ بنابراین، روش مورد استفاده در این پژوهش، مبتنی بر تحلیل تاریخی و گردآوری اطلاعات بر پایه­ ی مطالعات میدانی و اسنادی است. بر اساس نتایج، قرارگیری قلعه­ گِلی کاج، در کنار یکی از شاخه­ های فرعی جاده ابریشم (راه اصفهان به ری) و لزوم تأمین امنیت جانی و مالی کاروان­ های تجاری، از جمله اصلی ­ترین عوامل شکل­گ یری و توسعه­ی  این محوطه بوده است. در حقیقت، هسته­ ی اولیه استقرار قلعه­ گِلی در دوره­ ی اشکانی به صورت تأسیساتی مرتبط با راه ارتباطی پیرامون آن شکل گرفت و طی دوره­ی ساسانی، در نتیجه­ ی گسترش روابط بازرگانی، به یک شهرک آباد تبدیل گردید. با ورود اسلام به ایران و در پی رکود فعالیت ­های اقتصادی، سکونت در قلعه­ گِلی نیز به مدت چندین سده از رونق افتاد؛ اما با روی کار آمدن سلجوقیان و توجه مجدد به امور بازرگانی، با بازسازی ساختارهای معماری قلعه ­گِلی و احداث کاروانسرایی سنگی در جانب جنوب­ شرقی آن، این شهرک دوباره آباد گردید. استقرار سلجوقی قلعه­ گِلی آخرین مرحله­ ی سکونت در آن نیست و به گواه مدارک باستان­ شناسی، در طول دوران ایلخانی و صفوی نیز مورد استفاده قرار گرفته است؛ لیکن هیچ­گاه به مانند گذشته شکوه و عظمت خود را بازنیافته است. سرانجام، با احداث راه ارتباطی جدید میان قم و تهران در سال 1300 ه. ق قلعه­ گِلی نیز متروک گردید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Research on Chronology and Function of Qalʻeh Geli Kaj in Qom

نویسندگان [English]

  • rasoul ahmadi 1
  • Reza Mehrafarin 2
  • seyyed rasoul mousavi haji 2

1 Ph. D. in Archaeology, Department of Archaeology, University of Mazandaran. Babolsar, Iran.

2 Professor, Department of Archaeology, University of Mazandaran. Babolsar, Iran.

چکیده [English]

Qalʻeh Geli Kaj site, located in 50 km northeast of Qom, with an area of ​​about seven hectares, is one of the most important settlements in the historical period of Qom region. This site, which consists of two parts of the central castle and the remains of the settlement around it, is of special importance in archaeological studies and the history of Iranian architecture in terms of architectural features and various techniques of arch construction. Despite the scattered research that has been done about this site, there are still various questions about the dating, use and also the factors influencing the formation, development and abandonment of this place. The present study aims to answer the existing questions and ambiguities by using the archaeological evidence obtained from the superficial survey of the site and studying the written historical and geographical sources. Therefore, the method used in this research is based on historical analysis and data collection based on field and documentary studies. According to the results, the location of Qalʻeh Geli Kaj, next to one of the sub-branches of the Silk Road (Isfahan to Rey road) and the need to provide the people’s own and financial security of commercial caravans, have been among the main factors of this site’s formation and development. In fact, the initial nucleus of Qalʻeh Geli in the Parthian period was formed as a facility related to the communication road around it, and during the Sassanid period, as a result of the expansion of trade relations, it became a small town. With the arrival of Islam in Iran and following the recession of economic activities, living in Qalʻeh Geli also declined for several centuries; but after the coming to power of the Seljuks and re-advert to trade affairs, with the reconstruction of the architectural structures of Qalʻeh Geli and the construction of a stone caravanserai on its southeastern side, this town was rebuilt. The Seljuk settlement of Qalʻeh Geli is not the last stage of settlement in there and according to archeological evidence, it was also used during the Ilkhanid and Safavid periods; but it has never regained its previous glory. Finally, with the construction of a new communication road between Qom and Tehran in 1882 AD Qalʻeh Geli was also abandoned

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qom region
  • Qalʻeh Geli Kaj
  • Archaeological Survey
  • Sassanid- Parthian architecture
  • the road of Isfahan to Rey
ابن حوقل، (1345)، صوره الارض، ترجمه دکتر جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن خردادبه، (1370)، المسالک و الممالک، ترجمه دکتر حسین قره­چانلو، تهران: مترجم.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم، (1347)، مسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
المقدسی، (1361)، احسن­التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمة علی­نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
ابن رسته، احمد بن عمر، (1365)، الاعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره‌چانلو، تهران: امیرکبیر.
ادیب کرمانی، غلامحسین، (1396 ه. ق)، تاریخ و جغرافیای قم، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی، تهران: وحید.
آذرنوش، مسعود، (1385)، «ارگ بم و مقایسه آن با شهرهای یونانی – باختری»، در سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم، لوح فشرده تصویری.
احمدی، رسول، (1392)، بررسی باستان­شناختی قلعه­های دوران تاریخی قم، آرشیو پژوهشکده باستان­شناسی ایران، منتشرنشده.
اتابکی، علی، (1387)، بررسی جامع باستان­شناسی استان قم، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قم، منتشرنشده.
بی­نا، (1383)، جغرافیای تاریخی شهرستان قم، به کوشش ابوالفضل عرب­زاده، قم: زائر- آستانه مقدسه قم.
پیرنیا، محمدکریم و افسر، کرامت­الله، (1350)، راه و رباط، تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
پیرنیا، محمدکریم، (1370)، «گنبد در معماری ایرانی»، گردآورنده زهره بزرگمهری، اثر، شماره 20، (ویژه‌نامه گنبد).
پیرنیا، محمدکریم، (1389)، سبک­شناسی معماری ایرانی، تهران، سروش دانش.
جودکی عزیزی، اسدالله، افشین ابراهیمی و سید رسول موسوی حاجی، (1394)، «پژوهشی در مکان­یابی دروازه دوم یا ورودی حاکم­نشین در مجموعه تاریخی ارگ بم»، صفه، شماره 71، صص 133-148.
پازوکی طرودی، ناصر، (1376)، استحکامات دفاعی در ایران دوره اسلامی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
چوبک، (1391)، «سفالینه­های دوران اسلامی شهر کهن جیرفت»، مطالعات باستان­شناسی، دوره چهارم، شماره 1، شماره پیاپی 5، صص 112-83.
خلعتبری، اللهیار، دلریش، بشری، (1382)، کارکردها و نقش سیاسی و اجتماعی قلاع در تاریخ میانة ایران، تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
ریاضی، محمدرضا، (1374)، «راه ابریشم: شکل­گیری و پیشینه»، باستان­شناسی و تاریخ، سال نهم، شماره دوم، 55- 48.
سرلک، سیامک، (1394)، گزارش بررسی مسیر انتقال فرآورده­های نفتی نائین، کاشان، قم، ری، آرشیو پژوهشکده باستان­شناسی، منتشرنشده.
طبری، محمد بن جریر، (1375)، تاریخ طبری یا «تاریخ­الرسل والملوک»، جلد 2، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
عرب، کاظم، (1384)، «معرفی قلعه­های تاریخی استان قم»، نامه پژوهشگاه میراث فرهنگی، شماره 11، صص 95-118.
عرب، کاظم، (1385)، «کاروانسرای دیرکاج (قلعه­سنگی محمدآباد قمرود)»، اثر، شماره 41 و 40، صفحات 96-115.
عرب، کاظم، (1386)، «کاروانسراهای قم»، گزارش­های باستان­شناسی، شمارة 6، تهران: پژوهشکدة باستان­شناسی با همکاری اداره کل امور فرهنگی.
عدل، شهریار، (1386)، «قنات­های بم از منظر باستان­شناسی، سیستم آبیاری در بم و پیدایش و تکامل آن از عهد پیش از تاریخ تا دوران مدرن»، مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم- کرمان، جلد پنجم، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (پژوهشگاه).
عدل، شهریار، افشین ابراهیمی و اسدالله جودکی عزیزی و شهرام زارع و محمدتقی عطایی و لیلا فاضل، (1393)، «پایه‌گذاری روش علمی برای تاریخ‌گذاری مطلق خشت و چینه»، سخنرانی در دوازدهمین گردهم‌آیی سالانه‌ی باستان‌شناسی ایران، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
علایی مقدم، جواد، (1394)، «بررسی ساختار ارتباطی و اجتماعی خرده منطقه­ای دوران اشکانی بر اساس مطالعات باستان­شناختی، مطالعه موردی: مجموعه محوطه­های اشکانی منطقه کولک سیستان»، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دوره 5، شماره 8، بهار و تابستان، صص 79-98.
فخار، زرین، (1378)، استحکامات و قلاع دفاعی در ایران دوره ساسانی، پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان‌شناسی، به راهنمایی دکتر ناصر نوروز زاده چگینی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
قمی، حسن بن محمد بن حسن، (1361)، تاریخ قم، تصحیح و تحشیه سید جلال­الدین طهرانی، تهران: توس.
کابلی، میرعابدین، (1378)، بررسی­های باستان­شناسی قمرود، گزارش‌های باستان‌شناسی، ضمیمه 2، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
کوثری، یحیی، توحیدی، فائق، حریرچیان، ایرج، (1364)، گزارش بررسی و حفاری قلعه‌گلی محمدآباد قمرود، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان قم، منتشرنشده.
گابریل، آلفونس، (1371)، عبور از صحاری ایران، ترجمة فرامرز نجد سمیعی، مشهد: مؤسسة چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
گلجان، مهدی، (1383)، میراث مشترک (نظری اجمالی بر حوزه فرهنگ و تمدن شرق ایران و ماوراء­النهر از کوروش تا تیمور)، تهران: امیرکبیر.
منشی کرمانی، ناصرالدین، (1364)، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزرا، به تصحیح و مقدمه و تعلیق میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: اطلاعات.
مجیدزاده، یوسف، (1366)، «سنگ لاجورد و جاده بزرگ خراسان»، باستان­شناسی و تاریخ، سال اول، شماره دوم، صفحات 2-12.
مستوفی، احمد، (1350)، «حوضه مسیله»، گزارش­های جغرافیایی، شماره 5، تهران: دانشگاه تهران.
مهریار، محمد، (1383)، «سیمای تاریخی ارگ بم»، اثر، شماره­های 36 و 37، صص 39-72.
محمدی­فر، یعقوب، (1387)، باستان­شناسی و هنر اشکانی، تهران: سمت.
موسوی حاجی، سید رسول، (1382)، پژوهشی در باستان­شناسی زرنگ دوره اسلامی (بررسی میدانی محوطه اسلامی زاهدان کهنه واقع در شرق سیستان)، پایان­نامه دکتری باستان­شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
محمدی­فر، یعقوب، (1384)، بررسی و تحلیل آثار و استقرارهای اشکانی در زاگرس مرکزی، پایان­نامه دکتری باستان­شناسی، به راهنمایی دکتر محمدرحیم صراف، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
منتظرظهوری، مجید، (1390)، «بررسی الگوی استقراری شهرستان سمیرم در دوره انتقال از ساسانی به قرون اولیه اسلامی»، پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان­شناسی، به راهنمایی دکتر حسن کریمیان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
ناومان، رودلف، (1374)، ویرانه­های تخت سلیمان و زندان سلیمان، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث فرهنگی.
نیکنامی، کمال­الدین و همکاران، (1385)، «تحلیل باستان­شناختی استقرارهای اشکانی در زاگرس مرکزی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره 57، شماره 2- 180.
نیکنامی، کمال­الدین و ده­پهلوان، مصطفی، (1392)، «شکل­گیری راه ابریشم در پرتو امنیت، مطالعه موردی: آثار و یافته­های باستان­شناختی پیرامون جاده از سمنان تا گرمسار»، ژئوپلیتیک، سال نهم، شماره دوم، صفحات 255- 230.
هرینک، ارنی، (1376)، سفال ایران در دوران اشکانی، ترجمه حمیده چوبک، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
هرمان، جورجینا، (1373)، تجدید حیات هنر و تمدن در ایران باستان، ترجمه مهرداد وحدتی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
AdibKermani, Gh. H. (2017). History and Geography of Qom, by Hossein Modarresi Tabatabai, Tehran: Vahid [in Persian].
Adl, Sh, Ebrahimi, A, Judaki Azizi, A, Zare, Sh, Ataei, M, T, Fazel, L. (2014). "Establishment of a scientific method for the absolute dating of clay and stratification", Lecture at the 12th Annual Archaeological Conference of Iran, Tehran: The research institute of Cultural Heritage, Handicraft and Tourism Organisation [in Persian].
Adl, Sh. (2007). "Bam Aqueducts from the Archaeological Perspective, Irrigation System in Bam, and Its Origin and Evolution from Prehistory to Modern Times", The Articles series of the Third Congress of the Architecture and Urbanism Historyof Iran, Bam-Kerman Citadel, Volume 5, Tehran: Cultural Heritage and Tourism Organization (Research Institute) [in Persian].
Ahmadi, R. (2013). “Archaeological Survey of Qom Historical Castles”, Archive of the Archaeological Research Institute of Iran, unpublished [in Persian].
Alaei Moghadam, J. (2015). "Study of communication and social structure of the Parthian sub-regions based on archaeological studies, a case study: a collection of Parthian sites in Kulk Sistan region", Iranian Archaeological Research, Volume 5, No. 8, Spring and Summer, pp. 79-98 [in Persian].
Al-Maqdisi. (1982). Ahsan al-taqasim fi Maarefa al-aqalim, translated by Ali naghi Monzavi, Tehran: Authors and Translators Company [in Persian].
Arab, K. (2005). "Introduction of the historical castles of Qom province", Letter of the Cultural Heritage Research Institute, No. 11, pp. 95-118 [in Persian].
Arab, K. (2006). "Deyr kaaj Caravanserai (Mohammadabad Qomroud Stone Castle)",Asar, No. 41 and 40, pages 96-115 [in Persian].
Arab, K. (2007). "Caravanserai of Qom", Archaeological Reports, No. 6, Tehran: Archaeological Research Institute in collaboration with the General Department of  Cultural Affairs [in Persian].
Atabaki, A. (2008). Comprehensive Archaeological Survey of Qom Province, Archive of the General Department of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Qom Province, unpublished [in Persian].
Azarnoush, M. (1994), The sasanian Manour House at Hajiabad, Iran, Firenze, casa editorice le letter.
Azarnoush, M. (2006). “Bam Citadel and its comparison with Greek-Western cities”, in the third congress of the history of architecture and urbanism of Iran, Bam Citadel, video CD [in Persian].
Chubak.(2012). "Pottery of the Islamic period of the ancient city of Jiroft", Archaeological Studies, Volume 4, No.1, Serial No. 5, pp. 112-83 [in Persian].
Colledge, M. A. R. (1977), Parthian Art, London.
Fakhar, Z. (1999).  Fortifications and fortresses in Sassanid Iran, Master Thesis in Archeology, under the guidance of Dr. Nasser NorouzzadehChegini, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran [in Persian].
Gabriel, A. (1992). Crossing the Sahara of Iran, translated by Faramarz Najd Samiei, Mashhad: Razavi Quds shrine publishing House [in Persian].
Goljan, M. (2004). Common Heritage (a brief overview of the culture and civilization of eastern Iran and Transoxiana from Cyrus to Timour), Tehran: Amirkabir [in Persian].
Herink, E. (1997). Iranian pottery during the Parthian period, translated by HamidehChubak, Tehran: Country Cultural Heritage Organization (Research Institute) [in Persian].
Herman, G. (1994). The Revival of Art and Civilization in Ancient Iran, translated by MehrdadVahdati, Tehran: University Publishing Center [in Persian].
Ibn Hawqal, A. (1966). Surat al-‘Ard, translated by Ja’far Shoar, Tehran: Iranian Culture Foundation [in Persian].
Ibn Khordadbeh.(1991). Masalik al-mamalik, translated by Dr. Hossein QaraChanlu, Tehran: Motarjem [in Persian].
Ibn Rustah, Ahmad Ibn Umar. (1986). al-A‘lāq al-Nafīsa, translated by Hossein QaraChanlu, Tehran: Amirkabir [in Persian].
Istakhri, Abu Ishaq Ibrahim.(1968).Masalekva al-Mamalek, by IrajAfshar, Tehran: Book Translation and Publishing Company  [in Persian].
Judaki Azizi, A, Ebrahimi, A, Mousavi Haji. S, R. (2015). "Research in locating the second gate or the ruler entrance in the historic complex of Bam Citadel", Soffeh, No. 71, pp. 133-148 [in Persian].
Kaboli, M, A. (1999). Archaeological Surveys of Qomroud, Archaeological Reports, Appendix 2, Tehran: Country Cultural Heritage Organization [in Persian].
Keal, E. J. and Marguerite, J. (1981),”The Galeh Yazdigird Pottry: A Statisical Approach”, Iran, XIX, pp. 33-80. 
Keall, E. J (1989), “Ayvan(or Tag)-Khosrow”, Encylopaedia Iranica, vol III, Routledge & Kegan Paul, London and New York, pp. 155-159.
Khalatbari, A, Delrish, B. (2003). Functions and political and social role of castles in the median history of Iran, Tehran: Shahid Beheshti University Press [in Persian].
Kleiss, W. (1981), "Mittelalterliche Burgen im zentraliranischen Hochland", AMIT 14, pp. 95-116.
Kowsari, Y, Tohidi, F, Harirchian, I.(1985).  Report on the study and excavation of Geli Castle of Mohammadabad Qomroud, Archive of the General Department of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Qom Province, not published [in Persian].
Majidzadeh, Y. (1987). "Azure Stone and the Great Road of Khorasan", Archeology and History, First Year, Second No.pp. 2-12 [in Persian].
Majidzadeh, Y. 1982, "Lapis Lazuli and tge Greate Khorasan Road", Paleorint, Volume 8, Numero 1.
Mehryar, M. (2004). "Historical appearance of Bam Citadel", Asar, Nos. 36 and 37, pp. 39-72 [in Persian].
Mohammadifar, Y. (2005). Study and analysis of Parthian works and settlements in the Central Zagros, PhD thesis in Archeology, under the guidance of Dr. Mohammad Rahim Sarraf, Faculty of Literature and Humanities, TarbiatModares University [in Persian].
Mohammadifar, Y. (2008).  Parthian ArtandArcheology, Tehran: Samt [in Persian].
Montazer Zohori, M. (2011). Study of the settlement pattern of Semirom city in the transition period from Sassanid to early Islamic centuries, Master Thesis in Archeology, under the guidance of Dr. Hassan Karimian, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran [in Persian].
Mostofi, A. (1971). "The Masileh Basin ", Geographical Reports, No. 5, Tehran: University of Tehran [in Persian].
Mousavi Haji, S, R. (2003). A Research in the Smart Archeology of the Islamic Period (Field Survey of the Islamic Site of Old Zahedan Located in East Sistan), PhD Thesis in Archeology, Faculty of Literature and Humanities, TarbiatModares University [in Persian].
Munshi Kermani, N. (1985). Nisaim al-Ashar min Lata'im al-Akhbar in the history of ministers, corrected, introduced and annotated by Mir Jalaleddin Hosseini Armavi, Tehran: Etelaat [in Persian].
Nawman, R. (1995). The Ruins of Takht-e Soleiman and Soleiman Prison, translated by Faramarz Najd Samiei, Tehran: Cultural Heritage Organization [in Persian].
Niknami, K & et al. (2006). "Archaeological Analysis of Parthian Settlements in the Central Zagros", Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Volume 57, No. 2- 180 [in Persian].
Niknami, K, Dehpahlavan, M. (2013). "The formation of the Silk Road in the light of security, a case study: Archaeological artifacts and findings around the road from Semnan to Garmsar", Geopolitics, 9th year, Second No. pages 255-230 [in Persian].
Pazouki Taroudi, N .(1997). Defensive Fortifications in Islamic Iran, Tehran: Cultural Heritage Organization [in Persian].
Pirnia, M, K. (1991). "Dome in Iranian Architecture", compiled by Zohreh Bozorgmehri, Asar, No. 20, (Special issue of Gonbad) [in Persian].
Pirnia, M, K. (2010). Stylistics of Iranian Architecture, Tehran, Soroushe Danesh [in Persian].
Pirnia, M, K. Afsar, K. (1971), Way and ligament, Tehran: National Organization for the Protection of Ancient monuments of Iran [in Persian].   
Qomi, Hassan Ibn Mohammad Ibn Hassan. (1982). History of Qom, corrected and annotated by SeyyedJalaleddinTehrani, Tehran: Toos [in Persian].
Rether, O. (1939), "Sasanian Architecture", in "A survey of Persian art", ed by Arthur Upham Pooe, vol. 2, oxford university Prss, pp. 493-578.
Riazi, M, R.(1995)."The Silk Road: Formation and Background", Archeology and History, 9th year, No. 2, 55-48 [in Persian].
Sarlak, S. (2015). Report on studying the transmission route of petroleum products in Naein, Kashan, Qom, Rey, Archive of the Archaeological Research Institute, unpublished [in Persian].
Scerrato, U. (1970), "La Missione Archeologica Italia Nel Sistan Persiano", II veltro Rivista Della civilla Italian, Anoo XVI.
Shokoohy, M. 1983, "The Sasanian Carvanserai Of Dayr-I Gachin, South Of Ray, Iran", Bulletin Of The School Of Oriental And African Studies, XLVI. 3, pp 445- 461, London.
Tabari, Mohammad IbnJarir. (1996). Tarikh-i Tabari or " History of the Prophets and Kings", Volume 2, translated by Abolghasem Payandeh, Tehran: Asaatir [in Persian].
Without a name.(2004). Historical Geography of Qom, by Abolfazl Arabzadeh, Qom: Zaer - Holy Threshold of Qom [in Persian].