نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد باستان‌شناسی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی، اراک، ایران.

چکیده

بی‌تردید راه بزرگ خراسان که به تعابیری مصطلح راه ابریشم خوانده می­ شود، یکی از مهم‌ترین راه­ های تجاری در طول دوران تاریخی ایران بوده است. این مسیر مهم در یک‌چشم‌انداز و منظر جامع و کلی، کشور چین را به سواحل مدیترانه پیوند می­داد و در این راستا جاده مذکور از خراسان بزرگ در گستره ایران فرهنگی و بسیاری از نواحی مهم دیگر همجوار می­ گذشت. راه خراسان بزرگ علاوه بر کارکرد تجاری و تأثیرات اقتصادی و معیشتی مردمان نواحی مختلف، به دلیل برخورد فرهنگ­ ها، تأثیرات اجتماعی عمیقی و گسترده‌ای بر جوامع انسانی دوره‌های مختلف داشت. در این میان استان مرکزی و بخصوص بخش شمال این استان در محدوده­ های فعلی دو شهرستان ساوه و زرندیه نقش بسیار مهمی در این راه از پیش از اسلام تا افول آن در دوره صفوی داشته است. از این رو در پژوهش حاضر با بهره‌برداری از متون تاریخی و جغرافیایی، بررسی­ ها و کاوش ­های باستان ­شناسی صورت گرفته، تلاش شده تا امتداد این راه باستانی و همچنین شهرها، بناها و منزلگاه­های مهمی که در این مسیر تاریخی قرار داشته، مشخص و چگونگی و چرایی مسیرهای ارتباطی و موجودیت تاریخی این راه باستانی، در این ناحیه تبیین گردد. مهم‌ترین دستاورد این پژوهش تبیین چگونگی و چرایی و چشم‌انداز جغرافیایی و تاریخی این راه باستانی بر اساس انطباق موقعیت محوطه های باستانی شناسایی‌شده با جایگاه منزلگاه ­های اشاره‌شده در منابع و متون تاریخی و ترسیم نسبی راه خراسان در شمال استان مرکزی است که در این میان ساوه و مشکویه به‌عنوان دو منزلگاه مهم که به‌صورت مکرر متون به آنها پرداخته­اند و شواهد باستان‌شناسی ارزشمندی که نشان از جایگاه و اعتبار بالای آنهاست، به دست آمده است؛ در طول مسیر راه خراسان مورد واکاوی قرار گرفته و آثار فرهنگی و بناهای مرتبط به این مسیر باستانی، مشخص شدند. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Recognition of the Great Khorasan Road in the North of Markazi Province

نویسندگان [English]

  • majid montazer zohouri 1
  • esmail sharahi 2

1 Assistant Professor Department of Archaeology, University of Tehran, Tehran, Iran.

2 M.A. Archeology, General Directorate of Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism of Markazi Province, Arak, Iran.

چکیده [English]

Undoubtedly, the Great Khorasan Road, known as the Silk Road, has been one of the most important trade routes during the historical periods of Iran. In a comprehensive perspective this route would link China to the Mediterranean coast and would pass through the Great Khorasan throughout cultural Iran and many other neighboring areas. In addition to the commercial function and economic and subsistence impacts of people from different regions, the Great Khorasan Road had profound social impacts on human societies of different eras because of the interaction of cultures. Meanwhile, Markazi province and especially the northern part of the province, has an important role in the current borders of the two counties of Saveh and Zarandieh, from pre-Islamic period to its decline in the Safavid period. Therefore, in the present research, using historical and geographical texts, archeological surveys and excavations, we attempt to determine the direction of this ancient road as well as the important cities, buildings and houses along this road and explain the why and how of the ancient communication routs and the historical existence of this ancient road in this area. The most important achievement was explaining how and why and the geographical and historical perspective of this ancient road based on the correspondence of the location of the identified ancient sites with the location of the stations mentioned in the historical sources and texts and the relative drawing of the Khorasan road in the north of Markazi province, in the meantime, Saveh and Moshkuyeh, as two important stations - which have been repeatedly addressed in the texts and valuable archaeological evidence that shows their high status and credibility - have been explored along the road to Khorasan and monuments related to this ancient route were counted

کلیدواژه‌ها [English]

  • Great Khorasan Road
  • Saveh
  • Moshkuyeh
  • Caravanserai
  • Islamic period
ابن حوقل، (1345)، صوره الارض، ترجمۀ دکتر جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ابن خرداذبه، (1370)، المسالک و الممالک، ترجمۀ حسین قره­چانلو، تهران، مترجم.
ابن رسته، احمد بن عمر، (1365)، اعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق دکتر حسین قره­چانلو، تهران، امیرکبیر.
ابن فقیه همدانی، (1349)، البلدان،ترجمۀ ح .مسعود، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
اسفندیاری فرد، امید، (1376)، «جاده ابریشم و روابط ملت­های چین و ایران»، مجموعۀ مقالات دومین اجلاس بین‌المللی جاده ابریشم، ویراسته علی‌اصغر شعر دوست، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 77-92.
اشراقی، احسان، (1376)، «اهمیت تجارت ابریشم در زمان صفویه»، مجموعۀ مقالات دومین اجلاس بین‌المللی جاده ابریشم، ویراسته علی‌اصغر شعر دوست، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، صص 130-151.
اصطخری، (1373)، المسالک و الممالک،  ترجمۀ محمد بن عبدالله توستری. به کوشش: ایرج افشار، تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار یزدی.
بارتولد، (1308)، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزه سر دادور، تهران، چاپخانه اتحادیه تهران.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم، (1380)، اژدهای هفت‌سر(جاده ابریشم)، تهران، نامک.
بحرانی­پور، حنان، (1387)، بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان زرندیه، آرشیو پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشرنشده).
البغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن بن عبدالحق، ( 1373ه.ق)، مراصدالاطلاع علی اسماء الأمکنته و البقاع، تحقیق: علی‌محمد البجاوی، مصر: دارالحیاء الکتب العربیه.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، (1368)،  اشکال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران، آستان قدس رضوی.
حدود العالم من المشرق الی المغرب، (1362)، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، کتابخانه طهوری.
حموی، یاقوت، (1380)، معجم البلدان، ترجمۀ علی‌نقی منزوى‏، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور( پژوهشگاه).
حموی، یاقوت، (1362)، گزیدة مشترک، ترجمة محمد پروین­گنابادی، تهران، امیرکبیر.
خدیش، پوریا، (1394)، «دستاوردهای بررسی فراگیر دشت ساوه، استان مرکزی»، پژوهش­های باستان­شناسی مدرس، سال پنجم و ششم، شمارۀ دهم و یازدهم، صص 171-186.
خطیب شهیدی، حمید، (1386)، «محوطة باستانی آوه»، گزارش­های باستان­شناسی 6، چاپ اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، صص 9-20.
دیاکونوف، (1382)، تاریخ ماد، ترجمۀ مریم کشاورز تهران، بنگاه ترجمه.
ذکایی ساوجی، مرتضی، (1386)، نامۀ ساوه، تهران، کردگاری.
رضا، عنایت اله، (١٣٧٦)،»نقش ایران در جاده ابریشم«، ایران شناخت، شمارۀ پنجم، صص ٢١١ -١٩٨
رضوانی، علی‌اصغر، (1385)، «جغرافیای تاریخی ساوه»، پژوهش­های جغرافیایی، شمارۀ 56، ص 17-32.
زرین­کوب، غلامحسین، (1371)، «درباره همکاری ایران و آسیای مرکزی»، ترجمه سیروس سعیدی، ادبستان فرهنگ و هنر، شمارۀ 36، صص: 30-31.
شراهی، اسماعیل، (1386)، گمانه زنی و پیگردی دژ قیز قلعه ساوه، پژوهشکده باستان­شناسی (منتشرنشده).
شراهی، اسماعیل، (1396)، گزارش ثبتی بقایای کاروانسرای حاجی­آباد، (منتشرنشده).
شیرزاده، غلام، شراهی، اسماعیل، (1392)، «مکان­یابی شهر مشکویه و جایگاه آن در مسیر جاده ابریشم با تکیه بر منابع تاریخی و باستان­شناختی»، فصلنامه پژوهشنامه مطالعات استان مرکزی، اراک: دفتر استانداری مرکزی، صص 137-157.
صدیقیان، حسین، (1389)، بررسی باستان‌شناسی سفال‌های اسلامی محوطه مشکین تپه پرندک، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، استاد راهنما هایده لاله (منتشرنشده).
عظیم زاده، هوشنگ، (1354)، گزارش بررسی و شناسایی باستان‌شناسی ساوه (منتشرنشده).
 فرانک، ایرین و براونستون، دیوید، (1376)، جاده ابریشم، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران، سروش.
فرای، ریچارد، (1373)، میراث باستانی ایران، ترجمۀ مسعود رجب نیا، چاپ چهارم، تهران، علمی و فرهنگی.
  فیض،عباس، (1350)، گنجینه آثار قم، جلد دوم، قم، استوار.
قدامه بن جعفر، (1370)، کتاب الخراج، ترجمه و تحقیق حسین قره­چانلو، تهران، البرز.
 قره­چانلو، حسین، حاتمی، حسین، (1391)، «اهمیت تجاری و بازرگانی راه ابریشم بزرگ خراسان از بغداد تا چین در سده­های نخستین اسلامی»، فصلنامه مطالعات تاریخ ایران،سال اول، شمارۀ سوم، ص 97-79
 قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود، (1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمۀ جهانگیر میرزا قاجار، به تصحیح و تکمیل: میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر.
گیرشمن، رومن، (1363)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمۀ محمد معین، تهران، علمی و فرهنگی.
لسترنج، (1373)، سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، علمی و فرهنگی.
مجیدزاده، یوسف، (1366)، «سنگ لاجورد و جاده بزرگ خراسان»، مجله باستان­شناسی و تاریخ، شمارۀ دوم؛ سال اول، صص 12-24.
مختاری طالقانی، اسکندر، (1376)، «تحلیل آماری بررسی باستان‌شناسی منطقه ساوه»، یادنامه گردهمایی باستان­شناسی شوش، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، 353-393.
مستوفی قزوینی، حمد­الله، (1362)، نزهة القلوب، تهران، دنیای کتاب.
مقدسی، ابوعبد­الله محمد بن احمد، (1361)، احسن‌التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمۀ دکتر علینقی منزوی،جلد دوم، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
موسوی، سید محمود، (1354)، «پیگردی در مسجد جامع ساوه» گزارش چهارمین مجمع سالانه کاوش­ها و پژوهش­های باستان­شناسی در ایران، تهران.
نعمتی، محمدرضا، (1386)، گزارش تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه مشکین تپه )منتشرنشده(.
نوری شادمهانی، رضا، (1389)، تبیین جایگاه مشکویه (مشکین­تپه) در فرایند تولید سفال ایران قبل از مغول، پایان­نامه دکتری باستان­شناسی دوران اسلامی دانشگاه تهران، استاد راهنما هایده لاله (منتشرنشده).
یعقوبی، احمد بن ابن یعقوب، (1342)، تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. تهران، علمی و فرهنگی.
Abdi, K. 2004. Obsidian in Iran from the Epi-paleolithic period to the Bronze Age. Splendor of Iran, 148-153.
Ackerman, P. 1964. “Royal Personages on Sasanian Silks,” in Arthur Upham Hope and Phyllis Ackerman, eds., A Survey of Persian Art from Prehistoric Times to the Present, 2nd ed., 16 vols., Tehran, XIV, pp. 3068-79.
Al-Baghdadi, S. 1994 AH, Morasad- ol – etelaa  ali asma – al –makeneh – wa- albagha,, research on Muhammad Muhammad al-Bajawi, Egypt Dar al-Hayat al-Kitab al-Arabiya [in Arabic].
Azimzadeh, H. 1975, unpublished Saveh Archaeological Survey and Identification Report, [in Persian].
Bahranipour, H. 2008, Unpublished Archaeological study and identification of Zarandieh state, Archive of Archaeological Research Institute [in Persian].
Barthold, 1929, Historical Geography of Iran, translated by Hamzeh Sar Dadvar, Tehran: Tehran,s Union Press [in Persian ].
Bastani Parizi, M. 2001, The Seven-Headed Dragon (Silk Road), Tehran: Namak [in Persian].
Daryee, T. 2003, “the persain Gulf trade in late antiquity”
Journal of world History 1, retrieved 02 Mar.2015 http://
elibrary.bigchalk.com.
Diakanov, I. 2003, History of the Medes, translated by Maryam Keshavarz, published by Bongah Tarjome [in Persian].
Esfandiari Fard, O. 1997, The Silk Road and the Relations between China and Iran nations, Proceedings of the Second International Silk Road Summit, edited by Ali Asghar Sheardoost, Ministry of Culture and Islamic Guidance, pp. 77 – 92[in Persian ]
Eshraghi, E. 1997, "The value of the silk trade in the Safavid era", Proceedings of the Second International Silk Road Summit, edited by Ali Asghar Sheardoost, Ministry of Culture and Islamic Guidance, pp. 130-151 [in Persian ].
Feyz, A. 1971, Treasure of Qom Works, Volume II, Qom: Ostovar [in Persian].
Foltz, R. 2013, “Silk Road and migration”,The Encyclopedia of Global Human Migration, Edited by Immanuel Ness, Blackwell Publishing, USA.
Frank, E. and Brownstone, D. 1997, The Silk Road, translated by Mohsen Thalasi, Tehran: Soroush [in Persian].
Fry, R. 1994, Ancient Heritage of Iran, translated by Massoud Rajabnia, fourth edition, Tehran: Scientific and Cultural Publications [in Persian].
Gershman, R. 1984, Iran from the beginning to Islam, translated by Mohammad Moin, Tehran, Scientific and Cultural Publishing Company [in Persian].
Geyhani, A. 1989, Ashkal Al-Alam, translated by Ali Ibn Abdul Salam Kateb, with introduction and comments by Firooz Mansouri, Tehran: Astan Quds Razavi [in Persian].
Hamavi, Y. (1983), Joint Selection, translated by Mohammad Parvin gnabadi, Tehran Amirkabir Publishing Institute [in Persian].
Hudood al-Alam from the East to the West, (1983), by Manouchehr Sotoudeh, Tehran: Tahoori Library [in Persian].
Ibn Faqih Hamedani, A. 2015, Al-Baldan, translated by H. Massoud, Tehran. Published by Bonyad Farhang Iran [in Persian].
Ibn Hawqal, A. 1966. Surat al-‘Ard, translated by Ja’far Shoar, Tehran: Bonyad-e Farhang-eIran publications [in Persian].
Ibn Khordazbeh, 1991, Al-Masalak wa Al-Mamalak, translated by Hossein Qara Chanlu, Tehran, Motrajem [in Persian].
Ibn Rasta, A. 1986, Alaq al-Nafisa, translated by Dr. Hussein Qara Chanlu, Tehran, Published by Amir Kabir [in Persian].
Istakhri, A. 1994, Al-Masalak wa Al-Mamalak, translated by Muhammad bin Abdullah Tostari. By the efforts of Iraj Afshar, Tehran Collection of literary and historical publications of Dr. Mahmoud Afshar Yazdi [in Persian].
Khadish, P. 2015, "Achievements of comprehensive study of Saveh plain area, Markazi province", Modares Archaeological Research, fifth and sixth year, tenth and eleventh, pp. 171 -186 [in Persian].
Khatib Shahidi, H, 2007 "Aveh Archaeological Site", Archaeological Reports 6, First Edition, Tehran, Cultural Heritage and Tourism Organization, pp. 9-20 [in Persian].
Kleiss,W. 1984, Hamzehabad ein Palatz an Der Karawanenstrasse Von Tehran/Rey Nach Saveh  und Hamadan ,Archaeologische Mitteilugen Aus IRAN, Band 17, pp.246-260.
Lestering, G. 1994, Eastern Countries, translated by Mahmoud Erfan, Tehran, Scientific and Cultural Publishing Company [in Persian].
Majidzadeh, Y. 1987, “Lapis Lazuli and the Great Road of Khorasan” Journal of Archeology and History, No. 2; First year, pp. 12 -24 [in Persian].
Matthee, R. 1999, The Politics of Trade in Safavid Iran:Silk for Silver, 1600-1730, New York, Cambridge University Press.
Moghaddasi, A. 1982, Ahsan al-Taqasim fi Maarefa al-Aqalim, translated by Dr. Alinaghi Manzavi, Volume 2, Tehran Iranian Authors and Translators Company [in Persian].
Mokhtari Taleghani, E. 1997, “Statistical Analysis of Archaeological Survey of Saveh Region”, Memorial of Shousha Archaeological Conference, Tehran Cultural Heritage Organization (Research Institute), 353- 393 [in Persian].
Mostofi Qazvini, H. 1983, Nozhaha al-Qulub, Tehran: Book World [in Persian].
Mousavi, M. 1975, "Persecution in Saveh Grand Mosque" Report of the Fourth Assembly Annual Archaeological Excavations and Research in Iran, Tehran [in Persian].
Nemati, M .R. 2007, Unpublished Report on determining the area and proposing the privacy of Meshkin Tappeh area, [in Persian].
Nouri Shadmehani, R. 2010, Explaining the position of Moshkouyeh (Meshkintepe) in the process of producing Iranian pottery before the Mongols, PhD thesis in Archeology of the Islamic period, University of Tehran, Supervisor Hayedeh Laleh, (unpublished) [in Persian].
Yaqubi, A. 1963, Yaqubi History. Translated by Mohammad Ibrahim Ayati. Tehran: Scientific and Cultural [in Persian].
Qadameh Ibn Jafar, 1991, Al-Kharaj book, translated and researched by Hossein Qarachanchanlou, Tehran, Alborz [in Persian].
Qare Chanlu, H. Hatami, H. 2012, "The Commercial Importance of the Great Silk Road of Khorasan from Baghdad to China in the First Islamic Centuries", Iranian History Studies Quarterly, First Year, No. 3, p. 97 -79 [in Persian].
Qazvini, Z. 1994, al- balad  wa akhbar al – ebad ,Translated by Jahangir Mirza Qajar, edited and completed by Mir Hashem Mohaddes, Tehran Amirkabir Publications [in Persian].
Reza, E. 1997, "Iran's Role in the Silk Road", Iran Shenakht Magazine, No. 5, pp 211-198 [in Persian].
Rezvani, A. 2006, Historical Geography of Saveh, Geographical Research, No. 56, p. 17 -32 [in Persian].
Sedighiyan, H. 2010,Archaeological study of Islamic pottery in Meshkin Tappeh Parandak area”, Master's thesis, University of Tehran, Supervisor Hayedeh Laleh (unpublished) [in Persian].
Sharahi, E. 2007, Unpublished speculation and follow-up of Saveh Gheez Fortress .Archaeological Research Institute [in Persian].
Sharahi, E.. 2017, Unpublished Registration report of the remains of Haji-abad Caravanserai, [in Persian].
Shirzadeh, G. Sharahi, E. 2013, “Locating the city of Moshkouyeh and its location along the Silk Road based on historical and archaeological sources”, Quarterly Journal of Central Province Studies, Arak: Central Governorate Office, pp. 137 -157 [in Persian].
Thubron, C. 2009, Shadow of the Silk Road, New York, N.Y.: HarperCollins.
Tomashcek, W. 1972, Zur Historischen Topographie Von Persien, Zu wein Band 102 und 108, Neudruk der Ausgaben von 1883 und 1885, Biblio Verlag,Osnabrϋck.
UNWTO, 2015, UNWTO Silk Road programme: http://silkroad.unwto.org/en, accssed: junery /25/ 2015.
Yaqut al-Hamwi, S. 2004. Mu'jam al-Buldan, translated by Alinaghi Monzavi, Vol. 2, Tehran:Publications of Cultural Heritage Organization [in Persian].
Zakai Savoji, M. 2007, Saveh Letter, Tehran Kordgari [in Persian].
Zarrinkoob, G. 1992, "On the cooperation between Iran and Central Asia", translated by Sirus Saeedi, Literature and Culture Academy, No. 36, pp. 30 -31 [in Persian].