نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.
چکیده
ثبت عناصر در سنگ مزارهای موزه آذربایجان تبریز، از مهم‌ترین شاخصه آن است اما این نقش‌مایه‌ها صرفاً جهان واقعی را ارائه نمی‌کنند، بلکه علاوه بر خصلت بازنمایانده، از قابلیت بیانگرایانه و نمادین نیز برخوردار هستند. بنابراین، هر نقش‌مایه را می‌توان به مثابه متنی نشانه‌ای دانست که دلالت‌های متعددی را در معرض تفسیر و تأویل مخاطب قرار می‌دهد. از این‌رو، کاربست ابزارهای تحلیلی رویکرد نشانه‌شناسی در تحلیل و خوانش سنگ مزارها، هدف این مقاله است. بدین منظور، اصل جانشینی و همنشینی، تعامل و تقابل نشانه‌ها، معنای صریح و ضمنی، بافت یا زمینه و بینامتنیت، معرفی و در تحلیل و خوانش نقش‌مایه‌های سنگمزارهای موزه آذربایجان به آزمون گذاشته شده‌اند. پرسش‌های مطرح‌شده در این پژوهش عبارت‌اند از: 1. سازوکار و نقش ابزارهای تحلیلی رویکرد نشانه‌شناسی در تحلیل و خوانش نقش‌مایه سنگمزارها چیست. 2 . سنگمزارهای موجود در موزه آذربایجان تبریز دارای چه مفهوم نمادشناسی می‌باشند؟ این پژوهش به روش، توصیفی- تحلیلی بوده و داده‌های آن بر اساس مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای جمع آوری شده‌اند. بر اساس این پژوهش مشخص گردید که به‌واسطه کاربست ابزارهای تحلیلی موجود در رویکرد نشانه‌شناسی، افزون بر تجزیه‌وتحلیل و خوانش روشمند نقش‌مایه‌ها، جلوه‌های متعدد مفهومی، بصری و زیبایی‌شناسی آنها آشکار می‌شود و چارچوبی برای تقسیم‌بندی نقش‌مایه‌ها نیز فراهم می‌گردد. بدین شکل که به کمک این ابزارها، بهتر و دقیق‌تر می‌توان جهت ارجاع نقش‌مایه‌ها را تشخیص داد. همچنین بر اساس این مطالعه مشخص گردید که نقش‌مایه‌های موجود روی سنگ مزارهای موزه آذربایجان در چهار دسته: نقش‌مایه‌های گیاهی، هندسی، محرابی وکتیبه‌ای قابل تقسیم‌بندی هستند که شواهد مستقیمی از اعتقادات و باورهای آئینی و دینی عصر خود را به نمایش می گذارند. این مردمان طبق باورهای دینی خود، این جهان را فانی تلقی کرده و این فانی بودن را سعی کرده‌اند به دیگران گوشزد نمایند. بر همین اساس هم در انتخاب نقش‌مایه، هم در انتخاب اشعار و هم در انتخاب آیه‌هایی از قران به این امر دقت کافی داشته‌اند. همین امر باعث شده است یک هارمونی بین نقش‌مایه‌ها وجود داشته باشد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Study of the 14th to 17th Centuries Azerbaijan Museum Gravestones Ornaments Based on Analytical Semiotic Approach
نویسنده [English]
- mehdi kazempour
Assistant Professor Tabriz University of Islamic Art, Tabriz, Iran.
چکیده [English]
TheAzerbaijan Museum has historical artworks from the pre-Islamic to Islamic periods. One of the most important parts of this museum is an open-air section, where a large number of Gravestones, were collected and transported to this place from cemeteries around the city (Tabriz), as well as various East Azerbaijan cities cemeteries. Collecting of gravestones from different parts, has created a very rich collection of gravestones in this museum, which has provided a very good opportunity for studying East Azerbaijan gravestones in the Islamic periods. Now, in this research, we have tried to classify the gravestones ornaments types in the first stage by systematic research and collecting information by fieldwork and library methods, and afterward in the next step we will analyze the gravestones ornaments by symbolism approach. This research, which is of descriptive-analytical type, aims to answer the following questions: What are the symbolic meanings of the Azerbaijan Museum gravestones ornaments? What are the main features of the decorations of this gravestones and what motifs have been used the most? Based on this study, it was determined that the motifs ornaments in the Azerbaijan Museum gravestones (which are related to 14th to 17th century) are divided into four categories: palnet, geometric, Altar and inscription motifs that has direct relationship with religious beliefs of decided. Among these motifs inscription motifs are used mostly, basically poems and verses that shows mortality people initiation to the world. According to their religious beliefs, these people consider this world to be mortal and have tried to warn others about this mortality. Accordingly, they have been careful enough in choosing the theme, in choosing the poems, and in choosing the verses of the Qur'an. This has led to a harmony between the themes. Among the plant motifs on the Azerbaijan Museum gravestones, Khatai and Arabesque, and among the geometric patterns, circle are used mostly.
کلیدواژه‌ها [English]
- Azerbaijani Museum
- Symbolic analysis
- Stone quarantine
- Essay
- Beliefs and beliefs
آلن، گراهام (1380)، بینامتنیت، ترجمۀ پیام یزدانجو، تهران، مرکز.
احمدی، بابک ( 1371)، از نشانه‌های تصویری تا متن، تهران، مرکز.
الوانساز خویی، محمد ( 1390)، «سنگ‌قبرهای روستای آس قدیم»، پیام بهارستان، شمارۀ 14، اسفند 1390، صص 354-316.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1362)، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، با تجدید نظر، تعلیقـات و مقدمة استاد جلال‌الدین همایی، تهران، بابک.
بورکهارت، تیتوس (1389)، درآمدی بر آئین تصوف، ترجمه یعقوب آژند، تهران، ناشر مولی.
بلیلان اصل، لیدا، دوستار، فهیمه ( 1394)، «بررسی تأثیر مزارات در توسعه ساختار شهری شهر تبریز از دورۀ ایلخانی تا صفویه»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شمارۀ هشتم، سال سوم، پاییز 1394، صص 90-65.
بیادار، هنگامه، توفیقی، پیوند ( 1396)، نمادشناسی عرفان در عرفان و هنر اسلامی، تهران، پژوهش‌های معنوی.
بهشید، بابک، بهلولی نیری، بهزاد ( 1392)، «مفهوم نقش و نگارها در سنگ‌قبرهای محوطه شهیدگاه بقعه شیخ صفی‌الدین»، همایش ملی باستان‌شناسی ایران، دستاوردها، فرصت‌ها، آسیب‌ها، صص 14-1.
بزرگ نیا، زهره (1389)، «سنگ مزار در گورستان‌های کهن»، نشریه معمار، شمارۀ 63، بهار 1389، صص 43-28.
بیگ باباپور، یوسف (1388)، مزارات، سنگ‌نوشته‌ها و اسناد مراغه، قم، مجمع ذخایر اسلامی قم.
پوپ، آرتور اپهام( 1388)، شاهکارهای هنر ایران، ترجمۀ پرویز ناتل خانلری، تهران، بی‌تا.
پویان، جواد، خلیلی، مژگان ( 1389)، «نشانه‌شناسی نقوش سنگ‌قبرهای دارالسلام شیراز»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 144، پاییز 1389، صص107-98.
تقی زاده، عالمه، علیمحمدی اردکانی، جواد (1396)، «بررسی و تحلیل نوشتار(کتیبه‌نگاری) با مثابه رسانه تبلیغاتی در معماری ایران»، فصلنامه نگره، شمارۀ 41، پاییز 1396، صص 93-81.
تناولی، پرویز (1388)، سنگ‌قبر، تهران، بن گاه.
تناولی،پرویز (1392)، تاریخ مجسمه‌سازی در ایران، تهران، نظر.
چندلر، دانیل (1387)، مبانی نشانه‌شناسی، ترجمۀ مهدی پارسا، تهران، انتشارات سورۀ مهر.
حسن‌زاده، آمنه ( 1386)، «جایگاه اعداد در فرهنگ مردم ایران با تأکید بر اعداد هفت و چهل»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ10، بهار 1386، صص 189-166.
حسینی، سیده‌اشم ( 1389)، «معرفی سبک مقبره‌سازی متصوفه آذربایجان»، نشریه معماری و شهرسازی(هنرهای زیبا سابق)، دوره دوم، شمارۀ 43، پاییز 1389، صص 68-57.
خدایی، سمیه (1395)، بررسی و مقایسه تزئینات برج مقبره‌های سرخ و کبود مراغه، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهراء.
خلیل زاده مقدم، مریم، صادق پور فیروزآباد، ابوالفضل (1391) «بررسی تطبیقی نقوش پارچه‌های صفوی و گورکانی»، نگره، شمارۀ 21. 21، پاییز 1391، صص 54-36.
دادور، ابوالقاسم، خیری، مریم (1392)، «کارکرد معنایی دلالت‌های صریح و ضمنی در مطالعه موردی آثار محمد سیاه‌قلم»، شمارۀ 36، پاییز 1392، صص 42-31.
رجایی علوی، سهیلا، وفایی، شهربانو (1388)، کتیبه‌های اسلامی گرگان و دشت: یادمان‌های چوبی و سنگ‌نوشته‌ها، کتابخانه مرکزی و مرکز اطلاع‌رسانی شهرداری اصفهان، اصفهان.
رستمی، مصطفی، محمودی، فتانه، ملک‌زاده، سودابه (1396)، نمادشناسی نقش‌مایه سنگمزارهای لرستان، اولین کنفرانس ملی نمادشناسی در هنر ایران با محوریت هنرهای بومی، صص 56-20.
زارعی، محمدابراهیم (1387)، «بقعه خضر همدان»، نشریه اثر، شماره 33، پاییز 1387، صص 222-192.
زرشناس، شهریار (1370)، «مقدمه‌ای بر معنای سمبولیسم در هنر اسلامی»، سوره اندیشه، دوره اول، شمارۀ 28، بهار 1370، صص 13-10.
ستاری، جلال (1376)، رمز اندیشی و هنر قدسی، تهران، نشر مرکز.
سجودی، فرزان (1383)، نشانه‌شناسی کاربردی، تهران، قصه.
شاهمندی، اکبر ( 1396)، بررسی متون و تصاویر در سنگ‌مزارات امامزاده احمد اصفهان، پایگاه جامع امامزادگان و بقاع متبرکه ایران اسلامی.
شایسته فر، مهناز ( 1388)، «تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی»، مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ یازدهم، پاییز 1388، صص 104-79.
شاهمندی، ا کبر و شهیدانی، شهاب (1392)، نقش‌های ماندگار، سیری در آرایه‌های قبور ارامنه ایران، اصفهان، مؤلف.
صفی خانــی، نینــا؛ احمدپنــاه، ســید ابوتــراب و خــدادادی، علــی ، (1393)، «نشانه‌شناسی نقــوش ســنگ قبــور قبرســتان تخت فــولاد اصفهــان»، هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شمارۀ 4، دورۀ 19، بهار 1393، صص 67-8.
ضمیران، محمد (1383)، درآمدی بر نشانه‌شناسی هنر، تهران، قصه.
غفاری، علیرضا، فلامکی، محمد منصور (1395)، «بازتاب نظریه نشانه‌شناسی در خوانش معماری و شهر»، مدیریت شهری و روستایی، شمارۀ 45، پاییز 1395، صص332-321.
فلامکی، محمد منصور(1391)، «ایرانیان و باغ: سرزمین‌های باغ ایرانی»، منظر، شمارۀ 21، بهار 1391، صص 9-7.
عطایی، محمدرضا (1398)، نمادشناسی مرگ بر مبنای نقوش حک‌شده روی سنگ‌قبر در منطقۀ زاگرس میانی، همایش بین‌المللی زاگرس شناسی، بنیاد ایران‌شناسی.
فقیه میرزایی، گیلان، مخلصی، محمدعلی، حبیبی، زهرا، (1384)، تخت فولاد: یادمان تاریخی اصفهان، سازمان میراث فرهنگی کشور.
قندگر، محمد ( 1396)، ماجرای سنگ‌قبرهایی با نشان ستاره داوود در آذربایجان شرقی/ بوی “شیطنت” می‌آید، منتشر شده در وب‌سایت تبریز مدرن.
قربانی قهفرجی، عاطفه، یزدانی راد، علی، براتی ارداجی، طاهره(1397)، «بررسی اسطوره و نماد قوچ در فرهنگی ایران باستان با محوریت قوچ‌های سنگی چهارمحال و بختیاری»، پژوهش در هنر و علوم انسانی، سال سوم، شمارۀ دو، پاییز 1397، صص 56-47.
کبیر صابر، محمدباقر ( 1391)، «آثار سنگی تمدن اسلامی در گورستان ارامنه تبریز(ریشه‌یابی و تبیین دلایل وجودی)»، باغ نظر، دورۀ9، شمارۀ23، بهار 1391، صص 82-75.
میر جعفری، حسین، بزاز دستفروش، مهدی (1388)، «مزارات چرنداب تبریز»، متن شناسی ادب فارسی، دورۀ 1، شمارۀ 4، بهار 1388، صص42-19.
( 1391)، مزارات بیلانکوه تبریز، پژوهش‌های تاریخی، دورۀ 4، شمارۀ4، پاییز 1391، صص 22-1.
مکی نژاد، مهدی( 1387)، تاریخ هنر ایران در دورۀ اسلامی – تزئینات معماری، تهران، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی.
مختاریان، بهار، شکری، سجاد( 1390)، «نقش قوچ در آیین‌های وابسته به ایزد بانوی بزرگ در لرستان»، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، سال 1، شمارۀ 1، بهار 1390، صص 151-135.
ملک‌زاده، سودابه (1396)، نمادشناسی نقوش سنگمزارهای آرامستان تخت فولاد اصفهان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران.
مک کال، هزینا (1373)، اسطوره‌های بین‌النهرین، ترجمـۀ عبـاس مخبـر، تهـران، نشر مرکز
مؤمنی، کوروش، مسعودی، زهره (1395)، «رابطه فرهنگ و معماری»، جلوه هنر، شمارۀ 15، پاییز 1395، صص45-65.
مهدی زاده، سید محمد (1394)، «سکولاریزم و خشونت نمادین در گفتمان تلویزیونی: تحلیل گفتمانی برنامه «پرگار» تلویزیون بی بی سی فارسی»، مطالعات فرهنگ-ارتباطات، شمارۀ 63، پاییز 1394، صص130-105.
نوری، اکرم، مهرپویا، حسین( 1397)، «بررسی نقش قوچ در قالی‌های ترکمن از منظر تاریخی و آیینی»، جلوه هنر، دورۀ جدید، سال 10، شمارۀ 3، بهار 1397، صص78-69.
نامور مطلق، بهمن (1390)، درآمدی بر بینامتنیت (نظریه‌ها و کاربردها)، تهران، سخن
Allen, G. 2001. Intertextuality. Translated by Peyam Yazdanjou. Tehran: Markaz. [In Persian]
Ahmadi, B. 1992. From visual symbols to text. Tehran: Markaz: [In Persian]
Atayi, M. R. 2019. Symbolism of death based on carvings on tombstones in the Middle Zagros region. International Conference on Zagros Studies, Iranology Foundation. [In Persian]
Alvansaz Khoyi, M. 2011. As Ghadim Village Gravestones. Payam Baharestan Journa, No.14. 316-354. [In Persian]
Barthes, R. 1977. Image ـ Music ـ Text. Selected And Trans Stephen Heat. New York: Hill And Wang.
Birouni, Abu-Mohammad Ibn-Ahmad. 1983. Altafhim, with the revision and introduction of Jalaluddin Homayi. Tehran: Babak. [In Persian]
Burckhardt, T. 2010. Introduction to Sufi Doctorin. Translated by Yaghoub Ajhand. Teharn: Mola. [In Persian]
Balilan ASL, L., Doustar, F. 2015. Investigating the effect of tombs on the development of the urban structure of Tabriz from the Ilkhanid period to the Safavid period. Study of Islamic Architect Journal, No.8, 65-90. [In Persian]
Biyadar, H., Tofighi, P. 2017. Symbolism of mysticism in Islamic mysticism and art. Tehran: Spiritual research. [In Persian]
Behshid, B., Bohlouli Niri, B. 2013. The concept of motifs on the Shahidgah tombstones in the Sheikh Safi al-Din tombs. Iranian National Archaeological Conference, Achievements, Opportunities, Damages, 1-14. [In Persian]
Bozorgnia, Z. 2010. Gravestones in the Historical Cemeteries. Memar Journal. No.63, 20-45. [In Persian]
Beyg Babapour, Y. 2009. Tombs, inscriptions and documents of Maragheh. Qom: Qom Islamic Reserves Association. [In Persian]
Culler, Jonathan, (2001), the Pursuit of Signs, Published by Routledge
Chandler, D. 2008. Semiotics: The Basics. Translated by Mehdi Parsa. Tehran: Soureh Mehr. [In Persian]
Dadvar, A. Kheyri, M. 2013. The semantic function of explicit and implicit implications in the case study of the works of Mohammad Siah Ghalam. No.36, 31-42. [In Persian]
Falamaki. M.M. 2012. Iranians and the Garden: Persian Garden Lands. Manzar Journal, No.21, 7-9. [In Persian]
Faghih mirzayi, G. Mokhlesi, M.A. Habibi. Z. 2005. Takht-e-Foolad: a historical monument of Isfahan, the country's cultural heritage organization. [In Persian]
Ghfari, A. Falamaki, M.M. 2016. Reflection of semiotic theory in the reading of architecture and the city. Urban and rural management. No.45. 321-332. [In Persian]
Ghandgar, M. 2017. The story of tombstones with the symbol of the Star of David in East Azerbaijan. Modern Tabriz Site. [In Persian]
Ghorbani Ghohfaraji, A. Yazdani Rad, A. Barati Ardaji, T. 2018. A study of the myth and symbol of rams in the culture of ancient Iran with the focus on Chaharmahal and Bakhtiari stone rams. Research in Arts and Humanities Journal. No.2, 47-56. [In Persian]
Hasanzadeh, A. 2007. The situation of numbers in the culture of the Iranian people with emphasis on the numbers seven and forty. Iranian People Culture, No.10, 166-189. [In Persian]
Hoseyni, S, H. 2010. Introducing the style of Sufi mausoleum of Azerbaijan. Memari and Sharsazi Journal, (Fine Art), No.43, 57-68. [In Persian]
Ingraham, M. L., Summers, G. 1979. Settlements in the Meshkinshahr plain, North- Eastern Azerbayjan IRAN, AMI, PP.68-102.
Khodayi, S. 2016. Study and comparison of the Sorkh and Kaboud Tombs decorations in the Maragheh city. Master Thesis. Tehran; Alzahra University. [In Persian]
Khalilzadeh, M. M, Sadeghpor Firouzabad, A. 2012. A comparative study of the muftis of Safavid and Kurgan fabrics. [In Persian]
Kabirsaber, M.B. 2012. Stone monuments of Islamic civilization in the Armenian cemetery of Tabriz (finding the roots and explaining the existential reasons). Baghe Nazr Journal, No.23, 75-82. [In Persian]
Mir Jafari, H. Bazaz Dastfroush, M. 2009. Charandab Gravestones in Tabriz. Matn Shenasi Adabi Journal, No.4, 19-42. [In Persian]
- Bilankoh Tabriz Gravestones, No.4, 1-22. [In Persian]
Makinejhad, M. 2008. History of Iranian Art in the Islamic Period - Architectural Decorations. Tehran: Humanities Research and Development Center. [In Persian]
Mokhtarian, B. Shokri, S. 2011. The role of rams in rituals related to the great goddess in Lorestan, Iranian anthropological research Journal, No.1, 135-151. [In Persian]
Malekzadeh, S. 2017. Symbolism of the tombstones of the Takht-e-Foolad monastery in Isfahan, Master's thesis, Mazandaran University. [In Persian]
Mac Call, H. 1994. Beynolnahreyn Myths. Translated by Abas Mokhber, Tehran; Markaz. [In Persian]
Momeni, K. Masoudi, Z. 2016. Relationship between Culture and Archaeology. Jelveh Honar Journal, No.15. 45-65. [In Persian]
Mehdizadeh, S.M. 2015. Secularism and Symbolic Violence in Television Discourse: Baptismal Analysis of BBC Persian's "Pargar" Program. Culture-Communication Studies, No.63, 105-130. [In Persian]
Nouri, A. MehrPouya, H. 2018. Investigating the role of rams in Turkmen carpets from a historical and ritual perspective, Jelveh Honar Journal, No.3, 69-78
Namvar Motlagh. B. 2011. Introduction to Intertextuality (Theories and Applications). Tehran: Sokhan. [In Persian]
Pope, A. E. 2009. Masterpieces of Iranian Art. Translated by Parviz Natel Khanlari. Tehran: Bita. [In Persian]
Pouyan, J. Khalili, M. 2010. Symbolism study of Darol Eslam Shiraz Gravestones Motifs. Mahe Honar Book, No.144, 98-107. [In Persian]
Rajayi Alavi, S, Vafayi, Sh. 2009. Islamic Inscriptions of Gorgan and Dasht: Wooden Monuments and Inscriptions. Isfahan: Isfahan Municipality Central Library and Information Center. [In Persian]
Rostami, M., Mahmoudi, F. Malekzadeh, S. 2017. Symbolism of Lorestan tombstones, the first national conference on symbolism in Iranian art with a focus on indigenous arts, 20-56.
Satari, J. 1997. Mysticism and sacred art. Tehran: Markaz. [In Persian]
Sojoudi, F. 2004. Applied semiotics. Tehran: Gheseh. [In Persian]
Shahmandi, Akbar. 2017. A study of texts and images in the tombstones of Ahmad Imamzadeh of Isfahan. The comprehensive database of Imamzadegan and holy shrines of Islamic Iran. [In Persian]
Shayestehfar, M. 2009. Interaction of Persian architecture and poetry in Timurid and Safavid buildings. Islamic Art study, No.11, 79-104. [In Persian]
Shahmandi, A, Shahidani, Sh. 2013. Lasting roles, Survey of Armenian tombs in Iran. Isfahan: Moalef. [In Persian]
SafiKhani, N. Ahmad Panah, S, A. Khodadadi, A. 2012. Symbolism Study of Takht Foulad Gravestones motifs. Fine Art, No.4, 8-67. [In Persian]
Taghizadeh, A., AliMahammadi Ardakani, J. 2017. Study and analysis of writing (inscription) as an advertising medium in Iranian architecture. Negareh Journal, No.41, 81-93. [In Persian]
Tanavali, P. 2009. Gravestones. Tehran: Bon Gah. [In Persian]
Tanavali, P. 2013. History of sculpture in Iran. Tehran: Nazar. [In Persian]
Zarei, M, E. 2008. Khezr Tombs in the Hamedan city. Asar Journal, No.33. 192-222. [In Persian]
Zarshenac. Sharyar. 1991. Introduction to Symbolism mane in the Islamic Art, Soureh Andishe Journal, No.28, 10-13. [In Persian]
Zamiran. Mohammad. 2004. An Introduction to the Semiotics of Art. Tehran: Gheseh. [In Persian]
)