نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

2 گروه باستان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

در مذهب ایلام باستان خدایان مختلفی پرستیده می‌شد که یکی از آنان، اینشوشینک خدای بزرگ شهر شوش بود. علی‌رغم اهمیت اینشوشینک در تاریخ ایلام، نام وی در گل‌نبشته‌های هخامنشی باروی تخت جمشید نیامده است؛ این در حالی است که برخی دیگر از خدایان ایلامی در این متون حضور دارند؛ بنابراین هدف پژوهش حاضر، پرداختن به چرایی این مسئله و بیان دلایل احتمالی آن است. در این جستار، ابتدا با نگاهی به سیر پرستش اینشوشینک از طریق مطالعات اسنادی مدارک کتیبه‌ای و پژوهش‌های ایلام‌شناسان این نتیجه مستفاد شد که رونق پرستش اینشوشینک با جایگاه سیاسی شوش در مقاطع زمانی مختلف رابطه‌ای مستقیم داشته است؛ سپس در پاسخ به چرایی غیبت اینشوشینک در متون تخت جمشید، با لحاظ همه شواهد و نیز نگاهی انتقادی به پژوهش‌های ایلام‌شناسان، پنج دلیل احتمالی چون کمیت متون موجود، محدودیت گستره مکانی تحت پوشش متون بارو، رکود استقراری شوش در دوره هخامنشی، دخالت حاکمیت در مناسک دین ایلامی و تلفیق اینشوشینک با خدایان ایرانی مطرح شد. پس از ارزیابی هر یک از موارد فوق، عامل تلفیق اینشوشینک با خدایان ایرانی مطرود و این نتیجه حاصل شد که غیبت اینشوشینک در دوره هخامنشی به دلایلی چون محدودیت منابع موجود، عدم رونق شهری و مذهبی شوش و شاید عدم هواداری هخامنشیان نسبت به خدای اینشوشینک مربوط می‌شود که مورد اخیر یا ناشی از شورش ایلامیان دشت خوزستان در زمان داریوش و یا مغایرت اینشوشینک با برخی باورهایشان بوده است و هر یک از این عوامل می‌توانستند به تنهایی یا در تجمیع با یکدیگر در ایجاد چشم‌انداز مذهبی دوره هخامنشی دخیل بوده باشند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Study on the Reasons of Inshushinak's Absence in the Religious Texts of Persepolis Fortification

نویسندگان [English]

  • sorour khorashadi 1
  • Alireza Enteshari Najafabadi 2

1 Department of Archaeology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.

2 Department of Archaeology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.

چکیده [English]

In the religion of Ancient Elamites, various gods were worshiped. One of the most important gods was Inshushinak. Despite the importance of Inshushinak in the history of Elam, his name does not appear in Persepolis Fortification Tablets in the Achaemenid period; therefore, the purpose of this research is to study the reasons of this absence. By examining the process of Inshushinak worshiping in the history of Ancient Elam and Early Achaemenid period, and also through desk study of inscriptions and examining new researches from other researchers, we can conclude that Inshushinak worshiping in different periods had a direct relationship with the political position of Susa in Elam at the same time. By considering all the evidence and research, five possible hypotheses were formed, including the quantity of existing texts, limited area covered by fortification texts, weak settlement of Susa in the Achaemenid period, interference of Achaemenid government in Elamite rituals and the merging of Inshushinak with the Iranian gods. Finally, by examining the above cases, it was concluded that the absence of Inshushinak in the Achaemenid period is due to a set of reasons including limitation of texts, lack of urban and religious prosperity of Susa and perhaps the Achaemenids' intolerance for the god Inshushinak. The last reason was either due to the revolt of the Elamites in Khuzestan plain during the first years of Darius’ reign or Inshushinak’s contradiction to some of their beliefs, every single factor could have had a significant role, either by itself or in combination with each other, for creating such a religious situation in the Achaemenid period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Inshushinak
  • Elam civilization
  • Persepolis
  • Fortification Tablets
  • Susa
آمیه، پیر (1394). تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران، دانشگاه تهران.
_______ (1394 الف). شوش ششهزارساله، ترجمۀ علی موسوی، تهران، فرزان.
استولپر، متیو ولفگانگ (1389). تاریخ ایلام، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران، توس.
اعراب، علی (1395). «بررسی اوضاع خلیج‌فارس در دوره ایلام قدیم و میانه»، تاریخنامه خوارزمی، 4 (2): صص 64-45.
اسماعیل‌پور، ابوالقاسم و گلشن اسماعیل‌پور (1393). «نقش خدایان ایلامی در شکل‌گیری تثلیث ایزدی هرمزد-میترا-آناهیتا»، جستارهای نوین ادبی، 47 (3): صص 28-17.
ایمان‌پور، محمدتقی و کیومرث علیزاده (1393). «شورش ایلامی‌ها علیه داریوش اول؛ بررسی ماهیت شورش‌های ایلام در دوره داریوش اول با تأکید بر کتیبه بیستون»، پژوهش‌های علوم تاریخی، 6 (1): صص 13-1
بادامچی، حسین (1391). «اجاره‌نامه زمین کشاورزی: تحلیل سه سند حقوقی از ایلام باستان به همراه ویرایش متن اکدی»، پژوهشهای ایران‌شناسی، 2 (1): صص 38-21.
_____________ (1392). «دادرسی در ایلام باستان به همراه ویرایش، ترجمه فارسی و انگلیسی دو سند ایلامی»، پژوهشهای علوم تاریخی، 5 (2): صص 37-21.
 بوشارلا، رمی (1389). «شوش در دوره حکومت هخامنشی»، در بین‌النهرین و ایران در دوران هخامنشی، ویراسته جان کرتیس، ترجمۀ زهرا باستانی، تهران، سمت، صص 100-78.
 پاتس، دنیل‌تی (1395). باستانشناسی ایلام، ترجمۀ زهرا باستی، تهران، سمت.
 پرو، ژان (1392). «شوش در دوره هخامنشی»، در شوش و جنوب‌غربی ایران تاریخ و باستان‌شناسی، زیر نظر ژان پرو و ژنوییو دلفوس، ترجمۀ هایده اقبال، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، صص 219-212.
 جهانگیرفر، میلاد و فرزانه گشتاسب (1394). «پرستشگاه‌های عیلامی بر اساس کتیبه‌های شیلهاک اینشوشیناک»، پژوهشنامه ادیان، 9 (17): صص 107-75.
 دارا، مریم (1394). «اهمیت قضاوت در جهان پس از مرگ بر پایه متون عیلامی»، پژوهشنامه ادیان، 9 (18): صص 27-1.
 داندامایف، محمد. ا (1391). ایرانیان در بابل هخامنشی، ترجمۀ محمود جعفری‌دهقی، تهران، ققنوس.
 دومیروشیجی، پییر (1392). «لایه‌نگاری ایلامی جدید در شوش»، در شوش و جنوبغربی ایران، تاریخ و باستانشناسی، زیر نظر ژان پرو و ژنوییو دلفوس، ترجمه هایده اقبال، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، صص 108-89.
 دهناد، ندا؛ دهناد، نازنین و سیدجواد ظفرمند (1394). «بررسی تطبیقی سازها و نوازندگان در نقش برجسته‌های I، III و IV کول‌فرح در هزاره اول پ.م»، نامه هنرهای نمایشی و موسیقی، 5 (10)، صص 128-111.
رزمجو، شاهرخ (1389). استوانه کوروش بزرگ، تهران، فرزان.
 سبزی، موسی؛ حاتمی کنکبود، حبیب و ابراهیم رایگانی (1396). «بررسی میزان تداوم نمادهای مذهبی و خدایان عیلامی در روزگار هخامنشی»، پژوهشهای ادیانی، 5 (9): صص 114-93.
سکوندا، ن؛ و (1399). «تغییرات پیش‌آمده در لباس‌های شاهان هخامنشی»، در جهان هخامنشیان، گردآورندگان جان کرتیس و سنت‌جان سیمپسون، ترجمۀ خشایار بهاری، صص 260-235.
 شارپ، رالف نورمن (1346). فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی، بی‌جا، شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
صراف، محمدرحیم (1391). مذهب قوم ایلام، تهران، سمت.
 ____________ (1395). نقوش برجسته ایلامی، تهران، سمت.
 طاهری، صدرالدین (1394)، «باژگونی مفهوم یک نماد (بررسی کهن‌الگوی مار در ایران و سرزمین‌های همجوار)»، هنرهای زیببا-هنرهای تجسمی، 20 (3): صص 34-25.
 عابدی، فرزاد (1400). «بررسی ابعاد سیاسی، فرهنگی و اجتماعی فرمان داریوش اول به مردم کارتاژ»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 11، شمارة 1، صص 161-127.
 عبدی، کامیار (1399). «اردشیر اول بر تخت خشایارشا: چگونه یک مشاهده باستان‌شناختی بر دانش تاریخی ما می‌افزاید؟»، در جهان هخامنشیان، گردآورندگان جان کرتیس و سنت‌جان سیمپسون، ترجمۀ خشایار بهاری، صص 273-261.
علیاری بابلقانی، سلمان (1394). تحریر ایلامی کتیبه داریوش بزرگ در بیستون، تهران، مرکز.
علیزاده، کیومرث و محمدتقی ایمان‌پور (1390). «پارسی‌ها و ایلامی‌ها: بررسی جایگاه فرهنگ و تمدن ایلام در حکومت هخامنشی»، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا (س)، سال 21، دورۀ جدید، شمارۀ 12، پیاپی 97: صص 76-51.
علیزاده، کیومرث؛ نصراله‌زاده، سیروس و محمدتقی ایمان‌پور (1394). «شوش در دوران هخامنشی: بررسی جایگاه و اهمیت شوش در دوره‌ هخامنشی در مقایسه با تخت جمشید»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی، 7 (2): صص 12-1.
کائید، زهرا و محمدتقی ایمان‌پور (1393). وضعیت سیاسی ایلام بعد از سقوط تا برآمدن هخامنشیان، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، 25 (26): صص 178-143
 کامرون، جورج گلن (1396). ایران در سپیدهدم تاریخ، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، انتشارات علمی فرهنگی.
کخ، هاید ماری (بی‌تا). از زبان داریوش، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، کارنگ.
 ________ (1382). «خداشناسی و پرستش در عیلام و ایران هخامنشی»، ترجمۀ نگین میری، باستانپژوهی، شمارۀ 11، صص 46-39
 مجیدزاده، یوسف (1386). تاریخ و تمدن ایلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
مصباح، بیتا (1396). بن‌مایه‌های کهن اسطوره ضحاک در ایران بر اساس نقوش روی مهر دورۀ عیلامی (هزارۀ سوم پیش از میلاد)، باغ نظر، دورۀ 14، شمارۀ 56: صص 56-43
مفیدی‌نصرآبادی، بهزاد (1400). چغازنبیل بافت شهری و جنبه‌های معماری در ایلام باستان، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مهرآفرین، رضا (1380). نقوش اساطیری مهرهای استوانه­ای ایلام، مجله علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، ویژه‌نامه تاریخ و علوم اجتماعی، صص 300-269.
واترز، متیو (1391). پژوهشی در تاریخ ایلام نو، ترجمۀ نادر میرسعیدی، تهران، ققنوس.
 ویسهوفر، یوزف (1393). ایران باستان (از 550 پیش از میلاد تا 650 پس از میلاد)، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، ققنوس.
 هنکلمن، ووتر (1392). خدایان دیگری که هستند، از مجموعه تاریخ هخامنشی دانشگاه خرونیخن، ویراستاران هلن سانسیسی وردنبورگ و دیگران، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، توس.
 هینتس، والتر (1389). شهریاری ایلام، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران، نشر ماهی.
یغمایی، احسان (1393). شوش کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر پانزدهم، تهران، شرکت سهامی انتشار.
Abdi, K. 2019. " Ardashir I on the throne of Xerxes: How does an archaeological observation add to our historical knowledge?", in Achaemenid World, edited by John Curtis and Saint John Simpson, translated by Khashayar Bahari, pp. 261-273. [in Persian].
Abedi, F. 2021. "Study of the political, social and cultural dimensions of the decree of Darius I to the people of Carthage", Social History Studies, Institute for Humanities and Cultural Studies, 11, (1), pp. 127-161. [in Persian].
Aliyari Babolghani, S. 2015. The Elamite Version of Darius the Great’s Inscription at Bisotun.Tehran: Markaz. [in Persian].
Alizadeh, K., Imanpour, M. (2012). 'Persians and Elamites: A Study of the Place of Elamite Culture and Civilization in the Achaemenid Empire', History of Islam and Iran, 21(12), pp. 51-76. [in Persian].
Alizadeh, Q., Nasrolhzadeh, C., Imanpour, M. 2015. 'The Position of Susa in Comparison with Perspolis during Achaemenid Era', Journal of Historical Researches, 7(2), pp. 1-12. [in Persian].
Amiet, P. 2014. History of Elam, translated by Dr. Shirin Bayani, Tehran: University of Tehran. [in Persian].
_______. 2014a. Musee du louver suse 6000 and d'histoire, translated by Ali Mousavi, Tehran: Farzan. [in Persian].
A’rab, A. 2015. "Investigation of the Persian Gulf’s situation in the Old and Middle Elamite Period", Kharazmi Chronicle, 4 (2), pp. 125-161. [in Persian].
Badamchi, H. 2012. 'Lease of Agricultural Land: Three Old Elamite Contracts from the Sukkalmah Period', Iranian Studies, 2(1), pp. 21-38. [in Persian]..
________. 2014. 'Judicial Procedure in Ancient Elam: Two Old Elamite Trial Documents, with Edition and Translation', Historical Sciences Studies, 5(2), pp. 21-37. [in Persian].
Basello, G.P. 2017, "Of Gods and Men in the Persepolis Bronze Plaque", in Henkelman, W.F.M. and Redard, C. (eds.) Persian Religion in the Achaemenid Period/La religion perse à l’époque achéménide, Classica et Orientalia 16. Wiesbaden: Harrassowitz, 347–383.
Boucharlla, R. 2010. "Susa during the Achaemenid period", in John Curtis (eds), Mesopotamia and Iran during the Achaemenid period, translated by Zahra Bastani, Tehran: SAMT, pp. 78-100. [in Persian].
Cameron, G.G. 1948. Persepolis Treasury Tablets, Chicago: The University of Chicago Press.
Cameron, G.G. 2016. History of Early Iran, translated by Hassan Anousheh, Tehran: Scientific and Cultural Publications.[in Persian].
Carter, E; Heim, S; Benoit, A; Aruz, J; Tallon, F; Spychet, A; Caubet, A; Hurte, L; Prudence, O.P; Bahrani, Z. 1993. "The Middle Elamite Period", in Harper, Prudence O. Joan Aruz, and F. Tallon (eds), Royal City of Susa, New York: Metropolitan Museum of Art, Ancient Near Eastern Treasures in the Louvre.
Dandamayev, Mohammad A. (2011). Iranians in Achaemenid Babylonia, translated by Mahmoud Jafari Dehaghi, Tehran: Qoqnoos. [in Persian].
Dara, M. 2016. 'The Importance of Judgement in afterlife According to the Elamite Texts', Journal of Religious Studies, 9(18), pp. 1-28. [in Persian].
Dehnad, N., Dehnad, N., Zafarmand, S. J. 2015. 'A comparative study of musicians and instruments in Kule-farah I, III and IV: neo-Elam millennium BC' , Dramatic Art and Music, 5(10), pp. 111-127. [in Persian].
De Miroschedji, P. 2013. "Stratigraphy of New Elamite in Susa ", in Jean Perrot and Genevieve Delfos (esd), Susa and Southwest Iran History and Archaeology, translated by Hayedeh Iqbal, Tehran: Iran University Press, pp. 89-108. [in Persian].
Esmailpourr, A., Esmailpourr, G. 2014. ‘The Role of Elamite Gods in the Formation of the Divine Triad: Hormazd-Mithra-Anahita’, Literary Studies, 47(3), pp. 17-28.(in Persian).
Frye, R.N. 1984. "Religion in Fars under the Achaemenids". Acta Iranica, 23: pp. 171–178
Gasche, H. 2009. "Susa i. Excavation", in https://www.iranicaonline.org/articles/susa-i-excavations.
Hallock, R. 1969, Persepolis Fortification Tablets, Chicago: The University of Chicago Press.
Henkelman, W. 2012. The other gods who are, in Helen Sancisi-Weerdenburg et al (eds), Achaemenid History XIV, translated by Morteza Saqebfar , Tehran: Tus. [in Persian].
Herzfeld, E. 1968, The Persian Empire. Studies in Geography and Ethnography of the Ancient Near East, ed. G. Walser, Wiesbaden, 1968.
Hinz, W. 2010. The lost world of Elam, translated by Parviz Rajabi, Tehran: Mahi. [in Persian].
Hinz, W., Koch H. 1987. Elamisches Worterbuch, TEIL 1, 2. The University of Michigan
Imanpour, M., Alizadeh, Q. 2014. 'Elamite Revolt against Darius I: Examination the Nature of Elamite Uprising against Darius I Based on Bisitun Inscription', Historical Sciences Studies, 6(1), pp.1-13. [in Persian].
Jahangirfar, M. 2018, "The Elamite Triads, Reflections on the possible continuities in Iranian Tradition", Iranica Antiqua, vol LIII, pp.105-125.
Jahangirfar, M., Goshtasb, F. 2015. 'Elamite Temples Based on Shilhak-Inshushinak’s Inscriptions', Journal of Religious Studies, 9(17), pp. 55-75. [in Persian].
Jalilvand Sadafi, Sh. 2014. Die Altbabylonischen Kaufurkunden aus Susa, Ph. D thesis, der Philosophischen Fakultät der Eberhard Karls Universität Tübingen.
Kayyed, Z., Imanpour, M. (2015). 'Political Situation of Elam after Fall to Assyrians to Rise of Achaemenids (646-550 BC)', History of Islam and Iran, 25(26), pp. 143-178.[in Persian..
Koch, H. Es kündet Dareios der König, translated by Parviz Rajabi, Tehran: Karang. [in Persian].
Koch, H.M. 2003. "Theology and worshiping in Elam and Achaemenid Iran", translated by Negin Miri, Bastan pazhuhi, No.11, pp. 46-39. [in Persian].
Konig, F. W. 1965, Die Elamischen Königsinschriften (Archiv für Orientforschung), Graz by Archiv fur Orientforschung.
Majidzadeh, Y. 2007. The History and Civilization of Elam, Tehran: Iran University Press. (in Persian).
Matthews, R. Fazeli Nashli, H. 2022. The Archaeology of Iran from the Palaeolithic to the Achaemenid Empire, London: Routledge.
Mehrafarin, R. 2001. ‘Mythological motifs of cylinder seals of Elam’, Sistan and Baluchistan University Journal of Humanities, Special issue of History and Social Sciences: pp. 269-300
Mesbah, B. (2018). 'Configuring the Roots of Zahak Myth according to the Elamites’ Cylinder Seals (3rd Millennium B.C.)', The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 14(56), pp. 43-56.
Mofidi-Nasrabadi, B. 2021. Chaghazanbil urban context and architectural aspects in ancient Elam, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Foundation. [in Persian].
Perrot, J. 2013. "Susa in the Achaemenid Period", in Jean Perrot and Genevieve Delfos, Susa and Southwest Iran History and Archaeology, translated by Hayedeh Iqbal, Tehran: Iran University Press, pp. 212-219. [in Persian].
Potts, D.T. 2014. "Elamite monumentality and architectural scale: Lessons from Susa and Choga Zanbil". In J.F. Osborne (ed.), Approaching monumentality in archaeology, 23–38. Albany: State Univ. of New York Press: pp.23-38.
________. 2016. The Archeology of Elam, translated by Zahra Basti, Tehran: SAMT.(in Persian).
Razmjou, S. 2010. Cylinder of Cyrus the Great, Tehran: Farzan. [in Persian].
Sabzi, M.; Hatami Konakbod H.; Raigani E. 2017. "Investigation of the continuity of religious symbols and Elamite gods in the Achaemenid period", Religious Researche, 5 (9), pp. 93-114. [in Persian].
Sahala, A. Unpublished. Sumerian phonology – Current state of its study. Part 1: Vowel.
Sancisi-Weerdenburg, H. 1989. "The Personality of Xerxes, King of Kings", in L. De Meyer and E. Haerinck (eds), Archaeologia Iranica et Orientalia, Miscellenea in honorem Louis Vanden Berghe, Ghent, 1989: 549-562; repr. in E. J. Bakker, I.J.F., de Jong and H. van Wees, eds,, Brill’s Companion to Herodotus, Leiden, 2002, pp. 579-90.
Saraf, M.R. (2012). The religious of Elam, Tehran: SAMT. [in Persian].
Saraf, M.R. (2016). Elamite stone reliefs, Tehran: SAMT. [in Persian].
Scheil, V. 1902. Textes élamites- sémitiques. Mémoires IV. Paris: Ernest Leroux, éditeur.
________ 1907. Mémoires publiés sous la direction de m. j. de morgan, délégué général tome ix textes él a mites – Anzanites, Paris: Ernest leroux, éditeur.
________ 1911. Mémoires publiés sous la direction de m. j. de morgan, délégué général tome  XI  textes él a mites – Anzanites, Paris: Ernest leroux, éditeur.
Sekunda, N.W. 2019. "Changes in the Clothing of Achaemenid Kings", in Achaemenid World, edited by John Curtis and Saint John Simpson, translated by Khashayar Bahari, pp. 260-235.
Sharp, R.N. 1967. Decrees of the Achaemenid emperors, the central council of the Iranian imperial festival. [in Persian].
Steinkeller, P. 1993. "Settlement patterns and material culture of the Akkadian period: continuty and discontinuity",  in Liverani, M. (ed), Akkad, The first world empire, structure, ideology, tradition, pauda: history of ancient near east studies V: 91-129.
Stolper, M. W. 1984, Texts from Tall-i Malyan Elamite Adminstrative Texts (1972-1974), Occasional Publications of the Babylonian Fund of the University Museum.
___________. 1988. "Malamir". Reallexikon der Assyriologie 7: 279–280.
___________. 2009. History of Elam, translated by Shahram Jalilian, Tehran: Tus. [in Persian].
Taheri, S. 2015. 'The Inversion of a Symbol Concept', Honar-Ha-Ye-Ziba: Honar-Ha-Ye-Tajassomi, 20(3), pp. 25-34. [in Persian].
Tavernier, J. 2004. "Some Thoughts on Neo-Elamite Chronology". ARTA 2004.003, pp.1-44.
__________. 2007. Iranica in the Achaemenid Period (ca. 550–330 B.C.). Lexicon of Old Iranian Proper Names and Loanwords Attested in Non-Iranian Texts, Leuven; Dudley, MA : Peeters.
__________. 2018. "The Elamite language", in Javier Álvarez-Mon, Gian Pietro Basello and Yasmina Wicks (eds), The Elamite World, London and New York, Routledge: pp.416-450.
__________. 2018a. "Elamites and Iranians", in Javier Álvarez-Mon, Gian Pietro Basello and Yasmina Wicks (eds), The Elamite World, London and New York, Routledge: pp.163-176.
Vallat, F. 1996. "Nouvelle analyse des inscriptions néo-élamites". In: H. Gasche and B. Hrouda (eds.) Collectanea Orientalia. Histoire, arts de l’espace et industrie de la terre. Études offertes en hommage à Agnès Spycket. Civilisations du Proche-Orient 1, Archéologie et environnement 3. Neuchâtel-Paris: Recherches et Publications, 385–396.
__________.  1998. "ELAM vi. Elamite religion", Encyclopædia Iranica, Vol. VIII, Fasc. 3, pp. 335-336 and Vol. VIII, Fasc. 4, pp. 342.
Wasserman, N. (2019). "The Susa Funerary Texts A New Edition and Re-Evaluation and the Question of Psychostasia in Ancient Mesopotamia", Journal of the American Oriental Society, Vol. 139 No. 4: pp.859-891.
Waters, M. 2011. A Survey of Neo Elamite History, translated by Nader Mirsaeidi, Tehran: Qoqnoos. [in Persian].
Wiesehofer, J. 2013. Ancient Persia: from 550 to 650 B.C, Translated by Morteza Saqebfar, Tehran: Qoqnoos. [in Persian].
Yaghmai, E. 2014. Archaeological Excavations in 15th City, Tehran: Sherkat-e Sahami-ye Enteshar. [in Persian].
Zadok, R. 1984, The Elamite Onomasticon, Supplemento agli Annali dell’Istituto Universitario Orientale 40. Napoli: Istituto Universitario Orientale.
________. 2018, "The Peoples of Elam", in Javier Álvarez-Mon, Gian Pietro Basello and Yasmina Wicks (eds), The Elamite World, London and New York, Routledge: pp.146-163.
________.2018a, "Elam and Babylonia", in Javier Álvarez-Mon, Gian Pietro Basello and Yasmina Wicks (eds), The Elamite World, London and New York, Routledge: pp.304-322.