نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشکده باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران.

2 مدرس دانشگاه فنی و حرفه ای دختران یزد، یزد، ایران.

3 کارشناس باستان شناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد، یزد، ایران.

چکیده

اقلیم خشک و بیابانی نواحی مرکزی ایران در استان یزد، حرکت شن­ های روان و ماسه­ زارهای بی‌پایان، منجر به ایجاد شرایطی خاص برای استقرارهای انسانی در این بخش از ایران شده است. در طول تاریخ کم‌آبی، خشکی زمین و هوا، آفتاب سوزان و مخصوصاً حرکت شن­ های روان در دشت یزد – اردکان که موضوع این گفتار است، تهدیدی دائمی برای شهرها و روستاهای مسکون در این خطه بوده و هست. امروزه تا حدی با توجه به پیشرفت­ های صورت گرفته، خطر حرکت شن­ های روان کمتر شده؛ ولی حتی در گذشته­ های نه چندان دور، این موضوع خطری جدی و تهدیدی دائمی برای ساکنین چنین مناطقی به حساب می­آمده است. حرکت شن­ های روان منجر به کور شدن قنوات و دفن شهرها و روستاها در این محدوده شده و ساکنین را مجبور به ترک محل و اسکان در مکان جدیدی می­ کرده است. اِسفَنجِرد؛ محوطه ­ای با وسعت تقریبی 85 هکتار، در بخش شمالی شهر مَجومِرد، شهرستان اشکذر، استان یزد قرار دارد که با توجه به مواد فرهنگی جمع‌آوری‌شده از سطح محوطه و مطالعات تطبیقی تاریخی در اوایل دورۀ صفویه به دلیل حرکت شن­ های روان در زیر ماسه ­زارها دفن شده است. این محوطه در آبان ماه سال­ جاری بازدید و مورد بررسی کوتاه‌مدت باستان­ شناسی قرار گرفت و با توجه به غنای آثار شناسایی شده، پرونده ثبتی آن تنظیم و نسبت به معرفی آن اقدام شد. بر اساس شواهد سطحی و مطالعات مقایسه ­ای، گاهنگاری پیشنهادی برای محوطه، قرن پنج تا نهم هجری قمری (سلجوقی تا آغاز صفوی) است. محوطه در کنار مسیر اصلی شمال به جنوب و خراسان به فارس و اصفهان قرار داشته و با توجه به مستندات تاریخی مکتوب، وجود قنوات متعدد و موقعیت ویژه مکانی، منطقه­ ای معمور بوده است. مطالعه عکس­ های هوایی قدیمی و پراکندگی مواد فرهنگی و بقایای معماری سطحی و وسعت محدوده مورد بحث، بیانگر وجود آثاری بسیار غنی مخصوصاً از دورۀ سلجوقی در این محدوده است. فضاهای مسکونی و دیوارهای باغات پیرامون، بیانگر رونق زندگی در این منطقه بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Esfanjerd, A Buried Ancient City in the Majumerd Dunes, Yazd Province

نویسندگان [English]

  • Mohamad Hossein Azizi Kharanaghi 1
  • Samira Abedi 2
  • Seyyed Jalal Hashemi Majomerd 3

1 Iranian Center for Archaeological Research (ICAR), Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, Iran.

2 Yazd Women's Technical and Vocational University, Iran.

3 Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts of Yazd Province, Iran.

چکیده [English]

The arid desert climate of Yazd province, with its endless flowing sand dunes, has led to the creation of special conditions for human settlements in this part of Iran. Throughout history, the lack of water, the dry land and air, the scorching sun, and especially the movement of flowing sands in the Yazd-Ardakan plain, have been constant threats for the cities and villages in this region. Esfanjerd, extending over ca. 85 hectares, is located in the northern part of the township of Majumerd, Ashkazar district, in the province of Yazd. According to the cultural materials collected from the surface and historical comparative studies the site appears to have been buried under the sands dunes during early Safavid period. Based on the surface material and comparative studies, the 5th to the 9th century AH (Seljuk to early Safavid dynasty) is the suggested chronology for the site. Esfanjerd is located next to the main route from the south to north of Iran, i.e., from Fars to Khorasan via Esfahan, and according to the historical documents, due to the existence of numerous qanats and a strategic location, it was an important region. Old aerial photographs, the scattering of cultural materials on the surface, and the remains of the mudbrick architecture at the site indicate the presence of a very rich settlement from the Seljuk dynasty, in this area. The residential spaces and the walls of the surrounding gardens demonstrate the prosperity of life in this area.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dune
  • Majumerd
  • Esfanjerd
  • Seljuk
  • Ilkhanid
اختصاصی، محمدرضا. (1375)، منشاءیابی تپه­های ماسه­ای در حوضه دشت یزد اردکان، وزارت جهاد سازندگی، معاونت آموزش و تحقیقات، تهران، موسسه تحقیقات جنگل­ها و مراتع،.
افشار، ایرج. (1378)، یادگارهای یزد، جلد اول: خاک یزد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
امیرحاجلو، سعید، سقایی، سارا. (۱۳۹۷)، گسترش و تنوع گونه­های سفال دوران اسلامی در سکونت­های دشت نرماشیر کرمان، پژوهش­های باستان­­شناسی ایران، شمارۀ ۱۹، دورۀ هشتم، صص ۲۰۷ - ۲۲۶.
امیرحاجلو، سعید، صدیقیان، حسین. (۱۳۹۹)، مطالعه باستان­شناختی سفال­های دوران اسلامی محوطۀ قلعه سنگ؛ شهر قدیم سیرجان، پژوهش­های باستان­­شناسی ایران، شمارۀ ۲۵، دورۀ دهم، صص ۱۵۵ - ۱۸۰.
پویا، سید عبدالعظیم. (1368)، زندان اسکندر از نگاهی دیگر، یزد، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی.
چوبک، حمیده. (۱۳۹۱)، سفالینه­های دوران اسلامی - شهر کهن جیرفت، مجله مطالعات باستان­شناسی، دورۀ ۴، شمارۀ ۱، شمارۀ پیاپی ۵، صص ۸۳-۱۱۲.
حسین­نیا امیر کلائی، هانیه، موسوی حاجی، سید رسول، عطایی، مرتضی، مهاجری­نژاد، عبدالرضا. (۱۳۹۹)، مطالعه نمونه­های سفالین دوران اسلامی شهر تاریخی ناتل، مطالعات باستان­شناسی پارسه، شمارۀ ۱۴، سال چهارم، صص ۹۹- ۸۵.
حسینی یزدی، سید رکن‌الدین. (1341)، جامع­الخیرات، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران.
رئوف، سولماز، رایگانی، ابراهیم. (۱۴۰۰)، بررسی یافته­های فرهنگی (کاشی و سفال) محوطه تاریخی کهنه گوراب، شهرستان املش و پیشنهادی برای گاهنگاری محوطه، مطالعات باستان­شناسی پارسه، شمارۀ ۱۷، سال پنجم، صص ۲۶۴- ۲۴۱.
زارعی، محمدابراهیم، میردهقان اشکذری، سید فضل‌الله. (۱۳۹۹)، بررسی استقرارهای دهستان رستاق بر اساس اسناد مکتوب و داده­های باستان­شناسی، پژوهش­های تاریخی (علمی پژوهشی)، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال پنجاه و یکم، دورۀ جدید، سال هفتم، شمارۀ اول (پیاپی 25)، صص 62 – 49.
زارعی، محمدابراهیم. (۱۳۹4)، بررسی و تحلیل حیات تاریخی شهر درگزین در دوران اسلامی (بر اساس مستندات تاریخی و کاوش­های باستان­شناسی)، پژوهش­های باستان­­شناسی ایران، شمارۀ ۲۵، دورۀ دهم، صص ۱۸۱ - ۲۰۶.
زارعی، محمدابراهیم، عامریان، حمید، نیک‌گفتار، احمد، (۱۳۹۵)، طبقه­بندی گونه سفالینه­های لعاب­دار قرن ۲ تا ۴ ه.ق کشف‌شده از شهر تاریخی بلقیس (اسفراین کهن)، مجله مطالعات باستان­شناسی، دورۀ ۸، شمارۀ ۱، صص: ۵۷ - ۷۶.
زارعی، محمدابراهیم، میر دهقان، سید فضل‌الله، عزیزی بندر آبادی، حمید، کاظم نژند اصل، ابراهیم. (۱۳۹۷)، تأملی دوباره بر دوره بندی ساخت مسجد جامع شهر یزد بر اساس اسناد مکتوب و یافته­های باستان­شناسی (از ابتدا تا قرن ششم هجری قمری)، پژوهش­های باستان­­شناسی ایران، شمارۀ ۱۸، دورۀ هشتم، صص ۱۵۷ - ۱۷۴.
سیفی، عزیزالله. (1374)، تأثیر متقابل شهر اشکذر یزد با حومه آن، پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان.
طهماسبی­زاده، ساره، محمدی، مریم، امیرحاجلو، سعید، ریاحیان گهرتی، رضا. (۱۴۰۱)، پویایی اجتماعی و اقتصادی کرمان در جنوب شرق ایران؛ بر پایه متون تاریخی و یافته­های سفال دوران اسلامی در محوطه قلعه دختر، پژوهش­های باستان­­شناسی ایران، شمارۀ ۳۲، دورۀ دوازدهم، صص ۳۲۱ - ۲۹۹.
عزیزی خرانقی، محمدحسین. (۱۴۰۰)، گزارش بررسی باستان‌شناسی شهرستان خاتم (بخش­های مرکزی، چاهک و ایثار)، استان یزد، کتابخانه پژوهشکده باستان‌شناسی، منتشرنشده.
قبادیان، عطاءالله. (1361)، سیمای طبیعی استان یزد در ارتباط با مسائل کویری، دانشگاه جندی‌شاپور، دانشکده کشاورزی، اهواز.
کاظم نژند، ابراهیم، (1384)، گزارش مقدماتی پژوهش و گمانه­زنی فصل اول بافت تاریخی شهر یزد، کتـابخانه پژوهـشکده باستان­شناسی، منتشرنشده.
کاظم نژند، ابراهیم و میر دهقان اشکذری، سید فضل‌الله. (۱۳۹۲)، پیگردی و گمانه­زنی مسجد جامع شهر یزد، چکیده مقالات سمینار یک‌روزه مباحث باستان­شناختی هنر، تهران، فرهنگ و تمدن اسلامی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع­دستی و گردشگری.
کاظم­نژند، ابراهیم. (۱۳۸۸)، بررسی صنعت سفالگری شهر یزد در دورۀ اسامی بر اساس داده‌های باستان‌شناسی شهر یزد، پایان‌نامه جهت دریافت درجه کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی گروه باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز.
مرادی، حسن، کریمیان، حسن. (1399)، طبقه­بندی و گونه­شناسی سفال­های دوران اسلامی دشت نیریز، استان فارس، مطالعات باستان­شناسی، دورۀ 12، شمارۀ 3، صص 271 – 291.
مرتضایی، محمد، میر دهقان اشکذری، سید فضل‌الله. (۱۳۹۳)، بازنگری در جایگاه شهر یزد در دوران صدر اسلام با تکیه بر اسناد مکتوب و داده­های باستان­شناسی، پژوهش­های باستان­­شناسی ایران، شمارۀ ۶، دورۀ چهارم، صص ۱۵۹ - ۱۷۴.
مستوفی بافقی، محمد مفید. (1340)، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
موسوی حاجی، سید رسول، توسلی، محمدمهدی، شیرازی، روح‌الله، زور، مریم. (۱۳۹۲)، گونه شناختی و معرفی سفالینه­های دوران اسلامی بلوچستان (مکران جنوبی)، پژوهش­های باستان­­شناسی ایران، شمارۀ ۵، دورۀ سوم، صص ۱۲۱ تا ۱۴۰.
میردهقان اشکذری، سید فضل‌الله. (1393)، جغرافیای تاریخی شهر اشکذر و دهستان رستاق، نشر هم­پا، تهران.
ولایتی، رحیم، کرمی­پور، حمید، سعادتی­راد، فرزانه. (۱۳۹۸)، شکل­گیری، توسعه و فروپاشی شهر دوران اسلامی اوجان بر اساس مطالعه تطبیقی متون و کاوش باستان­شناسی، مطالعات باستان­شناسی پارسه، شمارۀ ۷، سال سوم، صص ۱۱۴- ۹۵.
هاتفی مَجومِرد، غلامرضا. (1398)، معرفی بنای مسجد جامع شیخ کبیر مَجومِرد (مسجد ریگ)، فصلنامه فرهنگ یزد، شمارۀ 4، صص 118 – 103.
همتی ازندریانی، اسماعیل؛ خاکسار، علی. (۱۴۰۱)، بررسی مجموعه سفال­های دوران تاریخی و اسلامی کاوش­های معماری دستکند ارزانفود - همدان، مطالعات باستان­شناسی پارسه، شمارۀ ۲۰، سال ششم، صص ۱۸۸- ۱۶۳.
همتی ازندریانی، اسماعیل، خاکسار، علی، شعبانی، محمد. (۱۳۹۶)، بررسی و تحلیل سفال­های دورۀ اسلامی مجموعۀ معماری دست­کند زیرزمینی سامن ملایر، پژوهش­های باستان­­شناسی ایران، شمارۀ ۱۳، دورۀ هفتم، صص ۱۸۹ - ۲۰۶.
همدانی، خواجه رشیدالدین فضل­الله. (1381)، وقفنامه ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، سلسله انتشارات انجمن آثار ادبی.
نائینی، محمدجعفر بن محمدحسین. (1353)، جامع جعفری (تاریخ یزد در دوران نادری، زندی و عصر سلطنت فتحعلیشاه)، به کوشش ایرج افشار، انجمن آثار ملی.
Afshar, I., 1999, Monuments of Yazd, Vol: I, Yazd Soil, Association of Cultural Artifacts and Treasures. [in Persian].
Amir Hajlo, S., Saqaei, S., 2018, The spread and diversity of Islamic pottery types in the settlements of the Narmashir plain, Kerman, Iran Archaeological Research, No. 19, Volume 8: 207-226. [in Persian].
Amir Hajlo, S., Sediqian, H., 2020, archaeological study of Islamic pottery in Qala Seng; The ancient city of Sirjan, Iranian Archaeological Research, No. 25: 155-180. [in Persian].
Azizi Kharanghi, Mohammad Hossein, 2021, Archaeological survey of Khatam district (Central, Chahak and Itsar parts) report, Yazd province, Library of the Iranian Center for Archaeological Research, unpublished. [in Persian].
Chobak, Hamideh, 2012, Islamic Ceramics of the ancient city of Jiroft, Journal of Archaeological Studies, Volume 4, Number 1: 112-83 [in Persian].
Ekhsati, Mohammad Reza, 1996, Origin of Sand Dunes in Yazd-Ardakan Basin, Ministry of Construction Jihad, Deputy Education and Research, Forestry and Pasture Research Institute, Tehran [in Persian].
Fehervari, G., 2000, Ceramics of Isamic World in the Tareq Rajab Museum, I.B. Tauris Publishers London, New York.
Hamdani, Khwaja Rashiduddin Fazlullah, 2002, Rubab Rashidi's Waqf Name, by Mojtaba Minavi and Iraj Afshar, Tehran: Publications of the Association of Literary Works [in Persian].
Hatefi Majumerd, Gholamreza, 2018, Introduction of Sheikh Kabir Majumerd Grand Mosque (Righ Mosque), Yazd Culture Quarterly, No. 4: 103-118 [in Persian].
Hemati Azandaryani, E. & Khaksar, A., 2022, Investigation the Collection of Pottery from the Historical and Islamic Eras Architectural Troglodytic Excavations, Arzanfod, Hamedan”. Parse Archaeological Studies, number: 6 (20): 163-188 [in Persian].
Hemati Azandriani, Esmail, Khaksar, Ali, Shabani, Mohammad, 2017, Investigation and analysis of Islamic pottery of Saman Malair Architectural Troglodytic, Archaeological Researches of Iran, No. 13: 189-206 [in Persian].
Hossein Nia, Amir Kolaei, Haniyeh, Mousavi Haji, Seyyed Rasool, Ataei, Morteza, Mohajerinejad, Abdul Reza, 2020, study of the Islamic pottery samples of the historical city of Natel, Parse Archaeological Studies, No. 14: 99 – 85 [in Persian].
Hosseini Yazdi, Seyyed Ruknuddin, 1962, Jame Al-Khairat, with the efforts of Mohammad Taghi Danesh Pajoh and Iraj Afshar, Tehran [in Persian].
Kazem Najand, Ebrahim, 2005, preliminary report of the first sesoan of archaeological sounding of the historical context of Yazd city, Library of the Iranian Center for Archaeological Research, unpublished [in Persian].
Kazem Najand, Ebrahim, 2008, investigation of pottery industry of Yazd city in the Asami period based on archeological data of Yazd city, thesis for receiving master's degree, Faculty of Literature and Humanities, Department of Archaeology, Azad University, Tehran Branch [in Persian].
Kazem Najand, Ebrahim, MirDehghan Ashkazari, Seyyed Fazlullah, 2013, Archaeological excavation at Yazd Jame Mosque, abstract of papers of one-day seminar on archaeological issues of art, Tehran: Islamic Culture and Civilization, Organization of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism [in Persian].
Kiani, Mohammad Yūssuf, 1984, The Islamic City of Gorgan, Berlin.
MirDehghan Ashkazari, Seyyed Fazlullah, 2013, Historical geography of Ashkazar town and Rostaq district, Ham Pa publishing, Tehran [in Persian].
Moradi, Hassan, Karimian, Hassan, 2019, Classification and Typology of Islamic Pottery of Niriz Plain, Fars Province, Archaeological Studies, Volume 12, Number 3: 271-291 [in Persian].
Mortezaei, Mohammad, MirDehghan Ashkazari, Seyyed Fazlullah, 2014, Reviewing the position of the city of Yazd during the early days of Islam based on written documents and archaeological data, Archaeological Researches of Iran, No. 6: 159-174 [in Persian].
Mostofi Bafghi, Mohammad Mofidi, 1961, Jame Mofidi, by Iraj Afshar, Tehran, Amir Kabir publication [in Persian].
Mousavi Haji, Seyyed Rasool, Tosali, Mohammad Mahdi, Shirazi, Ruholah, Zor, Maryam, 2013, Typology and Introduction of Islamic Pottery of Baluchistan (Southern Makran), Archaeological Researches of Iran, Number 5, Vol. III: 121 to 140 [in Persian].
Nayini, Mohammad Jafar ebn-e Mohammad Hossein, 1974, Jame Jafari (History of Yazd during the of Nadr, Zand and the Fath Ali Shah Qajar periods), by Iraj Afshar, Association of National Art [in Persian].
Neyestani, Javad, Hatamian, Mohammad Jafar, Sedighian et al, Hossein, 2012, Does Sultan Abad Pottery Really Produced in Sultan Abad?, The International Journal Humanities, Vol. 19 (3): 95- 109.
Puya, Seyyed Abdul Azim, 1989, Iskander prison from another view, Yazd, General Department of Islamic Culture and Guidance [in Persian].
Qabadian, Ataullah, 1982, The natural landscape of Yazd province in relation to desert issues, Jundishapur University, Faculty of Agriculture, Ahvaz [in Persian].
Rauf, Solmaz, Raigani, Ebrahim, 2021, study of cultural findings (tiles and pottery) of the ancient Gorab historical site, Amlesh city and a proposal for the chronology of the site, Parse Archaeological Studies, No. 17: 264-241 [in Persian].
Rosen Ayalon, Myriam, 1974, La Poterie Islamique, Ville Royale De Suse IV, Paris.
 Sedighian et al, Hossein, Saadatian, Mojtaba, Montazer Zohouri, Majid, 2021, A Camparative Study of Tis Port Pottery in Islamic Period and its Place in the Region, The International Journal of Humanities, Vol. 28 (4): 108- 129.
Seifi, Azizullah, 1995, the interaction between the city of Ashkazar and its suburbs, Master's thesis, Faculty of Literature, University of Isfahan [in Persian].
Tahmasbizadeh, Sara, Mohammadi, Maryam, Amir Hajlo, Saeid, Riahian Gehrati, Reza, 2022, social and economic dynamics of Kerman in Southeast Iran; Based on the historical texts and of Islamic pottery finding in the Dokhtar Fort , Iranian Archaeological Research, No. 32: 321-299 [in Persian].
Treptow, Tanya, 2007, Daily Life Ornamented: The Medieval Persian City of Rayy, Oriental Institute Museum, University of Chicago.
Velayati, Rahim, Karmipour, Hamid, Saadati Rad, Farzaneh, 2018, The formation, development and collapse of the city of Ojan during the Islamic era based on a comparative study of texts and archaeological research, Parse Archaeological Studies, number 7: 95-114 [in Persian].
Wilkinson, Charles K., 1897, Nishapur: Pottery of the Early Lslamic Period, The Metropolitan Museum of Art, New York.
Zarei, Mohammad Ebrahim, 2015, review and analysis of the historical life of Derghzin city in the Islamic era (based on historical documents and archaeological excavations), Iranian Archaeological Research, No. 25: 181-206 [in Persian].
Zarei, Mohammad Ibrahim, Amerian, Hamid, Nikgoftar, Ahmed, 2016, Classification of Glazed Pottery from the 2nd to 4th century A.H. Discovered from the Historical City of Belqis (Old Isfarayn), Journal of Archaeological Studies, Volume 8: 57-76 [in Persian].
Zarei, Mohammad Ibrahim, Mir Dehghan, Seyyed Fazlullah, Azizi Bondarabadi, Hamid, Kazem Najand Asl, Ibrahim, 2018, a reconsideration of the periodization of the construction of the Grand Mosque in Yazd based on written documents and archaeological findings (from the beginning to 6th century AH), Iranian Archaeological Research, No. 18: 157-174 [in Persian].
Zarei, Mohammad Ibrahim, Mirdehghan Ashkazari, Seyyed Fazlullah, 2020, Survey of settlements in Rostaq district based on written documents and archaeological evidence, historical research, Faculty of Literature and Humanities, University of Isfahan, Vol: I: 49-62 [in Persian].