نویسندگان

• محمّد اسماعیل اسمعیلی جلودار ¹
• جواد صفی نژاد ²

¹ دانشجوی دورة دکتری باستان¬شناسی دانشگاه تهران

² استاد دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده

ارتباط بین مراکز مهمّ استقراری در فلات مرکزی ایران و به خصوص در مکان‌های کویری بدون داشتن سیستم ارتباطی مطمئن امکان‌پذیر نبوده است. در این بین، طرّاحی شبکه‌های ارتباطی ازطریق ساخت جاده‌هایی قابل اطمینان، با اقامتگاه‌های بین راهی در مناطق کویری که عمدتاًً فاقد منابع آبی مطمئن سطحی و زیرزمینی هستند نیاز به تدابیری خاص دارد. ایرانیان با شناخت منابع آبی پایدار و ابداع تکنیک‌های پیشرفتة تأمین، انتقال و ذخیرة آب و نیز از طریق ساخت تأسیسات امن بین‌راهی، به بهترین شکل ممکن زیرساخت‌های لازم را برای دسترسی آسان تجاری، سیاسی و اقتصادی بین مراکز مهمّ حکومتی و تجاری با یکدیگر فراهم نموده‌اند. ساخت کاروانسراها و شبکه‌های گستردة جاده‌ای در مراکز خشک و بدون آب کویر مرکزی ایران با ابداع قنات و طرّاحی شبکه‌های انتقال آب به وسیلة حفر یا احداث کانال در دل سنگ یا با لوله‌های سفالین (تنبوشه)، ساخت فضاهای ذخیرة آب از قبیل آب‌انبار یا استخر‌ امکان پذیر شده است.
مقالة حاضر در جهت دستیابی به پاسخ پرسشی است بنیادی در زمینة چگونگی طرّاحی (مهندسی) شبکه‌های تأمین آب در کاروانسراهای کویری. از این رو با مطالعة متون و بررسی میدانی به صورت موردی، منطقة نائین و در واقع کاروانسرای نوگنبد در 24 کیلومتری شرق نایین بر سر راه نائین ـ یزد، به عنوان موضوع تحقیق انتخاب گردید.
در این منطقه حداقل از قرن هفتم هـ. ق. ضمن شناسایی منابع مطمئن آبی در روستای ارکان در فاصلة 15 کیلومتری کاروانسرای نوگنبد در کنار جادة اصلی اصفهان به یزد، شبکة انتقال آب پیشرفته‌ای با تنبوشه‌های سفالی، طرّاحی و اجرا شده که آب دریافتی پس از انتقال به نوگنبد از طریق آب‌انباری با حجم ذخیرة مطمئن به مصرف کاروانیانی می‌رسید که به صورت شبانه‌روز در بین مراکز مهمّ استقراری مرکز ایران (اصفهان و کاشان) با شرق و جنوب شرق آن (همچون یزد و کرمان) در تردّد بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

• آب انبار
• آبرسانی
• تنبوشه
• کاروانسرا

عنوان مقاله [English]

A Study on Designing Provision, Transfer, and Reserving Water in Halfway Caravansarais;

نویسندگان [English]

• Mohammad Esmaeil Esmaeily jolodar ¹
• Javad Safinezhad ²

¹

²

چکیده [English]

The contact between major settlements in the Central Plateau of Iran, especially in desert areas, was not possible without having a secure communication system. In this regard, designing communication networks through constructing secure roads with halfway caravansarais in desert areas, usually without secure underground and surface water supply, needed special insights and provisions. Iranians with good knowledge on water resources and inventing developed techniques of provision, transfer, and reserving water, in addition to constructing halfway installations, in a best way established the necessary foundations for commercial, political, and economic communication between major governmental and commercial centers. Constructing caravansarais and extensive road systems in arid and dry areas in Central Plateau was possible through inventing Qanat and designing water transfer system by digging canals in stone, making ceramic pipe lines (Tanbushe), and constructing water reservoirs.
The present study is seeking to solve the basic question on the circumstances of designing the water provision systems in halfway caravansarais. For this purpose we chose Nowgonbad caravansarai in the area between Naein and Arekan. Our methodology was based on both examining sources and field observations.
In the study area we know, through sources, the existence of confident water resources near Arekan village, 15 km far from Nowgonbad caravanserai, from at least the 7th century AD. In addition, there was a sophisticated water transfer system designed and executed by use of ceramic water pipes by which water could reach the Nowgonbad caravanserai, where it was stored in reservoirs and then used by the various caravans.

کلیدواژه‌ها [English]

• and Reserving Water in Halfway Caravansarais
• A Study on Designing Provision
• Transfer