شناخت شیوه­های معماری هزاره­های گذشته از جمله مسائلی است که با پی­جویی آن معماری امروزه معنا می‌یابد، اما کمبود منابع، کلی­نگری و یا معرفی معماری سایت‌های باستانی تنها تلاش برای بازشناسی آن‌ها بوده است. از این­رو، این مقاله قصد دارد با بررسی یکی از شاخصه­های فرهنگی در دوران باستان به بازسازی و معرفی آن بپردازد و تأثیر و تأثر آن ‌را در دیگر فرهنگ‌ها بررسی نماید. در این خصوص، پرسش­هایی مانند بیت هیلانی چیست؟ آیا بیت هیلانی می‌تواند به عنوان یک شاخصة فرهنگی بررسی شود؟ آیا بیت هیلانی به تنهایی یک شیوة ساخت است و یا جزء ترکیبی از بناست؟ آیا استفاده از ستون در این بنا به عنوان شاخصة معماری می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد؟ مهم‌ترین نمونه_­های بیت هیلانی در چه محل‌هایی قرار گرفته و مربوط به چه دوره­های زمانی است؟ آیا قدیمی‌ترین نمونة بیت هیلانی و کهن­ترین شاخصة آن در طی زمان تغییر یافته است؟ اگر دچار تغییراتی گشته این تغییرات شامل چه چیزهایی است؟ آیا تغییرات بیت هیلانی در ادوار زمانی، متفاوت بوده است؟ آیا تأثیرات فرهنگی ملل و روابط تجاری بر ساخت این بنا اثر گذاشته است؟ آیا سیاست حاکمان در استفاده و یا حذف آن دخیل بوده است؟ مطرح و بررسی خواهد شد.

بیت هیلانی

بیت هیلانی، شیوة خاصی از معماری است که در هزارة دوم پیش از میلاد شکل گرفته و در معابد و کاخ‌ها شاهد اجرای آن هستیم. بیت هیلانی امروزه در تحقیقات ساختمانی، به نوعی ساخت­و­ساز اطلاق می‌شود که مشخصةاصلیآن سرسرای ستون­دار در ورودی اصلی از خارج به داخل بنا و یا ورودی حیاط به داخل بناست (Bittel,1967:103-200). ساختایننوعبناکهدرهزارةدومپیشازمیلادآغاز شده استDönmez,2005; 35) )، دارای مشخصات بارزی شامل ایوانی با 1، 2­، 3 و یا 4 ستون است. این ستون‌ها اغلب به صورت برجسته تزئین شده‌اند و دارای پایه­ستون‌هایی با نقوش حیوانی، گیاهی یا هندسی و یا موجودات اساطیری هستند. بعد از ورود به سالن که معمولاً اجاقی چسبیده به دیوار روبه­رویی را شامل می‌شود، خود دیوار نیز دارای نقوش حیوانی و موجودات اساطیری است که به صورت برجسته کار شده است (Yadin,1977:64). در پشت سالن و اطراف آن اتاق‌های کوچکی قرار دارند. ضخامت پی در این نوع بناها و به­دست­آمدن پلکان‌ها، فرضیة طبقات متعدد را اثبات می‌کند. از مهم‌ترین مشخصه­های معماری بیت هیلانی، استفادة ثابت از یک پلان است که در هیچ مقطع زمانی از همان نمونة اولیه در هزارة دوم ق.م تا دوران کلاسیک در بین‌النهرین بزرگ‌تر نشد؛ این تغییرناپذیری در تمام شرایط پایدار ماند، تنها در داخل بیت هیلانی اتاق‌ها یا حذف یا به چند اتاق کوچک‌تر تقسیم شدند (Niehr,1994:68). بوسرت، برای دریافت ریشة واژة بیت هیلانی، تحلیلی در رابطه با منابع آشوری انجام داده و بیت هیلانی را بنایی معرفی می‌نماید که دارای دروازه، پنجره و ستون با پایه­ستون­هایی به شکل شیر، و همچنین دارای دو سالن است و غالباً جزئی از قصر و یا بخشی از معبد می‌باشد. همچنین کلمة بیت هیلانی، به عنوان فرمی در نماسازی و یا قسمت تکمیلی بنا در کتیبه­های کاخ آشور نصیر آپلی، خورس­آباد و کتیبه­های سارگن و همچنین در ساختمان f دور کیت لیمو تأکید و توضیح داده شده است، بدین معنا که از این پلان ساختمانی دقیقاً با نام بیت هیلانی یاد شده است (Bittel,1967: 103-200). فردریش، کتیبه­شناس دیگر در بررسی‌های خود میان متون هیتیت این‌گونه می‌نویسد: «کلمة آکادمیک هیلانی در این میان یافت نمی‌شود ولی با این وجود، هیلانی مشتق شده از کلمة هیتیتی هیلامار و احتمالاً معادل باKl.Lam  به معنای ساخت دروازه ترجمه می‌شود». فرضیات زیادی در خصوص یافتن زمان و چگونگی پیدایش این نوع بنا تاکنون ارائه شده است؛ شخصی به­نام اف. واخت اسموتح (F.Wachtsmuth) زبان­باستان­شناس آلمانی، بیت هیلانی را یک آفرینش از فرهنگ میتانی تلقی می‌کند (Rainey, 1970:128). اولمن (Oleman) با توجه به نمونه‌هایی که از قبور مصری و معماری صخره­ای مصر و همچنین تنها نمونة بیت هیلانی مصر که در دوران آمن هوتپ دوم به­دست آمده است، پیشینة بیت هیلانی را نشأت گرفته از مصر  می­داند (Özgϋç, 1951: 59). اما می­دانیم معماری صخره­ای را نمی‌توان بیت هیلانی دانست، چراکه در تعریف بیت هیلانی و معنایی که از آن استنباط می‌شود، نمی‌گنجد. همچنین بیت هیلانی آمن هوتپ، با قدمت اواخر هزارة دوم، نمی‌تواند استدلال منشأ­بودن مصر برای بسط و گسترش بیت هیلانی باشد. برخی از محققان، آناتولی را منشأ گسترش این نوع معماری دانسته و در راستای ادعای خود دلایلی را عنوان می‌دارند؛ بوسرت، با بررسی متون آشوری و فرم خاص بیت هیلانی و همچنین نگاهی ژرف به متون هیتیتی اثبات می‌کند که منشأ بیت هیلانی را باید در بغازکوی و آناتولی جست؛ اما در نهایت، با بررسی‌های کورت بیتل و ناومن و همچنین حفاری‌های تیلمن هویوک (Tilmen Höyϋk) در عصر برنز میانه 2، معبدی هویدا شد که به تمام این معماها پایان داد و به نتیجه­ای مشخص رسید و در نهایت، سرزمین آناتولی به عنوان منشا این معماری، معرفی شد. شیوة ساخت بیت هیلانی در اجرای بناهای هزارة دوم و اول پیش از میلاد آناتولی استفاده شده و در مراکز باستانی زیر مستند شده است:

بیت هیلانی در هزارة دوم ق.م آناتولی: در هزارة دوم هفده (17) بیت هیلانی در سرزمین آناتولی در ده (10) مرکز باستانی مشخص شده که خصوصیات هر یک به شرح زیر است:

1. تیلمن هویوک (Tilmen Höyϋk): قدیمی‌ترین بیت هیلانی، در تیلمن هویوک، در قسمت جنوب شرقی ترکیه و حدود 10 کیلومتری شهر اصلاحیه (Islahie)، به­دست آمده است. این محل در سال 1956­، توسط  Prof.Bahadır Alkımشناسایی (Bittel,1967:67-70) و سپس کاوش شد (Garell, 1963: 27-219). بیت هیلانی به­دست­آمده از تیلمن هویوک، شامل معبد یا پرستشگاه استکه دارای ورودی دوستونه با ابعاد کلی70×60 می­باشد و ستون‌ها در قسمت ورودی بنا در محلی دالان­مانند قرار دارند. این دالان، محل ورود به بنای معبد محسوب می‌شود؛ این ورودی به سالنی فرعی منتهی می‌شود که دو سمت این سالن را ورودی‌هایی تشکیل می‌دهند که این ورودی‌ها راه ورود به اتاق­هایی است که به حالت تودرتو کل اطراف معبد را دربر گرفته­اند. ورود به سالن اصلی معبد، از طریق دری است که دقیقاً مقابل دو ستون ورودی فرعی قرار دارد. سالن اصلی، اتاقی مستطیل­شکل است. در قسمت قرینة ورودی، در انتهای سالن درِ کوچکی قرار دارد که به اتاق‌های پشتی که محل انبار و استحمام بوده است، می­رسد. کنار این در ورودی و در قسمت چپ آن، محل یک اجاق مشخص شده که به حالت گرد ساخته شده است (پلان-1). کل این بنا با سنگ‌های مستطیلی­شکل فرش شده‌ است. قدمت این بیت هیلانی را 1650پ.م تخمین زده­اند (Yıldırn,2002:303).

2 ـ اللخ (Alalakh): تل آچانا (Açana) در قسمت جنوب ترکیه و در 30 کیلومتری آمنوس (Amanus) قرار دارد (Astour,1963:220). قدمت این محل حدود هزارة دوم پیش از میلاد است. در این مرکز، هفت بیت هیلانی مشخص شده که خصوصیات هریک به شرح زیر است:

2­ـ­1­ـ بیت هیلانی 1: (معبدa): اولین نمونة بیت هیلانی، با نام بیت هیلانی a درلایة چهارم اللخ و در قصر نیغمپا (Niqmepa) در حفاری‌های وولی، درسال 1947، به­دست آمد (پلان-2). این بنا شامل معبدی با ابعاد کلی 15×18 است، که سالن اصلی با ابعاد 30/7×5/12 و با فرم جنوب­شرقی ـ شمال­شرقی ساخته شده است. ورودی دارای یک ستون است، بعد از عبور از آن به دو سالن فرعی و پس از عبور از چند پلکان به اتاق اصلی راه پیدا می­کند. در اتاق اصلی محل اجاق به صورت تورفتگی در داخل دیوار روبه­رویی است و نقوش برجسته بر اطراف آن دیده می­شود. اطراف این محل، اتاق‌هایی برای شست­وشو و استحمام تعبیه نشده است، ولی تعبیه­شدن پلکانی پس از ورودی اصلی در سمت راست سالن، که راه دسترسی به دیگر طبقات را مشخص کرده و از طرفی، قطر پی دیوارها که ضخامتی بالای 2 متر دارند (پلان-2)، دلیل اثبات وجود طبقات دیگر در این بناست (Callaway, 1965: 20). قدمت این بنا را بین 1400 تا 1500 پیش از میلاد تعیین نموده‌اند (Ibid,21).

2­ـ­2­ـ بیت هیلانی­2­: (معبدb): بیت هیلانی دوم، در لایة چهارم و با ابعاد 11×15 (پلان3) به­دست آمده که  ورودی آن با دو ستون مشخص شده است. البته این ورودی از حیاط به سمت کاخ است که کمی مرتفع بوده و با چندین پله وارد سالن اصلی می‌شود. در این قسمت، سالن فرعی قبل از سالن اصلی قرار ندارد. دو اتاق در قسمت دو دهلیز راست و چپ وجود دارد. در اتاق سمت چپ، راه ورود و پلکان به طبقة بالا هنوز کاملاً سالم است (پلان-3)؛ این قسمت با سنگ‌های تراش­خورده، فرش شده است (Orthmann,1971:354). قسمت پایین دیوار مقابل این ستون‌ها، با سنگ بازالتی سیاه و صیقلی ­کار شده است که این شیوة تزئین با سنگ‌های بازالتی در بیت هیلانی2 را می­توان شاخصی دانست که در بیت هیلانی­های بعدی در آناتولی و در دیگر فرهنگ‌ها، به عنوان یک ویژگی در این­گونه معماری، استفاده شده است. استفاده از سنگ بازالت در تیلمن هویوک نیز به­چشم می­خورد، اما در این محل از سنگ بازالت مستقیماً برای تزئین و نوعی تناقض رنگ­ها، استفاده شده است. قدمت این بیت هیلانی را، 1400­پیش از میلاد معرفی نموده­اند (Frank fort, 1933:34- 116).

2­ـ­3­ـ بیت هیلانی 3­: (معبدc ): بیت هیلانی3، معبدی است که در لایة سوم اللخ قرار دارد. ابعاد کلی معبد 25×40 است، که ابعاد سالن اصلی آن 80/5×20/12 می­باشد و به صورت جنوب­شرقی­ـ­شمال­غربی ساخته شده است. تمامی کف این محل با سنگ‌های تراش­خورده، سنگفرش شده است. از قسمت ورودی بنا با دو ستون با پایة مربع­شکل، وارد قسمتی می­شویم که سالنی راهروگونه است، در قسمت چپ سالن، پلکانی که منتهی به سالنی کوچک‌تر است قرار دارد و از آنجا وارد اتاق اصلی می­شویم. در کف این محل باقی­ماندة اجاقی مربع­شکل به­جای مانده، همچنین نقوش اساطیری بر دیواره­ها و محل قرارگرفتن اشیاء در داخل دیواره­ها به صورت طاقچه­هایی هویداست ((lbid, 124. قسمت راست سالن، 2­پلکانی است که برای دسترسی به طبقات بالایی تعبیه شده که به احتمال قوی محل شست­و­شو و استحمام در طبقات بالایی بوده است. یکی از مهم­ترین ویژگی­هایی که در بیت هیلانی 3 اللخ مشخص شده، نقوش اساطیری است که از این پس در دیگر بیت­هیلانی­ها به­عنوان عامل شاخص و جدایی­ناپذیر از این شیوة ساخت به حساب می­آید (پلان-4). قدمت این محل را 1380پیش از میلاد دانسته­اند ((lbid , 124.

2­ـ­4­ـ بیت هیلانی 4:(معبدc1 ): بیت هیلانی 4 اللخ، در سمت راست دیوارة ورودی هیلانی 3 قرار دارد. ورودی این قسمت از شمال بوده و با یک ستون مشخص شده است، کف این محل نیز مانند هیلانی 3 اللخ از سنگ است، با این تفاوت که در اینجا ستون مربعی­شکل به دایره­ای تبدیل شده است. پس از ورود به اتاق اصلی با اجاقی مربع­شکل و میزی که در مقابل آن قرار دارد، مواجه می­شویم. دیواره­ها به همان شیوة قبل با تصاویر حیوانات و انسان­های بالدار منقوش می­باشد و در قسمت چپ، ورودی پلکانی است که به اتاق درازی ختم می‌شود (پلان-5) (Forbes, 1983: 20). به­دست­آمدن پیکرک­های مؤنث در این محل و نبود پیکرک­های مذکر، جدابودن محل عبادت مردان و زنان را در ذهن متبلور می‌سازد ((lbid, 124.

2ـ­­5­ـ بیت هیلانی 5:(معبدII­): بیت هیلانی 5 که از لایة دوم به­دست آمده، معرف معبدی است که   به­صورت جنوب­شرقیـشمال­شرقی بنا شده است؛ ابعاد کلی آن، 26×40، و فضای داخلی معبد 80/5×20/12 متر است. ورودی فرعی معبد، در سمت جنوب شرقی، با چند پلکان به یک دالان می­رسد. با عبور از این محل، به ورودی اصلی با یک ستون از سنگ بازالت می­رسیم. پس از ورود به معبد، اجاق متحرک و دیوارهای منقوش آن، تکرار خصوصیات معماری هیلانی در هزارة دوم است. در پشت این محل دو اتاق کاملاً متقارن وجود دارد که سطح آنها با یک پله پایین­تر از کف سالن اصلی ترسیم شده است. از این دو اتاق، اشیاء سنگی و عاجی بی­شماری به­دست آمده که نشان می­دهد این مکان انبار و یا محل جمع­آوری هدایا بوده است. پشت این 2 اتاق، اتاق دیگری است که برای استحمام استفاده می­شده است. در قسمت چپ ورودی اصلی، فضایی خالی قرار دارد که به احتمال زیاد، پلکانی برای دسترسی به طبقات بالا بوده است (پلان-6). در جلوی فضای خالی و روبه­روی ورودی اصلی، سکوی مربع­شکلی قرار گرفته که محل استقرار مجسمة خدا بوده است. بر طبق جدیدترین تحقیقات، قدمت هیلانی5 را 1250پیش از میلاد تخمین زده­اند (Frankfort,1933:34-116).

2­ـ­6­ـ بیت هیلانی­6: (معبدIa): بیت هیلانی6، در معبدIa­ واقع شده است؛ ابعاد کلی آن 25×40 و ابعاد سالن اصلی 6×60/12، می­باشد، ورودی آن از سمت جنوب­شرقی است که دارای دو دروازة ستون­دار پشت­سرهم است؛ یعنی دروازة ورودی با یک ستون گرد و سپس با عبور از آن، سالن فرعی، و در نهایت، ورودی دیگر با دوستون، و بعد از آن، فضای سالن اصلی قرار دارد. این نمونة بسیار زیبایی از معماری هیلانی است؛ چرا که این شیوة نصب ستون در هیلانی برای نخستین­بار در همین محل دیده شده است (پلان-7). ستون‌ها از جنس بازالت و به صورت گرد و پایه­ستون‌ها به شکل گلدان­های وارونه بوده که با نقش برگ­ها و نقطه­ها تزیین شده­اند. قدمت بنا، بین 1150 تا1100 پیش از میلاد، پیشنهاد شده است (Callaway,1965:20).

2­ـ­7­ـ بیت هیلانی7:(معبدIb): بیت هیلانی7، معبدی در لایةIB ، با ابعاد کلی 25×40­، و ابعاد سالن اصلی80/5×50/12 می­باشد. این معبد، مانند تمامی معابد اللخ، با پلان جنوب­شرقیـشمال­غربی ساخته شده و ورودی آن از جنوب ­شرقی است. ورودی معبد، با یک ستون مشخص شده است. پس از ورود به حیاط، با چند پله وارد سالن فرعی و بعد از آن به سالن اصلی معبد می­رسیم. وجود ریلی در کف، نشان از اجاقی متحرک است. دو اتاق کوچک در اطراف سالن فرعی وجود دارد و در اتاق سمت چپ، پلکانی، دسترسی به طبقات بالا را ممکن ساخته است (پلان-8). قدمتی که برای این محل بیان شده، 1150 تا 1100 پیش از میلاد است (Yadin,1977:64).

3­ـ بویوک کاله (Bϋyϋkkale): بغازکوی، یکی از شهرهای مهم و باستانی با استحکامات قوی در فلات آناتولی است. آکروپلیس هاتوشا (Hattuşa) همان بویوک کاله است. ساخت این محل بین قرون 13 تا 14 پیش از میلاد صورت گرفته است. بناهای مهمی در بویوک کاله مشخص شده‌اند که قسمت مورد توجه تحقیق بنای e می­باشد که در قسمت شمالی این مرکز قرار دارد (Neef, 2001: 335). بنای e برای نخستین­بار، در سال 1893 توسط فردیون ( (Ferdionکاوش شد. این معبد که در گزارش حفاری با اطاق 65 معرفی شد و بعدها به بنای e معروف گردید، دارای سبک خاص بیت هیلانی در معبدسازی است (Rösner,1991:77). بنای معبد بر طبق شیوة ساخت نمونه­های بیت هیلانی در جهت جنوب­شرقی ـ شمال­غربی ساخته شده و بنایی کاملاً مجزا از دیگر عناصر ساختمانی محسوب می­شود. این بنا، با ابعاد کلی 135×160­، و ابعاد سالن اصلی 18×25، مشخص شده و ورودی بنا از سمت جنوب­شرقی است (پلان-9). دو شیر به حالت نشسته در دو طرف ورودی قرار دارند که با دو ستون و پایه­ستون‌های تزئینی مربع­شکل از جنس بازالت، تراش داده شده است. بعد از ورود به قسمت اصلی، یک اجاق یا آتشدان به­چشم می­خورد. دیواره­های اطراف با نقوش مزین شده‌اند. اتاق‌هایی پیرامون سالن اصلی معبد وجود دارد؛ این اتاق‌ها کوچک هستند، اما گویا برای استحمام و انبار استفاده می­شده­اند. قدمت این بنا حدود 1300پیش از میلاد برآورد شده و تأثیرگرفته از نوع نیغمپا است (lbid,77).

4­ـ مالاتیا(Malatya): این مکان که در سال 1932شناسایی و حفاری شده است (Yadin, 1975:241)، شاهد احداث دو معبد با شیوة ساخت هیلانی است:

4­ـ­1­ـ بیت هیلانی­1:(فاز قدیم-b): بیت هیلانی­1، با ورودی 2­ستونه، شامل معبدی است که به­طور مستقیم وارد سالن اصلی می‌گردد، از اتاق‌های اطراف این هیلانی تنها یک نمونه در سمت راست آخر سالن اصلی مربوط به ساخت معبد b است و مابقی، مربوط به ساخت بیت هیلانی 2 و جدیدتر هستند. این اتاق با پلکانی، طبقات بالایی را نشان می‌دهد. (پلان-10). نقش­برجسته­های پایین دیوارهای داخلی سالن معبد، شامل خدایان اساطیری، همانند شووینی و توشیباست که سوار بر گاو در حال انجام مراسم مذهبی و عبادی هستند، همچنین گیاهانی با برگ­های پهن و ساقه­های درهم تاب­خورده و شیرها که به صورت مجزا حکاکی شده‌اند. قدمت این بنا، 1300 سال پیش از میلاد معرفی شده است (Lehmann,1998:127).

4­ـ­2­ـ بیت هیلانی2: معبدی در قسمت شمالی مالاتیا و به­صورت جنوب­شرقی ـ شمال­غربی، با ورودی به سمت جنوب شرقی است. ابعاد کلی آن 25×37 و ابعاد سالن اصلی آن20/7×10/11 می­باشد. ورودی اصلی یک­ستونه، از جنس سنگ بازالت و قطعی گرد می­باشد. سپس وارد دالانی می‌شود که دو طرف آن راهروهایی تعبیه شده، که برای رسیدن به اتاق‌های گرداگرد معبد است. بعد از عبور از دالان، به ورودی دیگری با دو ستون که مربوط به معبد قدیمی­تر است، وارد ­شده و پس از عبور از ورودی دوم، وارد سالن اصلی معبد    می­شود که کف آن دارای شیارهایی است؛ این شیارها این امکان را ایجاد می­کند که اجاق به صورت متحرک بر روی شیار به آسانی جابه­جا شود. همچنین، سکویی مربع­شکل در مقابل ورودی با تزئینات نقش­برجسته مشاهده می­شود. گرداگرد این بنا اتاق‌هایی است که مربوط به دوران ساخت جدید است (پلان-11). قدمت این هیلانی به حدود 1100 پیش از میلاد می­رسد (Ibid,127).

5­­­ـ یازیلیکایا (Yazılıkaya): یازیلیکایا در170 کیلومتری غربی آنکارا، کنار سایت بغازکوی قرار دارد (Bernett,1998:215). معبد dدر فاز سوم یازیلیکایا و به­وسیلة تودهالیا (Tudhaliya) ساخته شده است. این معبد دارای دو ورودی مجلل از جانب جنوب غربی و شمال شرقی است. ورودی جنوب غربی با 14 پله به ورودی یا دالانی می­رسد که با دو برج مشخص شده است. بعد از آن، شبستان یا سالن اصلی با پلان مربع واقع شده است. سکویی در قسمت انتهایی این ورودی و متمایل به ورودی دیگر سالن وجود دارد که دارای دو ستون به­شکل مستطیل می­باشد. بعد از آن، فضای اصلی سالن قرار دارد. روبه­روی ورودی، سکویی برای قربانی یا قراردادن بتی برای اجرای مراسم پرستش (آیینی) نمایان است. پشت سکو اتاقی با تعدادی نقش برجسته بر دیواره­ها به­دست آمده است (پلان-12) (Bittel,1967:67-70). دو برج ورودی با پیکرة شیر در قسمت ورودی پله­ها قرار دارد که به نقش­برجسته­های مالاتیا شباهت دارند. سکوی قربانی یا محل قرارگرفتن مجسمة خدا از جنس بازالتی و بسیار ساده است. دیوارة داخلی با نقوشی همانند مراسم عبادی تزیین شده است. قدمت این هیلانی، به 1300 پیش از میلاد می­رسد (Ibid,67).

6 ـ شاپینوا (Şapinuwa): شاپینوانامباستانیشهراورتاکوی ترکیه است. در سمت جنوب، ساختمان­های  aوb شناسایی شده­اند. پلان ساختمان a، شکل و پلان بیت هیلانی را نشان می­دهد. این قسمت به صورت جنوب­شرقی ـ شمال­غربی بوده و شامل ورودی 2­ستونه به سمت جنوب شرقی است که با 2 پله به محل دالان­مانند ستون­دار می­رسد. در دو دهلیز راست و چپ این سالن اتاق‌هایی شناسایی شده است. بعد از این قسمت، سالن اصلی با ابعاد 08/4 ×7 متر قرار گرفته و در قسمت انتهایی دیوار مقابل ورودی، سکویی برای قرار دادن مجسمة خدا و جلوی آن اجاقی قرار داده شده است. دیوار پشت هیلانی همانند نمونه­های قبلی دارای نقوشی است. پشت اتاق اصلی، دو اتاق متقارن وجود دارد. ورودی اتاق‌ها به­ گونه­ایست که تنها درب یکی از اتاق‌ها به سالن اصلی و درب اتاق دیگر به اتاق مجاور باز می­شده است (پلان-13). این بنا را می­توان متأثر از بیت هیلانی سوم در اللخ (Ussishkin, 1994: 201)، و قدمت آن را 1300 پیش از میلاد دانست (Stollner, 2004: 142).

7­ـ دموز تپه (Domuztepe): دموز تپه در قسمت جنوبی ترکیه واقع شده است (Madrigal, 1998: 30; Campbell, 2008: 13). بنایی که در این محل با شیوة ساخت بیت هیلانی ارائه شده، شامل معبدی است که در قسمت مرتفع شرقی قرار گرفته است. جهت آن جنوب­شرقی ـ شمال­غربی و ورودی آن از جانب جنوب شرقی است. ابعاد کلی معبد 15x28 متر و ابعاد سالن اصلی 17x20/9 متر است، ورودی این معبد با دو پلة سنگی به دالانی مسقف می­رسد که در قسمت جلو دو ستون سقف آن را نگه داشته است. بعد از این دالان، وارد سالن فرعی که شبستانی عرضی است، می­شویم که دو طرف آن را اتاق‌هایی تشکیل داده است (Orton, 1980 : 87). از این اتاق‌ها راهی برای دسترسی به دو سالن طولی کناری وجود دارد. ورودی سالن اصلی معبد، مقابل ورودی ستون­دار از سالن فرعی است. سالن اصلی که شبستان طولی است با اجاقی در انتهای دیوار روبه­رویی مشخص شده است (پلان-14). دیوار پشت اجاق با نقوش برجستة اساطیری که شامل اسفنکس­ها و شیرها است، مزین شده است. قدمت این هیلانی به حدود1100 پیش از میلاد می­رسد (Campbell, 2008:­14).

8 ـ گولّوداغ (Gölludağ): گولوداغ در نزدیکی روستای Kömϋrcϋ در  Gölcökقرار دارد (Madrigal, 1998: 30). رمزی اوغوز (Remzi oğuz) در سال 1934، برهان تزجان در سال‌های 1969-1968، و ولفگانگ شیمر در سال­های 4-1992، این محل را حفاری نموده­اند (Baxter, 2003: 8). درحفاری­های سال 1968، پلان معبدی از این مرکز به­دست آمده که در معماری آن از شیوة ساخت بیت هیلانی استفاده شده است. این معبد، به معبد­C معروف است؛ ابعاد کلی آن 60/11x70/12 و ابعاد سالن اصلی 8x20/5 متر بوده و به­صورت جنوب­شرقیـ شمال­غربی ساخته شده است. ورودی آن از جانب جنوب شرقی است. در قسمت درب ورودی این معبد، پیکرهای سنگی شیرهایی از سنگ صابون صورتی وجود داشته است که نمونة آن در بیت هیلانی دیگری دیده نشده است. ورودی این معبد با دو پایه­ستون مربعی از دو شیر کنار هم مشخص می­شود. جنس این پایه­ستون‌ها از سنگ بازالتی و فرم حجاری بسیار ساده است. این ورودی که در واقع ورودی اصلی سالن معبد نیز محسوب می‌شود، مستقیماً به سالن اصلی معبد می­رسد. سالن معبد که شامل شبستانی مستطیلی است، با نقوش داخلی که شامل حیوانات اساطیری و مراسم عبادی است، تزیین شده است. این تزیینات بر روی سنگ‌های بازالتی و تمام قسمت­های پایینی دیوارة داخلی این سالن نقش بسته است. در قسمت انتهایی سالن و مقابل درب ورودی، اجاق مربع­شکلی با ابعاد­90x70 وجود دارد. بعد از درب ورودی در سمت راست و چپ، دو ورودی قرار دارد که محل رسیدن به اتاق‌های اطراف این معبد است. شیوة چرخش اتاق‌ها در اطراف بیت هیلانی، در دیگر مراکزی که به شیوة بیت هیلانی ساخته شده­اند، دیده نشده است (پلان-15). قدمت این هیلانی به حدود 1100 پیش از میلاد می­رسد (Orton , 1980: 87).

9­ـ کوشاکلی(Kuşaklı): کوشاکلی، در حدود60­کیلومتری جنوب سیواس قرار دارد (Campbell, 2008: 13). مهم­ترین حفاری­های این محل را آندریاس مولر در سال 1997 آغاز نمود و سپس در سال‌های 2008-2004 ادامه یافت (Ibid,14). ساختار بیت هیلانی به­دست­آمده در این محل در پلان یک معبد استفاده شده و به­صورت جنوب­شرقی ـ شمال­غربی ساخته شده و ورودی آن نیز از جانب جنوب شرقی است. برای رسیدن به معبد باید از حیاطی با دیوارهایی که با دیگر بنای این محل مرتبط است، عبور نموده و به ورودی سالن فرعی که از جانب جنوب شرقی است، وارد شد. این قسمت شامل ورودی دوستونه­ای است که به طور مستقیم به سالن فرعی ختم می‌شود. سالن فرعی، شبستانی طولی است که اتاق‌هایی در دو دهلیز راست و چپ آن قرار گرفته است. اتاق سمت راست، محل رسیدن به طبقات بالاست. ورودی اصلی با یک ستون مشخص است و بعد از عبور از آن سالن اصلی قرار دارد. در انتهای سالن اصلی سکویی برای قرارگیری مجسمة خدا و در جلوی آن اجاقی گرد شناسایی شده است. تمامی سطوح پایینی دیوارهای این سالن با نقوشی از حیوانات اساطیری، جنگ و عبادت تزئین شده است (پلان-16) (Ussishkin,1994:201). قدمت این محل، حدود 1050ق.م پیشنهاد شده است (Stollner, 2004: 142).

10­ـ ارسلان تاش (Arslantaş): ارسلان تاش در نزدیکی روستای ینی کوی، در دارنده قرار دارد (Loyd,1952: 27). معبد­F در دامنة شرقی و به صورت جنوب­شرقی ـ شمال­غربی ساخته شده، ابعاد کلی آن 17x­20/11 و ابعاد سالن اصلی10x10/7 متر و ورودی آن نیز از جانب جنوب شرقی است. این ورودی با یک پایه­ستون مربعی مشخص شده است و دو طرف این ورودی، دو اسفنکس با سر زن قرار دارد. جنس مجسمة اسفنکس­ها از سنگ بازالتی است که پایه­ستون این محل را نیز از همان نوع سنگ تراش داده­اند. پایه­ستون بسیار ساده و به صورت صیقلی است. این نمونه متآثر از نمونة اللخ است. بعد از ورودی، به اتاقی می­رسیم که به صورت عرضی است. پلکانی در سمت راست اتاق شناسایی شده است. سالن اصلی به صورت مربع و در قسمت انتهای دیوار دارای تورفتگی است که محل قرارگیری مجسمة خدا بوده است (پلان-17)(Ter Braak,1994:52).

بیت هیلانی در هزارة اول ق.م آناتولی: بیت هیلانی­های ساخته شده در هزارة اول ق.م، در آناتولی ادامه و سیر تکامل این شیوة ساخت از هزارة دوم ق.م می­باشد، در هزارة اول در هفت مرکز باستانی، 14بیت هیلانی مشخص شده که با تأثیر از بیت هیلانی­های هزارة دوم ساخته شده‌اند و خصوصیات آنها به شرح ذیل است:

1­ـ زینجیرلی(Zincirli): زینجیرلی، اسم امروزی تپه­ای است که آثار شهر باستانی سامال (Samal) و بقایای قلعه­ای باستانی، در آن مشخص است (Barnett,1964:59). این محل در ایالت قاضی آنتپ، در نزدیکی اصلاحیه قرار دارد. در سال­های 1888­تا 1902­توسط لوشن و کالدوی کاوش شد و بقایای معماری و      سنگ­برجسته­های بسیاری از آن به­دست آمد. درحقیقت، این شروعی برای حفاری‌های­­Samal نیز محسوب می­شد (Dion,1997:365). در این مرکز باستانی، 6 بنا با شیوة ساخت بیت هیلانی به­دست آمد:

1­ـ­1­ـ بیت هیلانی­1:(J): بیت هیلانی1 که یک معبد است، در واقع، قدیمی‌ترین هیلانی این محل محسوب می‌شود که در حفاری‌های اورتحمن در سال 1894 مشخص شده است (Tropper,1993:124) بر اساس کتیبة به­دست آمده از کیلاموا، قدمت بیت هیلانی 1 را 830 پیش از میلاد می­دانند. معبد دارای ابعاد­ 8×6×25 است؛ با سه ستون ورودی راهرو مانند در قسمت ورودی. تمام کف این محل سنگفرش است. در داخل اتاق اصلی محل یک اجاق مستطیل­شکل با ابعاد 20/1­×­70/1 به­دست آمده است (Orthmann, 1971:354). در پشت این محل اتاق‌های کوچک و بزرگی قرار دارد که به­عنوان اتاق خواب و محل شست­و­شو استفاده می­شده است (پلان-18). نقوش اساطیری بر دیوارة پشت اجاق نیز حائز اهمیت است. پایه­ستون‌ها­یی که در این محل مشخص شده‌اند، بسیار زیبا و در نوع خود بسیار مهم برای بررسی تأثیرات این محل است. یکی از پایه­ستون‌ها با دو شیر به­هم چسبیده نشان داده شده و مردی کوتاه­قد در بین این دو شیر در قسمت جلو تصویر شده است. این مرد با طنابی گردن شیرها را نگه داشته است. ستون این قسمت، شامل مجسمة مردی با ارتفاع 70/1سانتی­متر می­باشد که از سنگ سیاه بازالتی تراش­خورده و بر روی پایه­ستون قرار داده شده است. این نمونه در بیت هیلانی2 کارکمیش در هزارة اول دیده شده است (Landsberger,1948:16).

1­ـ­2­ـ بیت هیلانی 2: (K): در انتهای غربی هیلانی1، هیلانی2 به عنوان پروژة گسترش کاخ، به آن وصل شده است که از هیلانی­1 کمی سالم­تر است. این محل نیز با عبور از هشت پلکان وارد ورودی اولیه می‌شود که دارای سه ستون تزئینی از جنس بازالت می­باشد که پایه­ستون‌های آن هنوز سالم است. بعد از عبور از این قسمت، ورود به اتاق اصلی که به صورت شبستان عرضی نمایش داده شده، از سمت راست دیوار روبه­رویی ممکن می­باشد (پلان-19). این محل با اجاق ثابت دایره­ای­شکل با قطر­170 سانتی­متر، کف سنگ­فرش و نقوش اساطیری بر دیواره، نمایان می‌گردد. فضای خالی به­دست آمده در ورودی اولیه، احتمال وجود پلکان و ارتباط با طبقات بالا را نشان می‌دهد (Van Zeist,1980:125). پایه­ستون­ها از جنس بازالتی و پایین دیوارهای سالن اصلی با نقوش برجسته شامل نقوش حیواناتی مانند آهو و بز و موجودات اساطیری همانند اسفنکس­ها، مزین شده است.

1­ـ­3­ـ بیت هیلانی3­: (IV): در این بیت هیلانی، معبدی با ابعاد کلی 35×25 با سالن اصلی در ابعاد 7×25 تعیین شده است (Luschan ,1898: 251). ورودی اصلی با چند پلکان و یک ستون سنگی تراش­خورده از سنگ بازالت و پایه­ستونی به شکل اسفنکس مشخص شده است. بعد از عبور از ورودی و یک سالن، وارد سالن اصلی می­شویم که اجاقی متحرک، به مانند نمونة پیش­گفته، در این محل شناسائی شده است. این بنا، دارای یک اتاق پشت اتاق اصلی است. دیوار این فضا منقوش به موجودات اساطیری و کف آن سنگفرش می­باشد (پلان ـ20). قدمت این محل را 730 پیش از میلاد تعیین نموده‌اند(Moore, 2001:142) ..

1­ـ­4­ـ هیلانی 4: (III): بیت هیلانی چهارم، در نزدیکی بنای هیلانی سوم در لایة چهارم قرار دارد. در این بنا با عبور از چند پلکان به ورودی دوستونه می­رسیم که ستون‌ها از جنس بازالت و پایه­ستون‌ها منقوش با تصویر اسفنکس می­باشند، سپس وارد اتاق­a و بعد از آن نیز وارد قسمت­d که همان سالن اصلی است،      می­شویم. اتاق‌های کوچک در پشت و اطراف این محل نشان از محل شست­وشو است (Niehr, 2004: 301). وجود فضای خالی در سمت چپ قسمت­d، احتمالاً راه تردد به طبقات بالایی را تسهیل می­کرده است     (پلان-21) (Kühne,1991:201). این محل قدمتی حدود 730 پیش از میلاد دارد (Hawkins, 2008: 600-605).

1­ـ­5­ـ بیت هیلانی 5:II)): معماری بیت هیلانی پنجم که در لایة 2 از لحاظ فضای ساخت درونی به هیلانی چهار شباهت زیادی دارد، شامل یک ورودی با دو ستون از جنس بازالت و اتاقی قبل از ورود به سالن اصلی است. این اتاق‌ها را می­توان راهروهایی برای دسترسی به سالن اصلی محسوب کرد، در اطراف سالن اصلی اتاق‌های کوچکی تعبیه شده‌اند که برای استحمام از آنها استفاده می­شده است. هرچند در قسمت شرقی دیوار و در کنار ورودی P.116 (d) یک فضای خالی وجود دارد که راه دسترسی به طبقة دوم است، حفار، این محل را محلی برای نگهداری اجاق، عنوان داشته است. ابعاد این محل 35×45 و فضای سالن اصلی 7×25 است (پلان-22). بیت هیلانی پنجم، در واقع، اولین نمونة بیت هیلانی در زینجیرلی است که در آن اجاق مشخص نشده است، همچنین اولین محلی است که بیت هیلانی بدون اجاق در آناتولی را ارائه می‌کند. قدمت این بیت هیلانی را 730 پیش از میلاد معین نموده‌اند (Yamada,2000:21).

1ـ6ـ هیلانی­6: (I): ساختار بیت­هیلانی­6 در قسمت شمالی تپةزینجیرلی از لحاظ سبک کلی با نمونه­های دیگر متفاوت نیست، اما از لحاظ جزئیات داخلی، تا حدودی جدید به نظر می­رسد (Sader,1987:251). سردر دالانی­شکل و دو ستون آن تقریباً با نمونه­های بیت هیلانی 3و4و5 متفاوت است، اما به همان صورت بعد از ورودی، با سالنی مواجه می­شویم و پس از عبور از آن است که وارد سالن اصلی معبد می­شویم. اجاقی متحرک با شیارهای ریلی­مانند در کف، مانند نمونه­های قبلی به­دست آمده است. سنگ­فرش­بودن کل بنا با سنگ‌های تراش­خورده و نقوش­برجستة دیوارة روبه­روی هیلانی که تصاویری از مراسم آیینی را به نمایش گذاشته، کپی از نمونه­های دیگر هیلانی این محل است. تنها 2 اتاق در قسمت دهلیزهای راست و چپ به صورت قرینه­وار نمایش داده شده‌اند (پلان-23). ابعاد سالن 7×25 و ابعاد کل بنا 35×45 است. قدمت این بنا را 720 پیش از میلاد دانسته‌اند (پلان-23)(Wartke, 2005: 8).

2­ـ تل تاینات(Tel-Tayinat): تل تاینات در حدود 45 کیلومتری غرب انطاکیه در قسمت جنوبی ترکیه است (Harrison,2009:171-183). از فاز دوم، 2 بیت هیلانی به­دست آمده که یکی کاخ و دیگری معبدی است که در زیر به بررسی آن می­پردازیم (Wright,1971:124).

2­ـ­1­ـ بیت هیلانی1: در قسمت مرکزی شهر، یک کاخ کوچک ساخته شده است. پلان اتاق‌ها دراز­ (Inantis) بوده و یک اتاق در قسمت عقب ساخته شده است. این بیت هیلانی با دو پله، به ایوان ستون­دار که با سه ستون با پایه­ستون‌های گرد مشخص شده است، منتهی می­شود. ورودی، در مقابل شبستانی عرضی است که در طرف راست آن محلی برای دسترسی به اتاق‌های کناری تعبیه شده است. قسمت روبه­روی ورودی، سه ورودی با دو تیغة کوتاه وجود دارد؛ تیغة وسطی به قسمت اصلی یا سالن اصلی می­رسد؛ با سه اتاق در پشت آن که هرسه به موازات یکدیگر قرار دارند. هریک از اتاق‌ها به صورت جداگانه وارد سالن اصلی می‌شوند (پلان-24) ( Moortgat,1955:11). دیوار مقابل ورودی با نقوش حیوانات تزئین شده است. قسمت غربی تالار به سمت اتاق‌های کناری و شبستانی است که بعدها به صورت طولی به این بنا اضافه شده است (Mazar,1981:117). تزیینات پایه­ستون‌ها اغلب از تصاویر گیاهی است که با گل­های چندپر و در چندین لایه تصویر شده‌اند، قدمت این بیت هیلانی را 850 پیش از میلاد معرفی نموده‌اند (Younger,2006:17).

2ـ2ـ بیت هیلانی2: پشت عمارت هیلانی به ساختمانی برمی­خوریم که شباهت زیادی به عمارت مگارون دارد و همانند آن طراحی شده است. این ساختمان، معبدی است که دارای دو ستون در قسمت ورودی و یک تالار بزرگ مرکزی می‌باشد (پلان-25). ستون‌ها بر روی مجسمه­هایی از شیر بنا شده‌اند؛ اما تفاوتی بین این بنا و مگارون وجود دارد؛ در اینجا، سرای بزرگ مرکزی، تالار اصلی نیست و پشت آن یک خلوت­خانه یا محراب یا قربانگاه و مجسمة یکی از خدایان قرار داشته است. کل این معبد از سنگ مفروش است و قدمت این بیت هیلانی را 830 پیش از میلاد معرفی نموده­اند (Ibid,18).

3ـ کارکمیش (Karkamiş): کارکمیش (Kargamish, Karkemish, Carchemish) در قرن 9 پیش از میلاد با حکمرانی آشور نصیر پال دوم و شلمانصر سوم از آشور، و حتی در 717 پیش از میلاد سارگن دوم مواجه بوده است (Mallawan,1972:135). در این محل دو بنا با شیوة ساخت بیت هیلانی می­شناسیم:  

3ـ1ـ بیت هیلانی 1: (a3): بیت هیلانی1 در کارکمیش که در قسمت شمال شرقی تپة اصلی قرار گرفته، به صورت جنوب­شرقی ـ شمال­غربی ساخته شده و ورودی آن از سمت جنوب شرقی است. این قسمت با یک ورودی بسیار زیبا با چند پله، کار شده است. در قسمت ورودی معبد، 2 پایه­ستون به­جای مانده که هریک از آن‌ها، نشان­دهندة دو اسفنکس به­هم چسبیده است و تصویر شخصی که بین این دو به شکلی بسیار جالب، برجسته­کاری شده است. بعد از عبور از این محل، با دالانی با دو ستون دیگر در فضایی کوچک‌تر مواجه     می­شویم. در سالن اصلی نقش­برجسته­هایی که بسیار با ظرافت حجاری شده، اجرای مراسم عبادی را نشان می‌دهند. در قسمت چپ سالن با یک راهرو که به سمت پشت سالن اصلی هدایت شده است به پلکانی     می­رسیم که راه دسترسی به طبقه دوم است (پلان-26) قدمت این معبد اواخر قرن نهم پیش از میلاد معرفی شده است (Busink,1970:513).

3ـ2ـ بیت هیلانی2­: (b3): بیت هیلانی­2 شامل معبد B3 در همان قسمت شرقی تپه و به صورت جنوب­شرقی­ـ­ شمال­غربی است، درب ورودی آن از جانب جنوب شرق است، ابعاد کلی بنا 18×18 و ابعاد سالن اصلی آن 3×7 می­باشد. معبد با ورودی دالان­مانند خود فضایی با دو ستون را نشان می‌دهد. پایه­ستون‌ها در عین زیبایی، با نشان­دادن دو اسفنکس کنار هم و قرارگرفتن شال ستون بر پشت آ‌نها کار شده است. پاگردهای زیبایی نیز طراحی شده که برای سهولت دسترسی به طبقات بالا به­گونه­ای اجرا شده که از دو سمت این ورودی قابل دسترسی است. در قسمت روبه­رو نیز با سه پله وارد سالن اصلی می­شویم که دیوارهای آن با نقوش گیاهی و انسانی که گویای مراسم خاصی است که در آن نیایش خدای آفتاب انجام می‌شود، منقوش است­ (Woolley,1953:124). دو طرف سالن ورودی­هایی قرار گرفته است؛ ورودی سمت چپ به اتاقی ختم می­شود که گویا انبار این معبد بوده و ورودی سمت راست پلکانی را نشان مدهد که برای رسیدن به طبقات بالاست (پلان-27). ساخت این معبد مربوط به اواخر قرن 9پیش از میلاد است (Vincent,1956:65).

4ـ کاراتپه(Karatepe): در شرق آناتولی و در کنارة شمال دشت سوریه واقع است­Busink,1970:313)). معبدH در قسمت غربی این محل و در واقع، در مرتفع­ترین قسمت آن ساخته شده است. این معبد، به فرم جنوب­شرقی ـ شمال غربی است که ورودی آن از جانب جنوب شرق است. در قسمت جلوی ورودی، دو اسفنکس نشان داده شده است. سپس با چند پله به سالن فرعی که شبستان عرضی است، وارد می شویم. ورودی این شبستان را دو ستون با پایه­ستون‌هایی از سه گاو به­هم چسبیده شکل داده است. شبستان، در دو دهلیز راست و چپ، دو ورودی برای دسترسی به اتاق‌های کناری دارد. ورودی به سالن اصلی که از سالن فرعی است با یک ستون مشخص شده است. در انتهای این سالن سکویی قرار دارد که هم محل قرارگیری مجسمة خدا بوده و هم محل برافروختن آتش. سطوح داخلی این سالن با نقوش زیبا مزین شده‌است (Bossert,1949:142). سالن اصلی معبد به لحاظ سبک معماری به صورت یک صلیب، با بیت هیلانی سالن اصلی معبد تفاوت دارد (پلان-28). قدمت این محل حدود950 پیش از میلاد معرفی شده است (Ben-Tor,1999: 26-37).

5ـ کاهرامان ماراش (Kahraman Maraş): کاهرامان ماراش، در نزدیکی کاراهویوک است؛ این مرکز را هرتسفلد حفاری نموده است (Alisp,1979:165). ابعاد کلی معبد 20/60­­­x­75 متر و ابعاد سالن اصلی 20/11x17 است و به صورت جنوب­شرقی ­ـ شمال­غربی ساخته شده است. ورودی این معبد از طرف جنوب شرق، و با دو شیر در سمت راست و چپ است. این ورودی که شامل دالانی سه­ستونه است با پایه­ستون‌های گرد مشخص شده است. این پایه­ستون‌ها که از جنس سنگ بازالتی تراش ­خورده­اند، شامل تزیینات ریز گلبرگ و نقطه­هاست (Finkelstein, 2000:42-57). بعد از عبور از این دالان به سالن فرعی وارد می­شویم که به صورت عرضی کار شده است. در دهلیز راست، راهی به اتاقی کناری وجود دارد؛ در این اتاق پلکانی به­دست آمده که محل دسترسی به طبقات بالاست. ورودی به سالن اصلی از طریق همین سالن فرعی است. سالن اصلی نیز همانند سالن فرعی، به صورت عرضی ساخته شده است (پلان-29). قدمت این بنا را در حدود 850 پیش از میلاد معرفی نموده‌اند (Ibid,50).

6­ـ یسمک (Yesemek): یسمک در 113 کیلومتری جنوب شرقی قاضی آنتپ قرار دارد. اولین حفاری این محل را آلکیم انجام داده است (Alkım,1969:126). معبد، با ورودی دوستونه به صورت جنوبی ـ شمالی ساخته شده و درب ورودی آن از طرف جنوب غربی است. بعد از یک دالان ستون­دار، وارد سالن فرعی و از آنجا نیز مستقیماً وارد سالن اصلی می‌شود که ورودی آن را تک­ستونی حمایت می‌کند (پلان-30). پایه­ستون قسمت ورودی به سالن اصلی، از جنس بازالت و شامل اسفنکس­هایی به صورت زن است (Alkım,1965:26). قدمت این محل حدود830 پیش از میلاد معرفی شده است (Hawkins,2008:600-605).

7­ـ لاریسا(Larisa): لاریسا، یکی از شهرهای باستانی ترکیه است. عمده تحقیقات این محل مربوط به سال 1934 است .(Schefold,1934: 34) از زمان شاهنشاهی هخامنشی، در لاریسا مجموعه بناهایی به دست آمده که از جملة آنها کاخی متعلق به خشایارشاه است. فرم ساخت این کاخ، پلانی از یک بیت هیلانی را یادآوری می­کند. کاخ خشایارشاه در لاریسا دارای پلانی مربع­شکل با یک ایوان ورودی است که با چهار ستون سنگی با پایه­ستون‌های گرد تزیین شده است. بعد از عبور از این دالان ستون­دار، به آپادانای این کاخ که با چهار ردیف ستون 9­تایی که پایه­ستون­های آن به صورت گرد و شیاری و سرستون­های ایونیک مشخص شده‌اند، وارد می شود. در چهار طرف این کاخ برج­هایی ساخته شده که معروف به برج­های مربعی است (پلان-31) (Boehlau,1940:30). ورودی این برج­ها از قسمت ورودی دالان مانند و سالن آپاداناست. مصالح مصرف شده در این بنا شامل سنگ­های تراش­خوردة بزرگ، چوب و آجرهای لعاب­دار است ((Schefold,1934:10, 33.

تأثیر و تأثر (برهمکنش)

سوریه: سوریه به دلیل همسایگی با آناتولی، فلسطین، عراق و  نزدیکی با ایران، همواره از طریق همکاری­های فرهنگی و تجاری به کسب و جذب هنرهای ملل دیگر نیز پرداخته و با استفاده از شیوة ساخت بیت هیلانی و ارائة آن به دیگر مناطق، سهم عمده­ای را در راستای بسط و گسترش این فرهنگ داشته است. در سوریه، تاکنون 5 بیت­هیلانی در 4 مرکز شناسائی شده است. در اوگاریت، معبد  ds16یا معبد  ba,alدر قسمت شمال شرقی و با ابعاد کلی 10/11×20/12 و ابعاد سالن اصلی 10/5×6، با پلان بیت هیلانی ساخته شده است Aistleitner,1969:100)). کاتنا، معبد نینگال کاتنا با ابعاد کلی­20/41×38 و ابعاد سالن اصلی20×35، به صورت جنوب­شرقی ـ شمال­غربی به سبک معماری بیت هیلانی ساخته شده است (Ibid,258)؛ آین دارا (Ayn Dara) (Ain Dara) (Maeir,2000:20-35) با تلفیق هنر برجسته­کاری بومی و هنر معماری بیت هیلانی آناتولی، با اجرای 2 بیت هیلانی، به عنوان محلی که زیباترین بیت هیلانی از آن به دست آمده، شناخته شده است.  دور-کیت لیمو یا شیخ احمد نیز، از جمله شهرهای باستانی سوریه در نزدیکی مرز عراق امروزی است که (Dion, 1997:365) قصر دورکیت لیمو با ابعاد 35×48 متر در آن، با شیوة ساخت بیت هیلانی ساخته شده است (Bienkowski, 2000:10).

عراق: آشوریان، با تأثر از هنر ساخت بیت هیلانی آناتولی، به ساخت بناهایی همت گماردند و از ترکیب آنباهنر معماری بومی خود، جلوة جدیدی از هنر معماری بیت هیلانی را ارائه دادند که در نتیجة آن شیوه­ای جدید از این نوع معماری در دیگر مناطق نیز گسترش یافت. شیوة ساخت بیت هیلانی در کاخ­ها و معابد    به­گونه­ای جدید نمایش داده می‌شود، بدین­گونه که با ساخت بیت هیلانی، دیگر وجود محلی برای آتش در بناها از بین می­رود و تنها ورودی ستون­دار آن و نقوش­برجستة داخل بنا باقی می­ماند. البته در بررسی ایجاد چنین تحولی، ریشه­های سیاسی، مذهبی و اجتماعی، تأثیر مستقیمی داشته­اند. در عراق، 15­بیت­هیلانی در 6 مرکز شناسایی شده است: حلف، با نقشه­ای مستطیلی، شهری در کنار رودخانة خابور است (Gadd,1968:92) که ورودی کاخ این شهر با پلان بیت هیلانی ساخته شده است (Garell,1963:219-27)؛ خورس­آباد یا دورـ شروکین (Dur-Sharrukin)، شهری بود که سارگن دوم (SargonII) به ساخت آن اقدام نمود و همزمان به مرمت دژ شلمانصر پرداخت (Ibid,219-27). در جنوب غربی کاخ سارگن، معابدی متعلق به شش خدا وجود دارد که در 6 معبد نبو، سین، شمش، نین گال و اِاَ و همچنین کاخ f در قسمت جنوبی، شیوة ساخت بیت هیلانی استفاده شده است (Haines , 1967:56)؛ نینوا، آخرین پایتخت آشور، با برج و­بارویی نامنظم به ابعاد حدود 1/2×4/4 کیلومتر می­باشد. بناهای مهم در کویونجیک در شمال و بیت یونس در جنوب متمرکز بوده­اند (Layard,1853:412).کاخی که از قسمت جنوب غربی این شهر به­دست آمده، با شیوة بیت هیلانی ساخته شده است (Mallawan,1986:273)؛ نیمرود، در ساحل رود دجله به­دست شلمانصر اول، بین 1245تا­1274پیش از میلاد پایه­گذاری شد (Breasted,1933:204-218). شیوة ساخت معماری بیت هیلانی در چهار قسمت از این محل مشخص شده که شامل معبد شمال­شرقی، کاخ شمال غربی، کاخ مرکزی و کاخ جنوب غربی است (Parrot,1961:211)؛ تل بارسیب، در واقع همان تل اهمر امروزی است که در کنار رودخانة فرات ساخته شده است. پلان بناسازی قسمتی که تحت عنوان معبد معرفی شده، دارای شیوة خاص معماری بیت هیلانی است (Browne , 1963: 112)؛ شادوپوم (Shaduppum) یا همان تل هارمال که در سرزمین عراق و در نزدیکی شهر بغداد کنونی است(­Mallawan,1966:58) نیز با تأثیر از فرهنگ آناتولی، شیوة ساخت بیت هیلانی را در دو معبد استفاده نموده است. این دو معبد به ترتیب از قدیم به جدید، بیت هیلانی1و2 نام­گذاری شده‌اند (42-Size,1999:41).

فلسطین اشغالی: در فلسطین اشغالی تاکنون 19 بیت­هیلانی در 9 مرکز شناسایی شده است؛ در هاذور، 5 معبد با شیوة ساخت بیت­هیلانی مشخص شده که متأثر از بیت­هیلانی­های آناتولی است (Yadin,1975:178­; Ben-Ami,2001:148-17; Zaraeki,1997:21). در مگیدو یا تل مگیدو(Tel-Megido)، معروف به تل موتسلیم نیز (Finkelstein,2000:42)، تاکنون 4 معبد (Guy,1938:54) با شیوة ساخت معماری بیت­هیلانی گزارش شده است (Finkelstein,2006:50)؛ در گزیر یا تل جزاییل، در کنارة ساحلی مدیترانه، که شاهراه و یک پایگاه حفاظت بین­راهی است (Ussishkin,1992:125)، معبدی با ابعاد کلی 15×17 و ابعاد سالن اصلی 20/3×20/7 و به صورت جنوب­شرقی ـ شمال­غربی شناسائی شده که ورودی آن کمی متمایل به شرق و جنوب شرقی است (Singer,1988:78). این معبد، در لایة دوم و با شیوة بیت­هیلانی ساخته شده است (Yadin,1975:241)؛ بیت میرسیم (Bith Mirsim)، سایتی در 20 کیلومتری جنوب شرقی هاربورن است (Wright,1971:124)که شیوة ساخت معبد این محل با معماری بیت­هیلانی می­باشد که در گزارش­های حفاری، از آن با نام معبدB نام برده شده است (Ilan,2003:42-53)؛ بیت شاین، در حدود 20 کیلومتری بیت­المقدس، یکی از مهم‌ترین شهرهای باستانی محسوب می‌شود که در سرزمین فلسطین اشغالی قرار دارد (Ben-Tor, 1968:26). در این مرکز سه معبد با فرم بیت­­هیلانی ساخته شده که آن‌ها را بر اساس قدمت از 1 تا 3 نام­گذاری کرده­اند (Callaway, 1965:20)؛ در شاچم یا شاژم، که همان تل بالته می­باشد ((Wright, 1971:124 در دو معبد، با اختلاف زمانی حدود یک قرن، دو بیت­هیلانی مشخص شده که آنها را متأثر از بیت­هیلانی­های آناتولی می­دانند­(Riehl, 2003:324)؛ در تل لاکیش (Mragalit,1994:118) شیوة ساخت بیت­هیلانی، در معماری معبدی در لایة دوم، مشخص شده است (Mazar,1981:117)؛ در تل جزییل (Daviau,1999:67) معبدی به­دست آمده که با پلان بیت­هیلانی ساخته شده است (Gonen,1973:83)؛ رحمت راهل (Ramat Rahel)، یکی از استقرارهای کوچک در فلسطین اشغالی است که حدود قرن 7 یا 8 میلادی شاهد حضور معماری شاخصی بوده (Orlin,1970:21) و معبد به­دست­آمده از این مرکز با پلان بیت­هیلانی ساخته شده است (Singer,1988:78).

نتیجه

بیت هیلانی­های هزارة دوم، چه از لحاظ ابعاد ساختمان­ها و چه از لحاظ دگرگونی­های بنایی، با هیچ تغییری به حیات خود ادامه داده­اند. تزئینات با هنر نقاشی و برجسته­کاری را می­بایست از این پس به عنوان مشخصه از این سبک خاص و تکمیل­کننده و حتی در مواردی، شاخصة آن معرفی نمود. مواد و مصالح به­کار رفته در بیت­هیلانی­های هزارة دوم پیش از میلاد در آناتولی عمدتاً از سنگ و چوب است و در مواردی، از مواد چسبنده مثل گچ و آهک نیز استفاده شده است. جنس سنگ پایه­ستون‌ها و قسمت­های تزیینی، از بازالت سیاه است. در گزارش­های حفاری این بیت­هیلانی­ها، غیر از استفاده از چوب به عنوان ستون و الوارهای سقف، از تراشة آن برای پرکردن خلل و فرج بین سنگ­ها و خشت­ها استفاده شده است. اصل ساخت بیت­هیلانی در هزارة دوم، مشتمل بر ساختمان­های مجزاست که با ورودی ستون­دار و اغلب به­وسیلة سالن فرعی به سالنی می­رسد که در آن اجاق و یا سکوی قرارگیری مجسمه یا قربانی حیوانات دیده می‌شود. دیوار پشت این اجاق که روبه­روی ورودی است، اغلب با نقش­برجسته برروی سنگ‌های بازالتی به­دست آمده است. تمامی بیت­هیلانی­های هزارة دوم دارای کف سنگ­فرش می­باشند. براساس گزارش­های موجود، نخستین نمونة بیت هیلانی در آناتولی باستان و در استقرارگاه تیلمن هویوک، در هزارة دوم مشخص شده است.

استفاده از پلان بیت هیلانی در هزارة اول نیز در آناتولی ادامه می­یابد. در مدت­زمان استفاده از هیلانی­ها، ابعاد آن ثابت و بدون هیچ تغییری ادامه پیدا می­کند. تنها در هزارة اول برای مدتی و آن هم به­ندرت، اجاق از این پلان حذف شد که آن را باید متأثر از قدرت حاکم، فشارهای سیاسی و سلطة بیگانگان بر منطقه دانست. همراه پلان بیت­هیلانی، شاخصه­های هنری دیگر نیز اجرا می­شود که در طول اجرای بیت­هیلانی، به­عنوان پلان بنا و به­عنوان جزئی از آن شناخته می­شود؛ این شاخصه­ها شامل نقش­برجسته­ها، استفاده از اسفنکس در پایه­ستون­ها و یا نشان دادن آن در بیت هیلانی­ها می­باشد. با شروع شیوة ساخت بنا با ورودی ستون­دار در تیلمن هویوک در سایت اللخ، ورودی ستون­دار به­عنوان جزئی از بیت هیلانی پذیرفته و ثابت می­شود و به احتمال زیاد از این مرکز به سایر مناطق منتقل می­گردد. شیرها و موجودات اساطیری که در اللخ به­عنوان اجزای بیت­هیلانی شناخته شده و همچنین شیرهای مجزا از ساختمان که در اللخ و مالاتیا دیده شده است به سوریه انتقال داده شد. ساخت جرزها در بیت هیلانی آناتولی، به­عنوان قسمت ثابت بیت هیلانی به فلسطین و سوریه نیز انتقال می­یابد. ورودی تمام بناهای با ساخت بیت­هیلانی از جانب جنوب شرقی است؛ این فرم بناسازی در بیت­هیلانی­های سوریه، فلسطین و عراق نیز دیده می­شود. مصالح اجرای بیت­هیلانی سنگ، چوب و در بعضی محل­ها مواد چسباننده همانند گچ و آهک می­باشد و از تراشة چوب برای پرکردن خلل و فرج بین سنگ­ها سود جسته­اند که این مطلب همراه بیت­هیلانی به سایر فرهنگ­ها منتقل می­شود. جداسازی پلکان از فضای اصلی برای نخستین­بار در بیت­هیلانی کاتنا در سوریه دیده شده و سپس در بیت­هیلانی­های آناتولی شاهد اجرای آن هستیم. گوش­های دراز در اسفنکس­ها، اولین­بار در ورودی بیت شاین در سوریه، و بعد از آن در دیگر هیلانی­ها اجرا می­شود. وجود کتیبه­ها در بیت­هیلانی­ها را نیز متأثّر از فرهنگ آشوری می­دانند. بهترین نمونه در هیلانی، زینجیرلی 2 و کتیبه­ای از کیلامورا است که آن را باید متآثر از کتیبة آسارحادون در همین محل دانست. گسترش این شیوة بنا در سرزمین­های مختلف و استفاده از عناصر مختلف هنری بومی تا سرزمین فلسطین، نشان از تأثیرات و تأثرات هنری دارد که در ساخت معابد و کاخ­ها استفاده می­شده است.

پلان­ها

 پلان -1                             پلان -2                                              پلان -3                                               پلان -4

پلان -5                             پلان -6                                                پلان -7                                                 پلان -8  

      پلان -9                                پلان -10                                           پلان -11                                    پلان -12

       پلان -13                                 پلان -14                                   پلان -15                                         پلان -16

      پلان -17                            پلان -18                                          پلان -19                                     پلان -20                                          

          پلان -21                               پلان -22                              پلان -23                                     پلان -24   

   پلان -25                                پلان -26                                          پلان -27                                پلان -28             

                        پلان -29                                               پلان -30                                                    پلان -31