نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 استاد باستانشناسی دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

تاکنون دربارۀ روحانیان، سلسله ­مراتب، نقش و جایگاه آن­ها در دوران ساسانی پژوهش­ های بسیاری صورت گرفته و از رهگذر این پژوهش­ ها اطلاعات معتنابه اگرنه زیادی در دست است. عمدۀ این آگاهی­ ها از شواهد متنی اعم از کتیبه ­ها و کتاب­ های دینی و غیردینی به دست آمده است. تنها شواهد باستان­ شناختی مربوط به این قشر مهم از جامعۀ این دوره مهرها، اثر مهرها و نیز نقش برجسته‌های کرتیر هستند. نقش­ های کرتیر به دلیل غلبۀ وجه فردی آن­ها کمک چندانی به درک ما از نقش و جایگاه این طبقه در دوران ساسانی نمی­ کنند، اما گروه دوم یعنی مهرها و اثر مهرهای کشف‌شدۀ متعلق به دورۀ ساسانی منبعی دست­ اول برای مطالعۀ این قشر مهم و تأثیرگذار به شمار می­ روند. با این‌که بسیاری از این مهرها به ویژه مهرهای کشف‌شده در تخت سلیمان از سوی پژوهشگران به عنوان مهرهای مغان معرفی و پذیرفته شده­ اند اما تنها بخش اندکی از آن­ها بر اساس کتیبه به این قشر تعلق دارند. به این معنی که تنها بخش اندکی از آن­ها مشخصاً عبارت مغ یا موبد روی آن­ها نوشته شده است. در پژوهش حاضر نیز همین مهرها مورد مطالعه قرار گرفته ­اند و در واقع از میان تمام مهرهای منتسب به مغان گزیده شده­ اند. نقوش روی این مهرها بسیار متنوع ­اند و تقریباً شامل تمام نقش ­مایه ­های روی مهرهای دورۀ ساسانی اعم از انسانی، حیوانی، گیاهی، نمادین و مونوگرام می­ شوند. این پژوهش با رویکرد آیکونوگرافی، تنها به نقوش حیوانی ترسیم‌ شده بر این مهرها پرداخته است. به این منظور پس از گردآوری نقوش مورد نظر از گزارش­های متعدد ـ که عموماً به صورت کاتالوگ و در معرفی مهرها هستند ـ و ارایۀ توصیف مختصری به تحلیل آن­ها بر اساس متون زرتشتی پرداخته شد. این مقاله به این نتیجه کلی رسیده است که در مهرنگاری، نقوش انحصاری و ویژۀ مغان وجود ندارد و این قشر پیرو همان سلیقه و ذائقه و زیبایی­ شناسی عمومی بوده­اند.  

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Iconography of Animal Motifs in Seals of Magi in Sasanian Period

نویسندگان [English]

  • meysa shahsavari 1
  • seyed mehdi mosavi kohpar 2
  • Javad Neyestani 2

1 Ph.d Candidate of Archaeology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.

2 Professor Archaeology, Department of Archaeology, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.

چکیده [English]

So far, many researches have been done about clergy, their hierarchy, role and position in the Sassanid era and there is considerable information about them. Most of this awareness comes from textual evidence, including religious and non-religious books. The only archaeological evidence related to this important stratum of the society of this period is the seals, the seals impression and also the reliefs of Kartir. The reliefs of Kartir, due to their predominance of individuality, do not help us much in understanding the role and position of this class in the Sassanid period, but the second group, the seals and, seals impression discovered belonging to the Sassanid period, is a first-hand source for studying this important and influential group. Although many of these seals, in particular the seals that were discovered on the Takht-e Soleyman, were introduced by scholars as Magi seals, only a small part of them are based on inscriptions into this stratum. This means that only a small part of them clearly have the phrase magician or priest. In the present study, this seals have been studied and in fact, they have been selected from all the seals attributed to Magies. The motifs on these seals are very diverse and include almost all the motifs on the seals of the Sassanid period, including human, animal, plant, symbolic and monogram. In this study, with the iconographic approach, only animal motifs depicted on Magi's inscriptions are inscribed. For this purpose, after collecting the desired designs from various reports - which are generally in the form of catalogs and introducing seals - and providing a brief description, they were analyzed based on Zoroastrian texts. This article has reached the general conclusion that there are no exclusive and special motifs of Moghan in painting, and this group has followed the same taste and general aesthetics

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Magies"
  • "Glyptic of Sasanian period"
  • Sasanian period"
  • " "Iconography"
  • "Archaeology"
آبان­یشت، 1385، آبان­یشت؛ در: اوستا، جلد دوم، ترجمه و تصحیح جلیل دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، چاپ دهم.
آذرپی، گیتی، 1392، هنر ساسانی در فراسوی ایران؛ در: بین­النهرین و ایران در دوران اشکانی و ساسانی، ویراستۀ جان کرتیس، ترجمۀ زهرا باستی، تهران، انتشارات سمت.
اکبرزاده، داریوش، 1385، کتیبه­های پهلوی، تهران، مؤسسۀ انتشاراتی پازینه، چاپ دوم.  
آموزگار، ژاله، تفضلی، احمد، 1387، اسطورۀ زرتشت، تهران، نشر چشمه، چاپ دهم.
آموزگار، ژاله، 1376، تاریخ اساطیری ایران، تهران، انتشارات سمت.
اوشیدری، جهانگیر، 1371، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران، نشر مرکز، چاپ اول.
ــــــــــــــــ.، 1379، نور، آتش، آتشکده در آیین زرتشت، تهران، ناشر مؤلف.
بندهش، 1395، نوشتۀ فرنبغ دادگی، گزارنده مهرداد بهار، تهران، انتشارات توس، چاپ پنجم.
بویس، مری، 1376، تاریخ کیش زرتشت، جلد اول، ترجمۀ همایون صنعتی­زاده، تهران، انتشارات توس، چاپ دوم.
ـــــــــــ.، 1386، دیانت زرتشتی در دوران متأخر؛ در: دیانت زرتشتی، مجموعۀ سه گفتار از کای بار، آسموسن و مری بویس، برگردان فریدون وهمن، تهران، انتشارات جامی.
بویس، مری، گرنر، فرانتز، 1375، تاریخ کیش زرتشت، جلد سوم، ترجمۀ همایون صنعتی­زاده، تهران، انتشارات توس.
بیوار، دیوید، 1390، نمادهای مهری بر یک مدالیون دورۀ آل‌بویه از ایران، ترجمۀ علی­اکبر وحدتی، باستان­­پژوهی، سال چهارم، شمارۀ 8 -9، صص 64-67.
بهار، مهرداد، 1376، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران: انتشارات فکر روز.
ـــــــــــ، 1390، ادیان آسیایی، تهران: نشر چشمه.
بهرام­یشت، 1385، بهرام­یشت؛ در: اوستا، جلد دوم، ترجمه و تصحیح جلیل دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، چاپ دهم.
پورداوود، ابراهیم، 1307، ادبیات مزدیسنا یشت­ها، جلد اول، بمبئی، انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی
ـــــــــــــــ، 1310، ادبیات مزدیسنا یشت­ها، جلد اول، بمبئی، انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی.
ــــــــــــــ، 1386 الف، فرهنگ ایران باستان، تهران، انتشارات اساطیر، چاپ دوم.
ـــــــــــــــ، 1386 ب، اوستا، تهران، انتشارات دنیای کتاب، چاپ چهارم.
دریایی، تورج، 1383، سقوط ساسانیان، ترجمۀ منصوره اتحادیه و فرحناز امیرخانی حسینک­لو، تهران، نشر تاریخ ایران، چاپ دوم.
ده­پهلوان، مصطفی، قنواتی­هندیجانی، محمد، 1394، تأملی در برخی نقشمایه­های نمادین حیوانی بر مُهرها و گِل­مهرهای ساسانی (نمونه­های مورد پژوهش: مُهرها و گِل­مهرهای ساسانی موزۀ مقدم)، مجلۀ مطالعات باستان­شناسی دانشگاه تهران، دورۀ 7، شمارۀ 2، صص 67-47.
روایت پهلوی، 1367، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران: انتشارات موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
زارع­ابرقویی، احمد، موسوی­حاجی، سیدرسول، روستا، جمشید.، 1393، نوارهای سلطنتی در ایران از آغاز تا پایان ساسانیان، جستارهای تاریخی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ اول، صص 91-107.
زرتشت بهرام­پژدو، 1338، زراتشت­نامه، مصحح فردریک روزنبرگ، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: انتشارات طهوری.
سلوود، دیوید، 1380، سکه­های ساسانی؛ در: تاریخ ایران کمبریج، جلد سوم قسمت اول، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر.
شاهنامۀ فردوسی، 1384، تصحیح ژول مول، تهران، انتشارات میلاد.
شایست ناشایست، 1369، آوانویسی و ترجمه کتایون مزداپور، تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
شهسواری، میثم. موسوی­کوهپر، سیدمهدی، 1398، ساختار درونی روحانیت زرتشتی دوران ساسانی، مطالعات باستان­شناسی پارسه، سال سوم، شمارۀ نهم، صص 147-162.
عبدی، ناهید.، 1391، درآمدی بر آیکونولوژی، تهران: انتشارات سخن، چاپ یکم.
فلانری، کنت، مارکوس، جویس، 1379، باستان­شناسی ادراکی، ترجمۀ کامیار عبدی؛ در: باستان­شناسی نظری، به کوشش شهرام زارع، تهران، ناشر مؤلف، چاپ یکم.
فرای، ریچارد نلسون، 1385، میترا در باستان­شناسی ایران؛ در: دین مهر در جهان باستان (مجموعه گزارش­های دومین کنگرۀ مهرشناسی)، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران، انتشارات توس
فروردین­یشت، 1385، فروردین­یشت؛ در: اوستا، جلد دوم، ترجمه و تصحیح جلیل دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، چاپ دهم.
کالیری، پی­یرفرانچسکو، 1390، در زمینۀ انتشار تصاویر میترا در ایران ساسانی: مدرکی جدید از مهری در موزۀ بریتانیا، ترجمۀ زهرا کوزه­گری، باستان­­پژوهی، دورۀ جدید، سال چهارم، شمارۀ 8 -9، صص: 54-63.
کریستن‌سن، آرتور، 1368، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: انتشارات دنیای کتاب، چاپ اول.
گانتر، آن، سی. جت، پل، 1383، فلزکاری ایران در دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی، ترجمۀ شهرام حیدرآبادیان، تهران، گنجینۀ هنر.
گزیده­های زاد اسپرم، 1366، ترجمۀ محمدتقی راشدمحصل، تهران، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
گزارش گمان­شکن، 1322، ترجمۀ صادق هدایت، تهران، سازمان انتشارات جاویدان.
گوبل، روبرت، 1384، گل­مهرهای تخت سلیمان، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ اول.
لوکونین، و. گ، 1350، تمدن ایران ساسانی، ترجمۀ عنایت­الله رضا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ماه­یشت.، 1385، ماه­یشت؛ در: اوستا، جلد دوم، ترجمه و تصحیح جلیل دوستخواه، تهران: انتشارات مروارید، چاپ دهم.
مختاریان، بهار، سایت اینترنتی انسان­شناسی و فرهنگ: http://anthropology.ir/article/12214.html
مینوی، مجتبی، 1354، نامۀ تنسر به گشنسب، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
نورزادۀ چگینی، ناصر، 1384، یادداشتی بر گل­مهرهای ساسانی؛ در: گل­مهرهای تخت سلیمان، نوشتۀ روبرت گوبل، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، چاپ اول.
وندیداد، 1385، وندیداد؛ در: اوستا، جلد دوم، ترجمه و تصحیح جلیل دوستخواه، تهران،انتشارات مروارید، چاپ دهم.
هاشمی­نژاد، قاسم، 1369، کارنامۀ اردشیر بابکان، ترجمۀ قاسم هاشمی­نژاد، تهران، نشر مرکز.
هدایت، صادق، 1384، زند وهومن یسن و کارنامۀ اردشیر بابکان، تهران، انتشارات گهبد.
هفتن­یشت کوچک، 1385، هفتن­یشت کوچک؛ در: اوستا، جلد دوم، ترجمه و تصحیح جلیل دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، چاپ دهم.
هینلز، جان، 1393، دیباچۀ ویراستار؛ در: دین مهر در جهان باستان (مجموعۀ گزارش­های اولین کنگرۀ مهرشناسی)، ترجمۀ مرتضی ثاقب­فر، تهران، انتشارات توس.
Refrences:
Akbarzadeh, Daryoush. Daryae, Touraj., 2012, Inscribed Sasanian Bullae at
the National Museum of Iran, e-Sasanika 12, Pp: 1-27.
Ardaviraf-Namak., 1917, Translated by Martin Haug, of the University ofMunich, revised from the MS. of a Parsi priest Hoshangji. From The Sacred Books and Early Literature of the East, Volume VII: Ancient Persia, ed. Charles F. Horne.
Azarpay, Guitty, 2002, Sasanian Seals from the Collection of the Late Edward Ganz at the University of California, Berkeley, A Sasanian Seal Collection in Context:Electronic Cultural Atlas Initiative Publication of the Edward Gans Collection at University of California, Berkeley.AnECAIePublication(http://ecai.org/sasanianweb/sasanianasp/default.html).
Beck, Roger. 2002, Mithraeesm, Encyclopedia Iranica, http: // www. iranicaonline. Org / articles / mithraism
Bivar, A.D.H., 2005, Mithraism: A Religion For The Ancient Medes, Iranica Antiqua. vol. XL, Pp: 341-358.
Brunner, Cristopher. J., 1978, Sasanian Seals in the Metopolitan Museum of Art, New York: The Metopolitan Museum of Art. 
Brunner, Cristopher. J., 1979, Sasanian Seals in the Moore Collection: Motive and Meaning in Some Popular Subjects, Metropolitan Museum Journal, Vol. 14, pp. 33-50
Cereti, Carlo. G. Moradi, Youssef. Nasrollazadeh Cyrus, 2011, A Collection of Sasanian Clay Sealing Preserved in the Takiya-e Moāven Almolk of Kermanshah., Un Impaziente Desiderio di Scorrere il Mondo
Studi in Onore di Antonio Invernizzi per il Suo Settantesimo Compleanno,Casa Editrice Le Lettere - Firenze
Eisen, Gustavus, 1940, Ancient Oriental Cylinder And Other Seals With A Description of the Collection of Mrs. William H. Moor. the University of Chicago Press, Chicago, Illinois.
Foltz, Richard. 2010, Zoroastrian Attitudes toward Animals, Society and Animals, Vol. 18, Pp: 367-378.
Frye, Richard, N., 1968, Sasanian Clay Sealings in the Collection of Mohsen Foroughi , Iranica Antiqua VIII, Pp:118-132  
Fry, Richard, N., 1973, Sasanian Remains from Qasr-i Abunasr, Cambridge.
Gignox. Ph. Gyselen.R., 1988 , Quelques sceaux sassanides de la Walters Art Gallery, Baltimore , Studia Iranica 17, Pp: 183-189
ــــــــــــــــــــ . Gyselen, R. 1982, Sceaux sasanides de diverses collections privées, Cahiers de Studia Iranica 1, Leuven,  
ــــــــــــــــــــ . Gyselen, R., 1987, Bulles et sceaux sassanides de diverses collections,Cahier de Studia Iranica 4, Paris, Association pour l’avancement des études iraniennes,
ــــــــــــــــــــ ., 1978, Catalogue des sceaux, camées, et bulles sassanides de la Bibliothèque Nationale et du musée du Louvre Tome 2 : les sceaux et bulles inscrits
 Göbl, Robert,. 1976, Die Tonbullen Vom Tacht-E Suleiman, Dietrich Reimer Verlag, Berlin.
Gorelick, Leonard. Gwinnett, A.John., 1996,  Innovative methods In The Manufacture of Sasanian Seals, Iran, Vol. 34 (1996), Pp: 79-84
Gubaev, A. G., Lginov, S. D., Nikitin, A. B., 1996, Sasanian Bullae from the Excavtions of Ak-Depe by the Station of Atyk, Iran, Vol. 34 (1996). Pp: 55-59
Gyselen, Rika., 1976,  Une classification des cachets sasanides selon la forme, Studia Iranica 5/1, 1976, Pp. 139-146.
ــــــــــــــــــــ., 1993, Catalogue des sceaux, camées, et bulles sassanides de la Bibliothèque Nationale et du Musée du Louvre. Vol. I. Collection générale. Paris, Bibliothèque Nationale.
ــــــــــــــــــــ., 1995, Les sceaux des mages de l’Iran sassanide; Au Carrefour des religions, Res Orientales VII, Pp: 121-150.
ــــــــــــــــــــ., 1996, Notes De Glyptique Sassanide, Studia Iranica 25, 1996, Pp. 241-252.
ــــــــــــــــــــ., 2007, Sasanian Seals and Sealings in the A. Saeedi Collection, Acta Iranica, 44, Louvain.
Horne, Charles F. 1917, Kãrnãmak-E Ardaŝir E Pãpakãn, the Sacred Books and Early Literature of the East, (New York: Parke, Austin, & Lipscomb), Vol. VII: Ancient Persia, pp. 225-253.
Jakubiak, Krzysztof., 2011, Some Remarks On The Camel On Sasanian Seals, Studies In Ancient Art And Civilization 15. Kraków, Pp: 108-115.
Al-Kassar, Awad., 1979, Tell- Abu Sh'af,     471:صص،الجز 1و2 ،المجلد الخامس و الثلاثون،سومر
Lerner, Judith A., 1976, Sasanian Seals in the Department of Medieval and Later Antiquities of the British Museum, Journal of Near Eastern Studies, Vol. 35, No. 3 (Jul., 1976), Pp. 183-187
Moazami, Mahnaz., 2015, "MAMMALS iii. The Classification of Mammals and the Other Animal Classes according to Zoroastrian Tradition," Encyclopedia Iranica, online edition, 2015, available at http://www.iranicaonline.org/articles/mammals-03-in-zoroastrianism (accessed on 05 May 2015).
Osten, Hans Hening von der ,.1931, The Ancient Seals from the Near East in the Metropolitan Museum: Old and Middle Persian Seals, The Art Bulletin, Vol.13, No. 2: 221-241
Plutarch, 1874, Plutarch's Morals, Translated from the Greek by several hands. Corrected and revised by. William W. Goodwin, PH. D. Boston. Little, Brown, and Company. Cambridge. Press Of John Wilson and son.
Ritter, Nils.C, 2017, Gemstones in Pre-Islamic Persia: Social and Symbolic Meaning of Sasanian Seals, International Conference, October 2015, Römish-Germanisches Zentral Musem, Mainz.
Saddar Nasr., 1909, Edited by Ervad Bamanji Nasarvanji Dhabhar, Bombay: the Trustees of the Parsee Punchayet Funds and Prperties.
Simpson, St John., 2013, Rams, stags and crosses from Sasanian Iraq: elements of a
shared visual vocabulary from Late Antiquity, in: Animals, Gods and Men from East to West Papers on archaeology and history in honour of Roberta Venco Ricciardi, Edited by Alessandra Peruzzetto, Francesca Dorna Metzger and Lucinda Dirven, BAR International Series2516.
Vosouq Babae. Elham. Mehrafarin, Reza. 2014, The Analysis of Sacred Zoomorphic Patterns in Sassanian Art, International Journal of Management and Humanity Sciences. Vol., 3 (8), 2752-2760.