نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه باستان‌شناسی تاریخی، پژوهشکدۀ باستان‌شناسی، پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران.
چکیده
بنای شیخ مکان در استان ایلام، به‌عنوان یکی از آثار بحث‌برانگیز معماری دورۀ ساسانی، همواره محل اختلاف‌نظر پژوهشگران بوده است. این پژوهش به روشی نظام‌مند به بررسی ویژگی‌های معماری، شیوۀ ساخت و یافته‌های باستان‌شناختی می‌پردازد تا کارکرد اولیۀ بنا را روشن سازد. ساختار مستطیل‌شکل بنا شامل: تالار گنبدی مرکزی، ایوان طاق‌دار و کانال‌های آبی یکپارچه است که همگی از شاخصه‌های معماری مرتبط با سازه‌های صنعتی، به‌ویژه آسیاب‌های آبی محسوب می‌شوند. نکتۀ قابل‌تأمل، فقدان عناصر تشخیصی معماری مذهبی ساسانی مانند: راهروی طواف، آتشدان و محور مقدس شمال-جنوب در این بناست. در مقابل، مؤلفه‌های صنعتی مشخصی ازجمله مکانیسم تولید آرد و اجزای آسیاب در آن شناسایی شده است. تحلیل تطبیقی با نمونه‌های شناخته‌شدۀ معماری مذهبی ساسانی، مانند: آتشکدۀ نگار و معبد اسپاخو (به‌عنوان یکی از معابد شاخص این دوره) تفاوت‌های بنیادین را در هر دو سطح کالبدی و عملکردی آشکار می‌سازد. شواهد باستان‌شناختی و داده‌های قوم‌باستان‌شناسی حاکی از استفاده طولانی‌مدت از این بنا به‌عنوان آسیاب آبی است که احتمالاً نشانگر بازکاربری عملکردی یک سازۀ ساسانی در دوره‌های پسین است. موقعیت راهبردی بنا در مجاورت دژ و مسیرهای تجاری نیز بیشتر بر نقش اقتصادی آن تأکید دارد تا کارکرد مذهبی. اگرچه فرضیۀ کارکرد مذهبی (آتشکده) توسط برخی پژوهشگران مطرح شده، اما این پژوهش با استناد به مدارک موجود، کارکرد اصلی بنا را به‌عنوان یک سازۀ صنعتی تأیید می‌کند که نمونه‌ای ارزشمند از بازکاربری معماری ساسانی در دوران اسلامی محسوب می‌شود. یافته‌ها بر ضرورت انجام کاوش‌های هدفمند برای روشن‌سازی زوایای تاریک گاهنگاری مطلق و سیر تحول این اثر در تاریخ معماری ایران تأکید می‌ورزد. این پژوهش سهمی مهم در درک فرآیندهای تحول عملکردی فضاهای تاریخی و رابطۀ پیچیده بین سبک معماری مذهبی و صنعتی در ایران پس از ساسانی دارد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
The Sheikh-Makan Monument in Ilam Province, Western Iran: Fire Temple or Water Mill?
نویسنده [English]
- Leila Khosravi
Associate Professor, Department of Archaeology, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism (RICHT), Tehran, Iran.
چکیده [English]
The Sheikh Makan structure in Ilam Province represents one of the most debated architectural remains from the Sasanian period, consistently drawing scholarly attention and controversy. This study employs a systematic methodology to analyze the site’s architectural features, construction techniques, and archaeological context in order to determine its primary function. The rectangular complex comprises a central domed chamber, a vaulted iwan, and integrated hydraulic channels elements characteristic of industrial architecture, particularly watermill infrastructure. Notably, the structure lacks key markers typically associated with Sasanian religious architecture, such as circumambulatory corridors, fire temple, and the canonical north-south sacred orientation. In contrast, the building displays unmistakable industrial features, including flour production mechanisms and milling apparatus. A comparative analysis with established Sasanian religious complexes most notably the Negar Fire Temple and the Espakho Temple reveals significant divergences in spatial organization and intended use. Archaeological evidence, supplemented by ethnoarchaeological data, supports the hypothesis of its prolonged use as a hydraulic mill, indicating the functional adaptation of a Sasanian-era construction during later periods. The site’s strategic location adjacent to defensive structures and historical trade routes further underscores its economic rather than religious significance. Although some scholars, have proposed a sacred function for the site (suggesting it may have served as a fire temple), the present study definitively identifies the structure’s primary role as an industrial facility. It thus offers a paradigmatic example of Sasanian architectural repurposing in the Islamic era. These findings underscore the need for targeted archaeological excavations to resolve existing chronological ambiguities and to trace the developmental trajectory of the building within the broader framework of Iranian architectural history. Ultimately, this research makes a significant contribution to understanding the functional transformation of built environments and the complex interplay between sacred and utilitarian spaces in post-Sasanian Iran.
کلیدواژه‌ها [English]
- Sasanian
- Fire Temple
- Water Mill
- Ilam
- Sheikh-Makan
- Boucharlat, R. & Lecomte, O., (1987). Fouilles de Tureng Tepe I, Les périodes sassanides et islamiques (Mémoire 74). Paris: Recherche sur les Civilisations ADPF.
- Chen, Su., (2020). The Sacred Fire in Sassanid Era: Two Sides of the Horizon. Mashhad: Katibeh Publication. 95-119. https://www.academia.edu/91537275/.
- Creswell, K., (1969). Early Muslim architecture I: Umayyads A.D. 622-750 (2 vols.). London: Oxford University Press.
- De Morgan, J., (1960). Hey`at-e Elmi-e Faranse dar Iran (Motaleaat-e Joghrafiaee)(K. Vadiee, Trans.). Tabriz: Honar Publication [In Persian]. https://doi.org/10.2143/SI.27.2.2003927
- Ettinghausen, R., (2002). Islamic art and architecture, 650-1250 (Y. Āzhand, Trans). Tehran: SAMT [In Persian].
- Harverson, M., (2003). “Wind and watermills in Iran and Afghanistan”. In: R. Tapper & K. McLachlan (Eds.), Technology tradition and survival: Aspects of material culture in the Middle East and Central Asia (pp. 58-74). Published with the assistance of ISESCO, BIPS, and CNMES at SOAS.
- Hozhabri, A. & Karimian, H., (2022). “Developments in the Worship of the Early Islamic Period of Iran”. Athar, 43 (2): 276-293. URL: http://athar.richt.ir/article-2-1136-en.html.
- Huff, D., (1987). “Architecture II. Period Sassanian”. Encyclopaedia Iranica, vol II, Routledge & Kegan Paul, London and New York: 329-334.
- Huff, D. & O’Kane, B. (1990). “Čahārtāq”. In: Encyclopædia Iranica (Vol. IV, Fasc. 6, pp. 634-642). http://www.iranicaonline.org.
- Izadpanah, H., (1997). Ancient and historical monuments of Lorestan. Tehran: Cultural Heritage [In Persian].
- Kambakhsh Fard, S., (1989). “Darreh Shahr”. In: M. Y. Kiani (Ed.), Collection of articles on cities of Iran, (Vol. 3, pp. 34-65). Tehran: Jahad Daneshgahi [In Persian].
- Khosravi, S., Alibeigi, S. & Rashno, A., (2018). “The ossuary of the Palang Gerd fire temple: New evidence of Zoroastrian funerary practices during the Sasanid period”. Studia Iranica, (47): 51-73. https://doi.org/10.2143/SI.47.1.3285718
- Lakpoor, S., (2010). Archaeological explorations and research in Dehshahr (Seymareh). Tehran: Pazineh Publications [In Persian].
- Marquart, J., (1994). Iranshahr based on the geography of Musa Khorni (M. Mirahmad, Trans). Tehran: Etelaat [In Persian].
- Mazaheri, K., (2006). Archaeological Survey of the Seymareh Valley. Tehran: Archaeological Research Center [In Persian].
- Mehrafarin, R. & Ahmadi Heydati, E., (2011). “Chahar Qāpi,: Fire temples in the Koust Khourbaran”. Bagh-e Nazar, 8(18): 75-82. https://www.bagh-sj.com/article_465.html?lang=en.
- Moradi, Y., (2009). “Chartagi Mil Mile Ke”. Journal of Archaeology, (University of Tehran), 1(1): 155-185 [In Persian]. https://jarcs.ut.ac.ir/article_28636.html.
- Pirnia, K., (1994). “Archs and vaults”. Athar, 15(24): 46-192 [In Persian]. https://journal.richt.ir/athar/.
- Pope, A. U., (2003). Introduction. In A survey of Persian art, from prehistoric times to the present: Architecture of the Islamic period (Vol. 3). Tehran: Elmi va Farhangi [In Persian].
- Rahbar, M., (1998). “Découverte d’un monument d’époque sassanide à Bandian, Dargaz (Nord Khorasan): Fouilles 1994 et 1995”. Studia Iranica, 27(2): 213-250.
- Rawlinson, H. C., (1839). “Notes on a March from Zoháb, at the Foot of Zagros, along the Mountains to Khúzistán (Susiana), and from Thence Through the Province of Luristan to Kirmánsháh, in the Year 1836”. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 9: 26-116.
- Raznik, R. & Halliday, D., (2003). Halliday’s physics. Tehran: Tehran University Publishing [In Persian].
- Rezvani, H., (2005). “Report on the salvage excavation of the Shiyan dam site, Kermanshah”. Tehran: Archaeological Research Center [In Persian].
- Rossi, D., (2023). “From the fire temple to the mosque: the religious urban landscape in late antique Ērānšahr”. Journal for Late Antique Religion and Culture, 17: 17-39. https://doi.org/10.18573/jlarc.128.
- Salavarzi, M. & Amouzadeh, F., (2023). “Study and Analysis of the Effect of Climatic Criteria on Rural Housing Design (Case Study: Dehlran and Ivan Townshop in Ilam province)”. Journal of Sustainable Urban & Regional Development Studies (JSURDS), 3(4): 21-32 [In Persian]. https://www.srds.ir/article_164104.html.
- Schmidt, E. F., (1940). Flights over ancient cities of Iran. Chicago: University of Chicago Press.
- Shah Mohammad Pour, A. R., (2021). “The Spakhu temple”. In: M. Labaf Khaniki (Ed.), Khorasan Nameh: Articles on archaeology, history, and architecture of Khorasan (pp. 279-295). Tehran: Khane-ye Andishmandan-e Olum-e Ensani [In Persian].
- Sharifinia A., (2020). “Review and Study of Water Mills in Darreh Shahr City”. JHRE., 39(170): 99-110. https://doi.org/10.22034/39.170.99.
- Soleymani, P. (2015). “Identifying and introducing the Negar fire temple with a focus on the structural aspects of Chahar Taqs”. Tehran: Second International Conference on Research in Engineering, Science, and Technology. https://sid.ir/paper/853968/fa.
- Stein, A., (1940). Old routes of western Iran: Narrative of an archaeological journey carried out and recorded. London: Macmillan and Co.
- Tahmasbi, E., (2012). “The Architecture and Status of Iranian Temples in the Sassanian Era”. Archaeology. 11: 1-11. https://sites.uci.edu/sasanika/2012-2/.
- Watson, R. M. & Bell, R. H. V., (1969). “The Distribution, Abundance and Status of Elephant in the Serengeti Region of Northern Tanzania”. Journal of Applied Ecology, 6(2): 115–132. https://doi.org/10.2307/2401532.
- https://iranmonument.com/آتشکده نگار/
- https://www.chtn.ir/photo/1402082701496/
)