Document Type : Research Paper
Author
Assistant Professor, Department of Archaeology, Art University of Isfahan
Abstract
Numerous castles and fortifications overlooking the plain dot the surrounding heights of Isfahan. This fortification network provided protection and particularly had control over the administrative center of Isfahan kura during the Islamic era up to the Safavid period. Therefore, a comprehensive investigation and evaluation of the fortification network is significant not only for a better understanding of the Isfahan landscape, but also for gaining a clearer perception of the formation of the cities in the main region of Isfahan called "rostaq-e Jay". To this end, the present article is based on three different sources: the archaeological data resulted from the systemic survey of the eighteen forts and fortifications in the Isfahan heights; the satellite imagery; and the written sources. The analyses of the data show an extensive network of fortifications that in relationships with others provided control over the roads and urban and rural settlements in the plain. Thus the location of the forts and the placement of the main urban centers, i.e. Jay and Yahudiya, were interrelated and affected the overall structure of the landscape.
Keywords
ابن اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، الطبعة الثالثة، 2001.
ابن بلخی، فارس نامه، به کوشش لسترنج، تهران، اساطیر، 1384.
ابن حوقل، ابی القاسم، صورة الارض، تصحیح ج. ح. کرامرز، لیدن، بریل، 1939.
ابن خردادبه، المسالک و الممالک، تصحیح دخویه، لیدن، بریل، 1889.
ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمان بن محمد، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دار ابن حزم، 2003.
ابن رسته، ابی علی احمد بن عمر، الاعلاق النفیسه، تصحیح دخویه، لیدن، بریل، 1892.
ابن فقیه، البلدان، بیروت، عالم الکتاب، 1416.
ابن قلانسی، ذیل تاریخ دمشق، تصحیح آمدروز، لیدن، 1908.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، مطبعه دانشگاه، تهران، 1350 شمسی.
ابودلف خ‍زرج‍ی، م‍س‍ع‍رب‍ن م‍ه‍ل‍ه‍ل، الرسالة الثانیة، نشر و ترجمه و تعلیق بطرس بولغاکوف و أنس خالدوف، مسکو، 1960.
ابی شیخ، امام ابی محمد عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان، طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، تحقیق عبدالغفار سلیمان بنداری و سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتاب العلمیة، 1409 قمری، 1989 میلادی.
ارباب اصفهانی، محمد مهدی بن محمد رضا ، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، تایید اصفهان و امیرکبیر تهران، 1340.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم بن محمد فارسی، مسالک الممالک، تصحیح دخویه، لیدن، بریل، 1927.
ایرانشاه بن ابی الخیر، بهمن نامه، ویراسته رحیم عفیفی، تهران، علمی و فرهنگی، 1370.
بکران، محمد بن نجیب، جهان نامه، به کوشش محمد امین ریاحی، تهران، کتابخانه ابن سینا، 1342.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دارو مکتبة الهلال، 1988.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، تصحیح و تعلیق محمد جعفر یاحقی و مهدی سیدی، تهران، سخن، 1388.
تاورنیه، ژان باتیست، سفرنامه، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیرانی، تهران-اصفهان، سنایی-تایید، چاپ چهارم، 1369.
تحویلدار اصفهانی، میرزا حسین خان پسر محمد ابراهیم خان، تاریخ اصفهان جغرافیای طبیعی و انسانی و آمار اصناف شهر، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، 1342.
جعفری زند، علی رضا، اصفهان پیش از اسلام، تهران، آن، 1381 .
حافظ ابرو، شهاب الدین، جغرافیای حافظ ابرو، مقدمه تصحیح و تعلیق صادق سجادی، تهران، میراث مکتوب و بنیان، 1375.
حافظ ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصفهان، دارالکتاب اسلامی، بیجا، بیتا.
حمزة اصفهانی ، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، تصحیح سید جواد ایرانی تبریزی، برلین، کاویانی، 1340 قمری .
دلاواله، پییترو، سفرنامه، ترجمه محمود بهفروزی، تهران، قطره، 1380.
راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحة الصّدور و آیة السّرور، به سعی و تصحیح محمد اقبال، با توضیحات مجتبی مینوی، تهران، امیرکبیر، 1364.
رزم آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران اصفهان و بختیاری، تهران، چاپخانه ارتش، 1325.
سروشیار (مظاهری)، جمشید، "آفریجگان-کژین"، یغما، شماره 318، اسفند 1353، صص.704-703.
سهیل کاشانی، میرزا عبدالرحیم ضرابی، "مرآة قاسان یا تاریخ کاشان"، به کوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، 1334، شماره 3، صص 262-105.
سیرو، ماکسیم، "آتشگاه اصفهان"، ترجمه کلود کرباسی، اثر، زمستان 1369، شماره 18 و 19، صص 202-168.
شاردن، ژان، سفرنامه، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، طوس، چاپ اول، 1372.
شجاعی اصفهانی، علی، الف، "مکانیابی شهرهای جی و یهودیه در رستاق جی اصفهان و جابجایی مرکز قدرت تا بر آمدن سلجوقیان" نشریه علمی پژوهشی ایران‌شناسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، دوره چهارم، شماره سه، تابستان و پاییز 1393، صص 76-57.
شفقی، سیروس، جغرافیای اصفهان، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1381.
صدرهاشمی، محمد، "بعد از حمله عرب به ایران"، اداره کل فرهنگ استان دهم اصفهان ، سال سوم، شماره 17، 1336، صص 23-21.
طبری، أبو جعفر محمد بن جریر ، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد أبوالفضل ابراهیم، مصر، دارالمعارف، 1387/1967.
طهرانی، سید جلال الدین، گاهنامه۱۳۱۲، تهران، مجلس، ۱۳۱۲.
ظهیرالدین نیشابوری ، سلجوقنامه، به کوشش مُورتُن، کیب، 2004.
عماد الدین اصفهانی، تاریخ دولة آل سلجوق، اختصار الفتح بن علی بن محمد،بنداری اصفهانی، بیروت، دارالافاق الجدیدة، 1980
قاضی ابییوسف یعقوب بن ابراهیم، کتاب الخراج، بیروت، دارالمعرفه، 1302.
قبادیانی مروزی، ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، زوار، 1387.
قره چانلو، حسین، "بحثی کوتاه درباره بادها از دیدگاه دانشمندان اسلامی"،دانشکده الاهیات، بهار 1369، شماره 49 و 50، صص 139-119.
کَتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، به اهتمام و تحشیه عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1364.
کمالی‌زاد، ژاله، محمودآبادی، سید اصغر، رضایی، احمد، "بررسی تاریخی و باستان‌شناختی قلعه خان لنجان (قلعه بزی) اصفهان"، نشریه مرمت، آثار و بافت‌های تاریخی، فرهنگی، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان 1390، صص74-63.
کوفی، ابن‌اعثم، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1991.
مافروخی اصفهانی، مفضل بن سعد بن الحسین، محاسن اصفهان، ترجمه حسین بن محمد بن علی رضا آوی، تصحیح عباس اقبال، اصفهان، شهرداری اصفهان، 1385.
مستوفی، حمدالله ، نزهه القلوب، تصحیح گی لسترنج، تهران، دنیای کتاب، 1362.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین ، التنبیه والاشراف، تصحیح دخویه، لیدن، بریل، 1893.
مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم و تعاقب الهِمَم، تحقیق سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتاب العلمیه، 1424هجری، 2003 میلادی.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، تصحیح دخویه، لیدن، بریل، 1906.
مهریار، محمد و دیگران، اسناد تصویری شهرهای ایران در دوره قاجار، دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی، تهران، 1378.
مهریار، محمد ، شاهدزکجاست، اصفهان، سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری اصفهان، 1379.
ناشناس، حدود العالم من المشرق الی المغرب، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، دانشگاه تهران، 1340.
ناشناس، عالم آرای صفوی، به کوشش یدالله شکری، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1350.
ناشناس، مجمل التواریخ و القصص، تصحیح و تحشیه ملک الشعرای بهار، تهران، اساطیر، 1389.
نظام الملکطوسی، حسن بن علی، سیرالملوک، تصحیح دکتر محمد استعلامی، تهران، نگاه، 1390.
ویلی، پیتر، آشیانه عقاب قلعه‌های اسماعیلی در ایران و سوریه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، 1386 .
هولستر، ارنست، ایران در یکصد و سیزده سال پیش، تهیه و ترجمه محمد عاصمی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1355.
یاقوت حموی بغدادی، معجم البلدان، تصحیح فردیناند وستنفلد، تهران، اسدی، 1965.
یعقوبی، ابن واضح، البلدان، تصحیح دخویه، لیدن، بریل، 1892.
یوزوکچیان، ورطانس، وصف بناهای مشهور اصفهان، ترجمه لئون میناسیان، غزل و مترجم، 1377.
--- ، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347.
---، مختصر کتاب البلدان، تصحیح دخویه، لیدن، بریل، 1885.
---، "بررسی باستان شناختی قلاع و استحکامات اصفهان از منظر جغرافیای اداری از آغاز دوره اسلامی تا دوره صفوی" رساله برای دریافت دکتری در رشته باستان شناسی دوره اسلامی به راهنمایی دکتر هایده لاله، دانشگاه تهران، چاپ نشده، 1393 .
---، سلجوقنامه به انضمام ذیل سلجوقنامه ابوحامد محمد بن ابراهیم، تصحیح میرزا اسماعیل افشار و محمد رمضانی، تهران، چاپ اول، اساطیر، 1390.
---، خریده القصر و جریده العصر فی ذکر فضلاء اهل اصفهان، تقدیم و تحقیق عدنان محمد آل طعمه، تهران، میراث مکتوب، 1377 شمسی .
---، محاسن اصفهان، تصحیح جلال الدین حسینی طهرانی، تهران، مجلس، 1352 قمری.
---، نزهة القلوب، تصحیح محمد دبیرسیاقی، قزوین،حدیث امروز، 1381.
---، مروج الذهب و معادن الجوهر، محمد محیی الدین عبدالحمید، جلد اول و دوم، بیروت، چاپ پنجم، دارالفکر، 1973.
Beaudouin, E. E., 1933. Ispahan sous les grands chahs, XVIIe siècle, Urbanisme 10: 1-47.
Bell, J. Lange Lorenz, 1763. Travels from St. Petersburg, in Russia, to diverse parts of Asia, Glasgow, Printed for the author by R. and A. Foulis.
Bruyn, Cornelis de, 1725, Voyage au Levant, c'est-a-dire, dans les principaux endroits de l'Asie Mineure, dans les isles de Chio, Rhodes, Chypre, & c, de même que dans les plus considérables villes d'Egypte, Syrie, & Terre Sainte; enrichi d'un grand nombre de figures en tailledouce, Rouen, C. Ferrand.
Bulliet, R. W., 1994, Islam: the view from the edge, New York, Columbia University Press.
Chardin, J., Langlès, L., 1811, Voyages du chevalier Chardin en Perse et autres lieux de l'Orient, enrichis d'un grand nombre de belles figures en taille-douce, représentant les antiquités et les choses remarquables du pays,Le Normant, Paris.
Golombek, L., 1974. Urban patterns in pre-Safavid Isfahan, Iranian Studies 7 (1-2): 18-44.
Christensen, P., 1993. The decline of Iranshahr: irrigation and environments in the history of the Middle East, 500 B.C. to A.D. 1500, Copenhagen, Museum Tusculanum Press: University of Copenhagen.
Durand-Guédy, D., 2010. Iranian elites and Turkish rulers: a history of Isfahan in the Saljuq period, London; New York, Routledge.
Gemelli C., Giovanni F., Magliar A., 1699. Giro del mondo del dottor d. Gio. Francesco Gemelli Careri, in Napoli, Nella stamperia di Giuseppe Roselli.
Genito, B.–S., Anaraki, F., 2011. ADAMJI PROJECT From the excavation (1972-1978) to the archive (2003-2010) in the Masjed-e Jom'e, Isfahan, Tehran, Italian Embassy, Tehran Iranian Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization.
Kaempfer, E., 1712. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum fasciculi V, quibus continentur variæ relationes, observationes & descriptiones rerum Persicarum & ulterioris Asiæ multâ attentione, in peregrinationibus per universum Orientem, Lemgoviæ, Typis & impensis Henrici Wilhelmi Meyeri.
Kamaly, H., 2004. Four moments in the early Islamic history of Isfahan, Ph. D thesis, New York, Columbia Univ. Unpublished.
Minasian, C. O., 1971. Shah Diz of Isma`ili fame: its siege and destruction, London.
Ragheb, Y., 2002. Les messagers volants en terre d’Islam, Paris.
Siroux, Maxime, 1971, Anciennes voies et monuments routiers de la region d'Ispahan, Caire, Institut francais d'archeologie orientale du Caire.
Stern, S. M., Beazley, E., and Dobson, A., 1971. The fortress of Khān Lanjān, Iran, 9: 45-57.
Tafazzuli, A., 2000, Sasanian society, New York; Winona Lake, Ind., Bibliotheca Persica Press; Distributed by Eisenbrauns, Inc.
)