نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکتری باستان شناسی، پژوهشکده باستان شناسی، تهران، ایران.

2 استادیار گروه باستان شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

زرندیه در استان مرکزی و در حاشیه­ ی شمال غربی فلات مرکزی قرار دارد. این منطقه تا اواخر دهه­ ی 1380 خورشیدی از نظر پژوهش­ های باستان­شناختی منطقه ­ای تقریباً کم ­شناخته بود. در سال1387 بررسی این شهرستان با هدف شناسایی مکان­ های باستانی، شناسایی عوامل تأثیرگذار در شکل­گیری استقرارها و برهمکنش­ های فرهنگی با مناطق هم­جوار صورت گرفت. تعداد، نوع و وسعت محوطه ­ها، ارتباط زمانی و مکانی بین استقرارها، بسط و گسست استقرارها در دوران مختلف از جمله پرسش‌های بنیادین این برنامه­ی میدانی بود. در نتیجه­ی این بررسی که هم دشت و هم مناطق کوهستانی را در بر می­ گرفت، 99 اثر تاریخی که به دوره­ی مس و سنگ تا دوران اسلامی متأخر قابل تاریخ گذاری هستند، شناسایی گردید. این آثار شامل محوطه ­های بزرگ، تپه، مسجد، امامزاده، پل، آب انبار، یخچال، کاروانسرا، قلعه، حمام و کبوترخانه است که هم در دشت زرندیه و هم در دامنه­ های کوه خرقان کشف شدند. قدمت کهن­ترین استقرارهای شناسایی شده به دوره­ی مس و سنگ می­رسد. محوطه­ هایی از دوران مفرغ و آهن نیز شناسایی گردید. در دوران تاریخی تعداد محوطه ­ها کاهش می­یابد. با این حال بیشترین فراوانی آثار به دوران اسلامی تعلق دارد. در دوران اسلامی با ایجاد شهر و روستاهای بزرگ و کوچک و همچنین با ساخت بناهای مختلف با کاربری­ های متفاوت مواجه هستیم. بررسی صورت گرفته نشان می­ دهد که آثار شناسایی شده عمدتاً در دشت شکل گرفته­ اند. 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigation of the Cultural Changes of the Zarandeh Region from the Chalcolithic to Islamic Period

نویسندگان [English]

  • Hanan Bahrani pour 1
  • Mozhgan Khanmoradi 2

1 Ph.D. Graduated in Archeology, Archaeological Research Institute, Tehran, Iran.

2 Assistant Professor, Department of Archaeology, University of Tehran, Tehran, Iran.

چکیده [English]

 (1-22)
The Zarandieh county is located in north of Markazi province and northwest Central Plateau of Iran (Figure 1). The capital of the county is Mamuniyeh and this city is located 80 km from Tehran and 30 km from Saveh. From archaeological point of view, this region is located between Central Zagros mountainous and Central Plateau of Iran. Despite of its proximity well known regions of Central Zagros mountainous and Central Plateau of Iran, it is archaeologically poorly known. Our information about the archaeology of Zarandieh region is restricted to Azem zadeh᾽s work in 1970s, who conducted 3 season archaeological survey in the Saveh and Zarandieh region. Then R. Rezalo conducted a systematic survey at Qhaznak Tape in 2001. Other archaeological activities include the sounding and excavation at Meshken Tape in 2007 and 2008 by Nouri shadmahani and M. Nemati and also excavation and systematic survey at Qhaznak Tape in 2007. In 2008, an archaeological survey conducted by Hanan Bahranipour mainly to identify the settlements pattern and recording of archaeological sites of Zarandieh region. The most important aim of the first season of archaeological survey was identification of the possible sites in this landscape, providing the archaeological map of the area and completing the previous archaeological survey. This project has been directed by intensive survey and also information gathered from local people to recognized and register ancient sites; the process of sampling the uncovered sites was then carried out by collecting typical finds which finally resulted in identification of ancient sites. Despite the number of known settlement sites, so far no systematic archaeological studies have been done on this period and the different aspects of these settlements are unknown. The one season of the survey and exploration resulted in the identification of 99 sites in Zarandieh region (Figure 3). Results from survey areas document a sequence of occupation from prehistory to the Late Islamic period. Among them, 19 sites belonged to prehistoric period (Figure 4), 6 sites (Figure 8) to historical period (Parthian and Sasanian periods) and 84 sites belonging to Islamic period (Figure 10). Islamic sites include big sites, mound, mosque, Imamzādeh, bridge, ice- house, caravansary, cistern, fortress, cemetery, bath, Pigeon tower and etc.The present study is based on two categories of historical and archaeological information which has provided new information about Zarandieh region. The study method included fieldwork and secondary research with a descriptive–analytical approach. Extent, spatial distribution of the sites and introduce different cultural periods of the Zharandieh region and their continuity and discontinuance was the other aims of this study. Geomorphological observations suggest that number of the sites has been located on natural hills (Figure 2). All prehistoric sites are located just near seasonal or perennial streams or rivers. According to the surface materials (such as pottery, lithic, tail, clay pipes (Tanpusheh) and so on) and architectural character or style the mentioned sites belonging to Chalcolithic era to the late Islamic period. Most of sites were being introduced for the first time. However, the some sites, including most notably Gobur qaleh Si, Qaleh garbi Varame and Qaleh shargi contain cultural remains from multiple occupations. We could not identify the Paleolithic and Neolithic episodes yet. But in 2007, Nemati discovered a Paleolithic open site. Zarandieh region divided in to two main zones of plain and mountains. This area contains sequential settlements beginning right from prehistoric period till the late Islamic period. The recorded sites and monuments mostly are located in Zarandieh plain and Kharaghan mountain foothill. Chalcolithic period trace is recognized in 8 sites. The ceramic assemblage of this period can be divided into two major groups: Buff Ware and red Ware; the former contains both plain and painted ceramic. These samples are comparable to ceramics obtained from sites in the Central Plateau and central Zagros such as Tape Sialk in the Kashan Plain, Godin tape in Kangavar plain, Tape Sagz Abad and Tape Ghabrestan in the Qazvin Plain, Tape Qelā Gap and Shat Ghilah in Malayer. In the Bronze period, number of the sites decrease and Tape Gaznak is the largest site in this period. The area of occupation is more than 20 Hectar. The presence of deformed pottery pots and furnace residue are the evidences of pottery production in this area.  Also a very large ocher mine is located near this site. Evidence of metal slag has been found in this area. Based on this survey it seems that during historical period number of sites is rare and the number decreases. We identified no site of The Achaemenid and Seleucid period. We identified only 6 sites belong to Parthian and Sasanian periods. Parthian ceramics are varies from buff, orange to red type. A number of these ceramics have mostly impress, curved and raised decorations (Figure 9). Also these types of ceramics show the cultural relations with Qale’ Yazdgird, Khurhe, Parthian domain of Bisotun and Sang-e Shir Cemetery in Hamedan and etc. Most surveyed sites dated to the Islamic period, mainly middle and late Islamic period. In the Islamic period, the number increases drastically, reaching 84. It seems that in this period, the sites are located mostly in side plain. The sites including settlements, mosque, Imam zādeh, bridge, ice- house, caravansary, watering place, fortress, cemetery, bath, Pigeon tower and small and large mounded sites. In this period, the human settlements have been focused on the rivers and water resources for example Qanats. The Zarandieh region populated during the Islamic period and formed towns and villages in Zarandieh plain. The recorded sites mostly belong to Seljuk period and Ilkhanid era. One of the major cities of Iran, which was on the Silk Road, is Moshkoye located between Hamedan, Saveh and Rayy. Based on historical and archeological evidences (for example pottery and architecture) one site proposed as the probable location of the city which is Moshkin Tape in Zarandieh township. Moshkin Tape has been most important in regard to settlement patterns from 10 to 13 century A.D. The name of the city of Moshkoye appears in the books of authors such as Ibn Hawqal, Ibn ḵurdādbih, Ibn Rusta, Istakhri, Jayhani, Maghdasi and so on. In Islamic period, presence of ceramic tripods, plugs (stoppers) and deformed fragments attest to their local production at Moshkin Tape (Figure 11), Tape Abdollah Abad and Tape Shirin Chai. The ceramic types in Zarandieh region include the unglazed simple wares, molded wares, monochrome glaze, added motifs, wares, Sgraffiato, splashed glaze wares, lusterware. The distribution of the sites and their positions compare to the Rivers (Shirin Rood, Adramneh Chai, Rood Shur, and Maasum Rood) indicate that these rivers have played an important role for the populations who used to live in this geographical region during the prehistoric to Islamic times. The investigation is not now complete and the considerable amount of material and data and excavation of the major sites is currently being studied leading to full publication of the results. Inquiring into the features of the recognized sites, this article focuses on cultural periods and the nature of their settlement patterns. The results of the survey of Zarandieh County promise a clear outlook on the oncoming archaeological research projects depending on the pre- defined questions which certainly will be followed by brilliant consequences.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zarandieh
  • Settlement
  • Archaeological Survey
  • Central Plateau of Iran
ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، (1345)، صورة الارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
ابن خرداذبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله، (1370)، المسالک و الممالک، ترجمۀ سعید خاکرند، تهران، تاریخ ملل . 
ابن رسته، احمد بن عمر، (1365)، اعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره چانلو، تهران، امیرکبیر.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمد (1367)، المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی و فرهنگی.
جعفری، عباس، (1379)، گیتاشناسی ایران، جلد سوم، تهران، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی و گیتاشناسی.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد، (1368)،  اشکال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران، آستان قدس رضوی.
خدیش، پوریا، (1394)، «دستاوردهای بررسی فراگیر دشت ساوه، استان مرکزی»، پژوهش­های باستان­شناسی مدرس، شمارۀ 10 و 11، صص 186-171.
دارابی، حجت، عابدی، اکبر، اسکندری، نصیر، علیزاده، محمد، (1388)، «گزارش مقدماتی بررسی باستان­شناسی شهرستان دلیجان»، پژوهش­های باستان­شناسی مدرس، سال اول، شمارۀ 2، صص 129-112.
رضالو، رضا، (1380)، «باستان­شناسی و محیط زیست تپه گزنک صدرآباد ساوه از دیدگاه باستان­شناسی چشم انداز»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد باستان­­شناسی، استاد راهنما علیرضا هژبری نوبری، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده ادبیات (منتشرنشده).
روستایی، کورش، آزادی، احمد (1396)، «روابط فرهنگی زاگرس مرکزی و فلات مرکزی در هزارۀ چهارم ق.م: شواهدی از محوطۀ شط غیله، ملایر»، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، شمارۀ 14، صص 58-39.
رهبر، مهدی، (1382)، سومین فصل کاوش­های باستان­شناسی خورهه، تهران، معاونت پژوهشی میراث فرهنگی کشور، مدیریت میراث فرهنگی استان مرکزی.
شیرزاده، غلام، کاکا، غفور، محمدی، منیره، (1391)، «گزارش مقدماتی بررسی و شناسایی باستان­شناسی شهرستان خمین»، باستان­شناسی ایران، سال دوم، ش 1، صص 40-21.
شیرزاده، غلام، کاکا، غفور، محمدی، منیره، (1392 الف)، «مطالعات باستان­شناسی استان مرکزی؛ چالش­ها و چشم‌اندازها»، مجموعۀ مقالات اولین همایش ملی باستان­شناسی ایران (دستاوردها، فرصت­ها، آسیب­ها)، دانشکده هنر دانشگاه بیرجند (اردیبهشت 1392)، به کوشش حسن هاشمی زرج آباد، بیرجند، دانشگاه بیرجند، صص 13-1.
شیرزاده، غلام، شراهی، اسماعیل، کاکا، غفور، (1392 ب)، «گزارش بررسی و شناسایی شهرستان کمیجان، استان مرکزی»، پیام باستان‌شناس، سال دهم، ش 19، صص 51-71.
صدیقیان، حسین، (1389)، «بررسی باستان­شناسی سفال­های اسلامی محوطه مشکین تپه پرندک»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد باستان­­شناسی، استاد راهنما فیروز مهجور، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (منتشرنشده).
عبدالهی، مصطفی، نیکنامی، کمال‌الدین، حصاری، مرتضی، سرداری زارچی، علیرضا، (1393)، «روستانشینی و تغییرات فرهنگی جوامع شرق زاگرس مرکزی: کاوش باستان­شناختی تپۀ قِلاگپ»، مطالعات باستان­شناسی، شمارۀ 9، صص 87-67.
عزیزی خرانقی، نیکنامی، کمال‌الدین، (1392)، «دورۀ مس سنگی جدید در تپه سگزآباد بر مبنای یافته­های سفالی»، پیام باستان­شناس، شمارۀ 20، صص 66-51.
عظیم زاده، هوشنگ، (54-1353)، بررسی باستان­شناسی شهرستان ساوه، مرکز اسناد پژوهشکدۀ باستان­شناسی (منتشرنشده).
علی بیگی، سجاد، (1389)، «از سرگیری پژوهش­های باستان­شناختی در محوطه پارتی بیستون»، پژوهش­های باستان­شناسی مدرس، شمارۀ 3، صص 69-39.
فرهنگ جغرافیایی آبادی­های کشور، (1369)، فرهنگ جغرافیایی آبادی­های کشور، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
کلایس، ولفرام، (1393)، «در مورد توپوگرافی دامنه پارتی در بیستون»، ترجمۀ محـمدعلی پوستی، در مجموعۀ مقاله­های باستان­شناسی در بیستون، به کوشش حسین راعی و مژگان خانمرادی، تهران، ایران نگار، صص 175-129.
گیرشمن، رومن، (1379)، سیلک کاشان، جلد اول، ترجمۀ اصغر کریمی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
مختاری طالقانی، اسکندر، (1376)، «تحلیل آماری بررسی­های باستان­شناسی منطقه ساوه»، در یادنامۀ گردهمایی باستان­شناسی شوش 28-25 فروردین ماه 1373 شمسی، به کوشش محمود موسوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، صص 293-253.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، (1361)، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمۀ­ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران. 
مهجور، فیروز و حسین صدیقیان، (1388)، «بررسی سفال­های اسلامی محوطۀ مشکین تپه پرندک در استان مرکزی»، پیام باستان‌شناس، ش 12، صص 120-104.
مهجور، فیروز، صدیقیان، حسین، موسوی نیا، مهدی خاکساری، غزل، (1389)، «پیشنهادی برای تعیین محل شهر مشکویه بر اساس اسناد تاریخی و شواهد باستان­شناسی»،  پژوهش­های باستان­شناسی مدرس، سال دوم و سوم، ش 4 و 5، صص 203-193.
نعمتی، محمدرضا، (1388)، گزارش گمانه‌زنی به منظور تعیین عرصه و حریم پیشنهادی محوطة مشکین تپه پرندک، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، صنایع­دستی و گردشگری استان مرکزی، (منتشرنشده).
نوری شادمهانی، رضا، (1389)، تبیین جایگاه مشکویه (مشکین تپه) در فرایند تولید سفال ایران قبل از مغول، رسالۀ دکتری باستان­شناسی دوران اسلامی، استاد راهنما هایده لاله، دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (منتشرنشده).
نوری شادمهانی، رضا، (1391)، «گزارش فصل اول کاوش مشکویه (مشکین تپه) ساوه»، در چکیده مقاله­های یازدهمین گردهم آیی سالانۀ باستان­شناسی ایران، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور، ص 449.
هنریکسون، رابرت، (1386)، «گودین III و گاهنگاری غرب مرکز ایران در حدود 2600-1400 ق.م» در باستان­شناسی غرب ایران، ویراستار فرانک هول، ترجمۀ زهرا باستی، تهران، سمت، صص 447-406.

Abdollahi. M. Niknami. K. Hesari. M. Sardari Zarchi. A. 2014. Village life and the cultural transformations of the eastern central Zagros societies: Archaeological excavation at Tappeh Qela-Gap. Journal of Archaeological Studies 6: 67-86. [In Persian].

Alibaigi. A. 2010. Resuming archaeological researches in the Parthian site of Bisotun, Modares Archeological Research 2) 3(: 39-69. [In Persian].
Azem Zadeh. H. 1973-4. Archaeological survey at Saveh. Documents Center of Cultural Heritage Organization. [In Persian].

Azizi Khranaghi. M. H. Niknami. K. 2014. Late Chalcolithic period of Tepe Segzabad.  Payam -E Bastanshenas 10) 20(: 51 - 68. [In Persian].

Darabi. H. Abedi. A. Eskandari. N. Alizadeh. M. 2010. Preliminary report on the archaeological survey at Delijan county, center of Iran plateau. Modares Archeological Research 1) 2(: 112-129. [In Persian].
Djamali. M. Esu. D. Gliozzi. E. Okhravi. R. Soulié – Marsche. I. 2006. Palaeoenvironment of a Lacustrine-Palustrine Carbonate complex: Zarand basin, Saveh, central Iran. Palaeogeography  Palaeoclimatology Palaeoecology (237(: 315-334.
Eskndari. N. Abedi. A. Niazi. N. Saeediyan. S. 2010. Tapeh Mes: A Possible Middle Palaeolithic site in the Delijan plain, central Iran.  Antiquity 323.
Ghirshman. R. 1938. Fouilles de Sialk près de Kashan 1933. 1934. 1937. Vol. I. Paris. Paul Geuthner.

Hendrickson. R. 1987. The Godin III chronology for central western Iran 2600-1400 B.C. In: Hole. F. (ed.). The Archaeology of Western Iran. Washington. D.C and London. Smithsonian Institution Press: 205-27.

Ibn Hawqal. A. 1966. Surat al-‘Ard, Tehran. Bonyad-e Farhang-e Iran Publications. [In Persian].
Ibn ḵurdādbih. Obiydallah b. Abdullah. 1991. Masālik va Mamālik. Tehran. Moasise Moṭāli ‘āt va Entišārāt-e Tārīḵī-e Milal. [In Persian]
Ibn Rusta. Aḥmad b. ‘Omar. 1986. Alāq al-Nafīsa. Tehran. Amīr Kabīr. [In Persian].
Istakhri. A. 1988. Masalik al-Mamalik. Tehran. Foundations for Dr. Mahmoud Afshar Yazdi. [In Persian].

Jafari. A. 2000. Iranian Geology. Tehran. Gitashenasi Geographical and Cartographic Institute. [In Persian].

Jayhani. A. 1989. Ashkal al-'alam. Tehran. Astan e qhods e Razavi. [In Persian].
Keall, E.J. Keall, M. 1981. The Qalʿeh-i Yazdigird pottery: A statistical approach.  Iran XIX: 33-80.
Khadish. P. 2014. Results of the full - coverage archaeological survey at Saveh county: Markazi province. Modares Archeological Research 5&6) 10&11(: 171-186. [In Persian].
Kleiss. W. 1970. Zur Topographie des Partherhangs in Bisotun. Archäologische Mitteilungen aus Iran 3: 133-168.
Kleiss. W. 1983. Khowrabad und Djamgaran, Zwei Vorgeschichtliche siedlungen am Wetrand des Zentraliranischen Plateaus. AMI: 69-103.
Levine. L. D. Young. T. C. Jr. 1987. A summary of the ceramic assemblages of the central western Zagros from the Middle Neolithic to the late third Millennium BC. In: Hout. J. L. (ed.). Prehistoire de la Mesopotamie. Paris. Centre National de la Recherche Scientifique, Colloques Internationaux; 15-53.

Mahjour. F. Sedighian. H. 2009. The review on Islamic potteries from the sites of Moshken Tape. Parandak in central Province. Payam -E Bastanshenas   6 (12): 105 – 120. [In Persian].

Mahjour. F. Sedighian. H.  Mosavi- Niya. M. Khaksari. Gh. 2010. The location of the Moshkoye city: Based on historical documents and archaeological record. Modares Archeological Research 2&3 (4&5): 193-203. [In Persian].
Majidzadeh. Y. 1976. The early prehistoric cultures of the central Plateau of Iran: An archaeological history of its development during the fifth & fourth millennia B.C. PhD thesis. Department of Near Eastern Languages and Civilizations. University of Chicago.
Majidzadeh. Y. 2008. Excavations at Tepe Ghabristan, Iran. Rome. ISIAO.

Maqdisi. Abu Abdullah Mohammad Ibn Ahmad. 1982. Ahsan al-Taqasim fi Ma'rafat al-Aqalim. Translated by Alinaghi Monzavi. part II. Tehran. Iranian Authors and Translators Company. [In Persian].

Mokhtari Taleghani. E. 1994. Statistical analysis of archaeological studies in Saveh region. In: Mousavi. M. (ed.). Archaeological Symposium of Iran in Shush. Tehran. Cultural Heritage Organization: 253-293. [In Persian].

Nemati. M. 2009. Report of sounding at Moshkin Tape Parandak, Documents Center of Cultural Heritage Organization of Markazi Province. [In Persian].
Nouri Shadmahani. R. 2010. Explaining the position of Moshkoyeh (Moshkin Tape) in pottery industrial process of Iran before Mongol. PhD Thesis. Department of Archeology .University of Tehran. [In Persian].
Nouri Shadmahani. R. 2013. Report on the first season of excavations at Moshkoyeh (Moshkin tape) Saveh. Proceedings of the 11th Annual Iranian Archaeological Conference: 449. [In Persian].
Rahbar. M. 2009. The third archaeological excavation season at Khorheh. Center of Cultural Heritage Organization of Markazi Province. [In Persian].
Rezalo. R. 2001. Tepe Gaznak Sadrabad Saveh from the point of the landscape archaeology and environment of the archaeology. MA Thesis. Department of Archeology. Tarbiat Modares University [In Persian].
Rothman. M. Badler. V. 2011. Contact and development in Godin period VI. In: On the high road: The history of Godin Tape. Iran. In: Gopnik. H. Rothman. M.S (eds.). Royal Ontario Museum: 67-138.
Roustaei. K. Azadi. A. 2017. The cultural contact between central Zagros and central plateau During the 4th Millennium B. C: Further evidence from Shat Ghilah, Malayer.   Pazhohesh-ha-ye Bastanshenasi Iran 7 (14): 39 – 58. [In Persian].
 Sedighian. H. 2010. The archaeological survey Islamic pottery in site of Moshken Tape Parandak. MA Thesis. Department of Archeology. University of Tehran. [In Persian].
Shirzadeh. Gh. Kaka. Gh. Mohamadi. M. 2012. Preliminary report on archaeological survey of Khomain, Markazi province. Bastanshenasi e Iran  2 (1): 21 – 40. [In Persian].
Shirzadeh. Gh. Kaka. Gh. Mohamadi. M. 2013a. Archaeological studies of Markazi province; challenges and prospects. Proceedings of the first National Archaeological Conference of Iran (achievements. opportunities and damages). Birjand. University of Birjand: 1-13.[In Persian].
Shirzadeh. Gh. Sharahi. E. Kaka. Gh. 2013b. Preliminary report on archaeological survey of Komijan, Markazi province.  Payam -E Bastanshenas 10 (19): 51 – 72. [In Persian].
Talai. H. 2006. The Bronze Age in Iran. Tehran. SAMT. [In Persian].