بشر در جهت ترقی در تجارت و ارج­ نهادن به فعالیت مادی و معنوی خود، پول را اختراع کرد و برای دوام بیشتر و ارزش دادن به آن سعی کرد که بهترین و بادوام­ترین شیء را برای آن در نظر گیرد. از­این­رو، فلز به سبب دوام و مقاومت بالا در شرایط متنوع طبیعی و همچنین سبکی و کم­حجم­ بودن، در داد و ستدها به کار گرفته شد. سکه و روند ضرب آن به عنوان یکی از شاخص‌های تمدن به حساب می­آید که در ادوار تاریخی با ضعف و قوت‌ گرفتن حکومت­ها در فراز و نشیب­های زمان تغییر و تحول زیادی پیدا کرد و اطلاعات بسیاری در حوزه­های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و حتی مذهبی را در خود ذخیره نمود، به همین سبب بررسی این شیء با ارزش می‌تواند به پژوهشگران و محققان در روشن شدن تحولات جریان­ساز تاریخی کمک شایانی نماید. امروزه، دربارة سرنوشت تمدن‌ها و روند شکل­گیری، توسعه، تکامل و یا افول آنها دو رویکرد و دو روایت کلان در حیطة اندیشة سیاسی وجود دارد؛ این دو روایت کلان را می‌توان به اختصار «حرکت خطی» و «حرکت دوری» تاریخ حکومت‌ها دانست. اندیشمندان سیاسی معتقد به حرکت خطی تاریخ هستند و بر این نوع تفکر اصرار می‌ورزند و معتقدند رویدادهای عمدة دوران­ساز تاریخی، روندی رو­به­رشد و تکاملی را طی می‌نمایند و هر دوره، با تکمیل و پیشرفت نسبت به دورة قبل، ارابة تاریخ را به سوی منشاء اصلی سوق می‌دهد. برجسته‌ترین نماد و بارزترین الگوی نظری اندیشمندان معتقد به تکامل خطی را می‌توان در آرای هگل، فیلسوف شهیر آلمانی یافت؛ هگل معتقد بود، روح کلی که نماد آن عقل مطلق است در بستر تاریخ جاری می‌شود و رویدادهای دوران­ساز تاریخی، از قبیل ظهور و سقوط تمدن‌ها، تظاهرات و پدیدارهایی هستند که روح کلی خود را در بطن این رویدادها نشان می‌دهند. هر قدر که به دوران‌های متأخرتر و تمدن‌های جدیدتر می‌رسیم، روح کلی بیشتر به سرمنزل مقصود نزدیک می‌شود. در مقابل رویکرد معتقد به تکامل خطی تاریخ و تمدن‌ها، پاره­ای از اندیشمندان مانند ابن خلدون، نظریة تکامل دوری و سیکلی تمدن‌ها را مطرح کرده­اند و بر این باوراند که هر تمدن مانند یک ارگانیسیم زنده است که در بستر تاریخ دستخوش تولد، توسعه، استقرار، افول و اضمحلال می‌شود و به جای آن تمدن‌های دیگری که نسبت صحیح‌تری با الزامات زمان برقرار کرده­اند، می‌توانند پا به عرصة وجود بگذارند (ابن خلدون، 1345:­269). ابن خلدون به جوامع و ماهیت رهبری و دولت، چگونگی تحول جوامع ساده به جوامعی پیچیده­تر و نحوة فروپاشی پایانی آنها توجه می­کند (ابن خلدون، 1345 :272-273). با توجه به موارد بالا، نظریة ابن خلدون از چند مشخصة اساسی مانند پیروزی اولیه، دامنه، بسط نفوذ استقرار، ثبات و آسودگی، تمتع و بهره‌مندی، و سرانجام افول، پیروی می‌کند که به راحتی در سیر حرکتی تمدن­ها و شاخص‌های تمدن ملموس است.

ابن­خلدون معتقد است که برای درک حقیقت، تاریخ‌نویسان باید به اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مادی که شکل­دهندة تمدن‌ها هستند، توجه کنند و واقعیت و قوانین حاکم بر آن را دریابند؛ معلول‌هایی که در بستر تاریخ این دوره وجود دارند از عوامل مبهم و پیچیده منشعب شده­اند و برای دستیابی به این عوامل و درک درست از ماهیت آنها، به تعمق و نگرش دقیق و ژرف­بینانه نیاز دارند تا عوامل، زمینه‌ها و بسترهای شکل­دهندة حوادث را ـ که از پی یکدیگر به منحصة ظهور می­رسند ـ دریابند و از سطحی­نگری، پرهیز کنند. تغییر و تحول روند ضرب سکه، یکی از فرایندهای جدایی­ناپذیر هر حکومت است که در مسیر تاریخ دچار افت و خیزهایی می‌شوند. بررسی تغییر و تحول روند ضرب سکه در باختر می‌تواند موضوعی باشد تا با رویکردی جامع و جدید تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مادی را مورد بررسی قرار دهد و افزون بر آن تغییر ساختار حکومت باختر را با نگاهی به علت و معلول آن روشن سازد. این مسئله، مقالة حاضر را بر آن داشته تا برای روشن‌تر شدن سیر و روند ضرب سکه و تهیه و توزیع آن در دورة 130 حکومت باختر به بررسی، کاوش و پویش در منابع و مآخذ و تحقیقات و پژوهش‌های حاضر بپردازد؛ با این سؤال که روند ضرب سکه، تهیه و توزیع آن، از ابتدای شکل­گیری حکومت یونانی باختر تا سقوط، چه تغییر و تحول و فراز و نشیب‌هایی را پشت­سر گذاشته است؟  

2. سکه و روند ضرب آن در دورة شکل­گیری حکومت یونانی باختر

دانش سکه­شناسی اطلاعات عمده‌ای را از وضعیت قلمرو حکومت یونانی باختر در آسیای مرکزی ارائه می‌دهد و در حقیقت، بایستی گفت که محقق یا پژوهشگر می­تواند با مطالعة سکه­ها، امکان بازسازی رئوس کلی تحولات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دینی این حوزه را فراهم کند. سکه‌های یونانی باختر، مانند سکه‌های سلوکی به صورت نقره­ای ضرب ‌شده­اند. سکه‌های طلا تنها در موارد استثنایی ضرب می‌شده است؛ این سکه‌ها منحصر به سکه‌های سلطنتی بوده که با الگوبرداری از سایر سکه­های متداول ضرب می‌شده­اند، حتی سکه‌های مفرغی که در داد و ستدهای معمولی کاربرد داشتند از این روال مستثنی نبوده­اند (برنارد، 1374 :­149-148) سکه‌های یونانی باختر را بر اساس تقسیمات مشخص جغرافیایی می‌توان به دو گروه اصلی تقسیم کرد:

1. سکه­های شمالی (باختری): این نوع سکه در نواحی شمالی هندوکش تحت تابعیت یونانی باختر ضرب می­شد و تقلیدی از سکه‌های سلوکی⁽¹⁾ بود (برنارد، 1374 : 148-149 -Rapson,1962: 391 ). چنان­که از شواهد برمی‌آید، این سکه­ها شکل و ظاهر یونانی داشت، به طوری­که هر سکة یک­درهمی 4/4 گرم و هر سکة سه­درهمی 5/17 گرم وزن داشت و معمولاً نام پادشاه با خط یونانی بر روی آن درج می­گردید. (برنارد،1374­: 149). در بخش­های جنوبی هندوکش سکه‌های هند ـ یونانی ضرب می­شد، به طوری­که وزن کمتری نسبت به معیارهای یونانی داشتند. (برنارد،1374 :­149) این سکه­ها به سکه‌های هندی بیشتر شبیه بودند؛ نشانه‌های محلی و بومی روی سکه نشان­دهندة این مسئله است.

2. سکه­های شرقی (هند­ یونانی): این سکه‌ها معمولاً دو زبانه هستند؛ بخشی از نوشته­های آن به خط یونانی و یا رومی و بخش دیگر آن ترجمة همان نوشتار به زبان پراکریتی (Prakrit) یا همان کهروشتی (Kharoshti) است که توسط استادکاران یونانی باختر زینت­بخش سکه­ها شده است. از این نوع سکه‌ها بیشتر سکه‌های یک درهمی در دست است که گاهی مانند سکه‌های قدیمی هندی با علامت فشرده چهارگوش ضرب می‌شدند. ضرب سکه‌های هند و یونانی به این سبک از زمانی که هند توسط فرماندهان یونانی باختر مانند مناندر تصرف گردید، آغاز شد، به­طوری­که تاریخ ضرب آنها به بعد از سال180 ق.م بازمی‌گردد. این روند حتی تا بعد از سقوط حکومت یونانی باختر در شرق، مقارن با دوران استراتو دوم (سال 55 ق.م) ادامه داشت (برنارد، 1374 :­149). نخستین سکه‌هایی که به دو زبان یعنی یونانی و کهروشتی متداول و مرسوم بود، سکه‌های مسی گرد دمتریوس اول است. (­Whiteheed,1914:5). با راه‌یابی صنعت ضرب سکه از هند، چین، یونان و ایران به باختر، تحول مناسبی در ضرب سکة شاهان یونانی باختر به وجود آمد. آنان با الگوبرداری مناسب از شاهان سلوکی آن را کامل­تر کردند (­Sehayler,1958:409- Madonald,1903:92-93-94)؛ علاوه بر راه­یافتن خطوط یونانی و کهروشتی، خط سوم با نام هندی (سانسکریت) هم در جرگة سبک نوشتاری سکه‌های یونانی باختر وارد شد. در دوران شاهان اولیة یونانی باختر ضرب سکة طلا رایج بود، با توجه به یافته­های باستان­شناسی تعدادی از این سکه­ها به دیودوتوس دوّم باز می­گردد؛ به­طوری­که از مستندات تاریخی برمی­آید او قصد داشت نمایشی از ثروت خود را به تصویر بکشد و در این دوران برای اولین­بار مسکوکات نیکلی در دنیا ظاهر شدند (فاضل، 1328­:9) که تا حدی بیانگر رشد و گسترش صنعت ضرب سکه در باختر است. بعدها با آمدن استادکاران ماهر از سایر نقاط به باختر، تحول خوبی در امر ضرب سکه به­وجود آمد، به­طوری­که چهره‌پردازی‌های برگرفته از تصور و خیال استادکاران روی سکه‌ها نقش بست و زیبایی و لطافت خاصی به سکه‌ها بخشید؛ افزون بر این سکه تصویر شاهان یونانی باختر در کنار تصویر خدایان یونانی تجلی پیدا کرد. شاهان باختر با به­کار­گرفتن هریک از این تصاویر سیاست خاصی را دنبال می‌کردند ( Rapson,1962: 391- فاضل، 1328 : 13- کهزاد،2 /1384: 358­).

شاهان اولیه یونانی باختر تصویر زئوس⁽²⁾ را بر روی سکه‌های خود ضرب کردند، درحالی‌که شاهان بعدی هراکلس را به عنوان نمادی از سکه‌های خود برگزیدند. در دوران اُکراتیدس شکل و تصویر آپولون (رب‌­النوع طوفان و طبابت) جانشین تصاویر قبلی گردید. هرچند در دوران اوتیدموس تصویر هراکلس⁽³⁾ به عنوان رب‌النوع حامی خاندان وی نسبت به سایر تصاویر ترجیح داده شده است، این مسئله نشان می­دهد که تمام خدایان اساطیری یونانی در باختر از محبوبیت خاصی برخوردار بوده­اند. بعدها تصاویر شاهین، اسب و فیل بر روی سکه‌های شاهان یونانی باختر نقش بست که هریک از این نمادها معانی خاص خود را داشتند که تا حدی بازتابی از تفکر و اندیشه شاهان یونانی باختر از قدرت و سلطنت­شان بود (Gardner,1914:19). این روح و تفکر معمولاً از طریق شاهان به استادکاران انتقال پیدا می‌کرد که آنان با ژرف­اندیشی و ظرافتی تمام، معانی مورد نظر شاه را بر سکه­ها نقش می‌کردند. سکه‌های شاهان یونانی باختر در کل میراث‌خوار نظام مالی و پولی یونانیان، خاصه سلوکیان بود که تقریباً با نظام مالی و پولی دوران اسکندر برابری می‌کرد (Whiteead,1914:5-6- Comstock,1969:109-110). بهترین مدعا برای اثبات این امر سکه‌های دیودوتوس اول است که در یک طرف آن سر ناشناس و در طرف دیگر تصویر هراکلس (Herakles) یا هراکل (Herakl) با گرزی در دست، قرار دارد که با خط یونانی به صورت عمودی نوشته شده است. برخی از سکه‌های دیودوتوس اول، به صورت طلا ضرب شده و نسبت به سکه­های دیگر از وزن سنگین­تری برخوردار است که تقریباً از نظر شکل با سکه‌های طلایی آنتیوخوس دوّم برابری می­کند و حتی شاید بتوان گفت از روی آنها الگوبرداری شده است. بر روی سکه‌های نمونه‌برداری شده، سر شاه قرار دارد و پشت سکه، تصویر لخت و برهنة زئوس که سرپا و به پشت ایستاده و صورتش را به طرف چپ برگردانده است. او در حقیقت، در حال پرتاب­کردن نیزه­ای تصویر شده که روی بازوی راستش حلقة نورانی و بر روی بازوی چپش یک سپر خالی قرار دارد                      (­Wilson,1842: 218,219). در طرف دیگر سکه، تاج و در قسمت پایین شاهینی سرپا ایستاده است. سکه‌های ضرب­شده در باختر به نحوی داستان قیام باختر را تداعی می‌کنند؛ این شواهد و مدارک سکه­شناسی حتی در زمان آنتیوخوس دوّم نشان می‌دهد که دیودوتوس قبلاً سکه‌هایی برای خود ضرب کرده و در این سکه­ها، سعی کرده است خود را جزئی از خاندان سلوکیان معرفی نماید (­Ramsey,2005,47-­Comstock,1969:110,113). سکه‌های ضرب شده دیودوتوس اول، شباهت زیادی به سکه‌های آنتیوخوس دوم دارد. این سکه‌ها به صورت عالی ضرب شده‌اند و سکه‌های طلایی دیودوتوس دقیقاً به سبک و سیاق سکه‌های آنتیوخوس دوم است. سکه‌های متعددی از دیودوتوس دوم موجود است که او را با یک نیم­تاج که نمادی از شاهان بوده است نشان می­دهد و حتی سکه‌هایی که قبلاً با تصویر خود او ضرب شده، او را در قالب یک شهربان مصور می­سازد (Selby,1833/41:275). بررسی تصاویر بر روی سکه‌های ضرب­شدة دیودوتوس، مشکلاتی را برای باستان­شناسان و مورخان به­وجود آورده است، زیرا در تمامی سکه‌های طلا و نقره تصویر زئوس با سر نورانی مصور شده و در طرف دیگر طرحی از آَنتیوخوس و یا دیودوتوس را در خود دارد و در کنار آن یک واژه به نام «راگید» (­Raged) به معنی «پیر و سالخورده» یا جوان را یدک می­کشد. اگر به این گزارش ژوستین مستند شود در آن گزارش، ژوستین پسر دیودوتوس اول را با پدرش همنام می­داند (Selby,1833/41:275)، از­این­رو می‌توان دریافت، اساس و پایة اصلی تصویر این سکه‌ها (یعنی تصویر شاه جوان و پدرش) از تصویر آنتیوخوس دوم الگوبرداری شده ­است و با این تفاوت که دیودوتوس سالخورده علاوه بر نام خود، تصویر آنتیوخوس دوم را بر روی سکه‌های خود ضرب کرده؛ در حالی که دیودوتوس جوان فقط نام خود را ضرب کرده و از آنتیوخوس نامی نبرده است ( Gardner,1914:19- Selby,1833/41:275- - Narain,1957: 16,17- Mitchiner,1975:36 – Kovalenko,1995, 1996, :75 – kritt,2007:7). بررسی القاب سکه‌های دوران پایانی دیودوتوس اول نشان می‌دهد که حداقل دو سکه از میان سکه‌های ضرب­شدة او به صورت کارگاهی بوده که توسط چند استادکار ضرب شده‌اند، چنان­که در دورة بعد شمار این نوع سکه‌ها در قلمرو حکومت یونانی باختر افزایش یافته است. تنوع این سکه‌ها به دوره­های تاریخی و تحولات عمدة آن باز می‌گردد. این تحولات در ضرب سکه‌ها، رنگ و شکل آنها تأثیر زیادی داشته و در کل سکه‌های دیودوتوس با سبک و سیاق آنتیوخوس دوم به دو دسته تقسیم می‌شوند:

سکه­های نقره­ای: سکه­هایی هستند که نشان می‌دهند دیودوتوس هنوز والی شهربان باختر بوده است.

سکه­های طلا: سکه­هایی که به دوران اعلام استقلال او برمی‌گردد ( Wilson,1842: 218). بنا­ به نظر گاردنر، این سکه‌‌ها به­ عنوان اولین نشانه­های شورش او به حساب می‌آیند (Gardner,1914:19) که در آن وی به عنوان رهبر شورشیان معرفی می‌شود و این امر بدان معنی است که ابن خلدون در مراحل سیر تمدنی به آن اشاره می‌کند؛ که تمدن‌ها در ابتدای شکل­گیری­شان از تمام امکانات موجود استفاده می‌کنند تا به  مرحله­ای از ثبات برسند.

چنان­که اشاره شد، یکی از ویژگی‌های مرحلة اول ضرب سکه در باختر، الگوبرداری از سکه­های سلوکی است که یک طرف سکه­ها با خطوط یونانی به صورت عمودی و طرف دیگر، با تصویر زئوس یا هراکلس آراسته شده است؛ و همچنین شکل و ظاهر آنها به صورت گرد بوده و در پشت سکه تصویر زئوس یا هراکلس با نیزه و بر روی سکه هراکلس با سپری ایستاده روبه­رو یا ایستاده به پشت مصور شده و غالباً در تمامی سکه­ها روال به همان صورت ادامه داشته است. اگر با تعمق بیشتری به این روند توجه شود می­توان دریافت که خدایان یونانی از هرگونه پوشش عاری هستند و هریک از آنان در بالای سر حلقه­ای از نور را با خود دارند. در قسمت پایین، زیر پای چپ هراکلس، تصویر شاهینی که نمادی از مظهر قدرت است، وجود دارد. شاه باختر به منظور رسمیت دادن به حکومت یونانی باختر، با تصویر کردن خدایان یونانی در یک طرف سکه و همچنین بازنمایی گسترش قدرت شاهان باختر به تمام نقاط امپراتوری، با مصور کردن تصویر خود و شاهین، تجلی اندیشه خود را بر روی سکه از طریق استادکاران سکه بیان کرده ­است، به طوری­که آراستگی ظاهری سکه‌ها در دوره­های تثبیت، اوج و انحطاط حکومت با یکدیگر متفاوت است.

3. سکه و روند ضرب آن در دورة تثبیت و اقتدار

بعد از دیودوتوس دوم، اوتیدموس در رأس قدرت قرار گرفت ( Rawlinson, 1969: 57, 58- Gardner, 2005: XX) و خاندان دیودوتوس از صحنه سیاسی باختر حذف شدند (Strabo,1961/2: 253). او به تقلید از دیودوتوس اول و دوم و با الگوبرداری از سکه­های آنتیوخوس دوم به ضرب سکة طلا اقدام کرد تا موجودیت حکومت باختر را به جهانیان اعلام نماید. شاه سلوکی زمانی که دریافت در مرزهای شرقی او دولت مستقل پا به عرصه وجود گذاشته است، با طرح پیشنهاد صلح، موقتاً غائله با روم را کنار گذاشت و با سپاهی بزرگ به طرف شرق رهسپار شد. اوتیدموس در آغاز مقابل آنتیوخوس مقاومت کرد، ولی سپاه او یارای مقابله با سپاه سلوکی را نداشت و درهم شکست و سعی کرد با پیشنهاد صلح، شاه سلوکی را به خود جلب نماید. از این رو آنتیوخوس دوم، اوتیدموس را به سبب اعلان استقلال بازخواست نمود، ولی بنا به دلایلی او را مورد نوازش قرار داد و سعی کرد با او مدارا نماید. آنتیوخوس در این برهه از زمان دریافت به سبب مشکلاتی که در مرزهای غربی با روم دارد نمی‌تواند در یک زمان هم از مرزهای شرقی و هم از مرزهای غربی حکومت سلوکی دفاع کند، ازاین­رو، به منظور حفظ مرزهای شرقی از حملة سکاها، حاکمیت نسبی باختر را پذیرفت (Wilson,1842: 221). آنتیوخوس بعد از پایان­یافتن مشکلات مرزهای غربی و قبول شکست در مقابل روم به­منظور جبران مافات گذشته و همچنین گسترش مرزها و رفع سرخوردگی شکست از روم، به طرف شرق رهسپار شد. او با کمک اوتیدموس توانست اشکانیان را در مرزهای خود زمین­گیر سازد و با استفاده از نیروی کمکی اوتیدموس و عاریت گرفتن فیل­های جنگی از بخش­های هند، دامنة متصرفات حکومت سلوکی را تا آن سوی هند گسترش دهد (Tarn,1966:138). علاوه بر آن، اوتیدموس نیروهایی جهت تقویت سپاه آنتیوخوس فرستاد تا او بتواند کشورگشایی خود را در هند کامل نماید.

آنتیوخوس به هنگام بازگشت از هند، تمامی ایالات فتح شده را به هم‌پیمانش (اوتیدموس) واگذار کرد و در همان زمان خواهر خود را به ازدواج دمتریوس پسر اوتیدموس درآورد. از این زمان به بعد تمامی حاکمیت منطقه شرق به اوتیدموس و پسرش واگذار شد. از اوتیدموس علاوه بر سکه­های طلا، سکه‌های زیاد دیگری به جای مانده است. این سکه‌ها با کیفیت عالی ضرب شده­اند و بسیار متنوع هستند (Wilson,1842:222). سکه­های اوتیدموس از لحاظ طرح و الگو بسیار زیبا و از لحاظ جنس فلز خالص می‌باشند. چنان­که اشاره شد این سکه­ها به تقلید از سکه‌های قبلی در باختر ضرب شده­اند. سکه‌های نقره‌ای اوتیدموس تقریباً بدون استثناء در قسمت شمال هندوکش، در قهندز، (بلخ و بخارا) و همچنین در حوزه باختر یافته شده است که تا حدی نشان­دهندة حوزة نفوذ این حکومت در منطقه می­باشد (Wilson,1842:222). شمار زیادی از سکه‌های مسی هم از اوتیدموس در قسمت جنوب کوه‌های منطقة بگرام پیدا شده و حدس زده می‌شود، این سکه‌ها توسط تجار و از طریق داد­و­ستدهای بازرگانی به منطقة بگرام رسیده باشند. بر روی تمامی سکه‌های پیدا شدة اوتیدموس، عنوان شاه به خوبی به تصویر کشیده شده و در یک نمونه از سکه‌های نقره‌ای او، شاه بدون تاج است، اما سربند هندی و پارسی بر روی پیشانی او بسته شده که به معنی پادشاه است، این چهره‌ها به صورت نیم­رخ و با صورتی صاف و بدون ریش مصور شده است (­Wilson,1842:223).

در نمونة دیگر از سکه‌های اوتیدموس، تصویر شاه با ریش مصور شده که ظاهراً به این معنی است که آنها از سر زئوس (Jypiter) برای شاه الگوبرداری کرده­اند. در سکه‌های نقره‌ای اوتیدموس، تصویر هراکلس طوری نشان داده شده است که لباسی بر تن ندارد و بر روی صخره‌­ای سنگی نشسته است (Wilson, 1842: 222). این تصویر از جمله شواهدی است که نشان می‌دهد سکه‌ها به همین صورت در شهرهای یونانی ضرب می‌شده‌اند و به راحتی می‌توان این نشان را بر روی سکه‌های آنتیوخوس (تئوس) در سلوکیه یافت. از­این­رو، سکه‌های اوتیدموس را می‌توان به سه دسته عمده تقسیم کرد: سکه‌های طلایی، سکه‌های نقره­ای، سکه‌های مسی. در تمامی سکه‌ها، طرح‌ها و نمونه‌های شاهان سلوکی، خاصه آنتیوخوس (تئوس) الگوبرداری شده است (Wilson, 1842: 222).

در سکه‌های طلایی، سر شاه در سمت راست قرار دارد. در این تصویر سر شاه بدون تاج است و سربندی بر سر دارد، در پشت سکه، هراکلس به صورت برهنه و عریان دیده می­شود، در حالی که بر روی صخره‌ای نشسته و دست چپ او خالی است و در دست راست او گرزی قرار دارد و یک کوپه سنگ به صورت یکپارچه در پشت­سر او قرار گرفته است. این سکه نمونه­ای کاملاً بی‌نظیر است و نخستین تصویری است که از اوتیدموس به نمایش درآمده است. از نشانه­های این سکه­ها زیبایی بی­وصف آنهاست که طراحان سکه با هنرنمایی خاص، جلوة بی­نظیری به آن بخشیده­اند. تصاویر در نهایت زیبایی، صاف و روشن، با خطوطی خوانا، بدون ناهمواری و به صورت کاملاً گرد ضرب شده­اند و این امر نشان­دهندة ثبات دولت و اقتدار آن است که طراحان بدون دغدغه آن را با هنرنمایی تصور کرده­اند که این موضوع با دورة دوم و سوم نظریة ظهور و سقوط تمدن‌ها هم‌خوانی دارد. به طوری­که، این روند بیانگر اینست که جامعة سادة باختر در یک یا دو دهه تلاش و کوشش حاکمان با الگوبرداری از سایر حکومت‌ها، از یک جامعة کاملاً سنتی، عشیره­ای و شبانی به­سوی جامعه­ای پیچیده با سازمان‌ها و مؤسسات مترقی گام نهاده است. سکه‌های اوتیدموس از نظر شکل، کتیبه‌ها و تصاویر با یکدیگر متفاوت هستند. در کل نشستن هراکلس بر روی سکوی سنگی که در پشت سرش قرار دارد و همچنین وضعیت قرارگرفتن پوست شیر در دستش، همگی از وضع موجود تبعیت می‌کنند. ( Madonald, 1907/27: 158- Kurt, 1943/25:304) در ارزیابی کلمات و حروف می‌توان دریافت که این سکه‌ها برای یونانیان یا کسانی که به زبان یونانی مسلط هستند، ضرب شده است. در برخی از سکه­ها نوشته‌ها دارای اشکالاتی فراوانی هستند و شاید بتوان گفت که ظاهر سکه‌ها نشان می‌دهد که متعلق به دوران اوتیدموس می‌باشد. نوع دیگر از سکه‌های اوتیدموس، مسی، در اندازة متوسط، و گرد است که سر شاه در سمت راست و بدون تاج قرار گرفته است و در پشت سکه، اسبی در حال چهارنعل دویدن مشاهده می‌شود (­Wilson, 1842: 222- Whiteead, 1914: 10-11).

تمامی سکه‌های مسی، چه در اندازة بزرگ و چه در اندازة کوچک این عصر از لحاظ طرح، نحوة قرار گرفتن آنها، نوع آرایش، تزئین و علامت‌های معروف سکه­شناسی، شبیه به سکه‌های نقره‌ای اوتیدموس است. اما ویژگی‌ آنها و همچنین شرح و توصیفات دربارة سر شاه خیلی متفاوت‌تر از سکه‌های نقره‌ای می‌باشد           (­Wilson,1842:222). به دلیل کوچکی تصاویر شاه بر روی سکه­ها، گاهی در تشخیص آنها اشتباه پیش می‌آید و  تصویر شاه را از خدایان نمی‌توان جدا کرد ( Wilson, 1842:226-227- Whiteead, 1914:10-11). با این وجود، شکل‌ها و تصاویر ضرب­شدة خدایان یونانی بر روی سکه‌های اوتیدموس نشان­دهندة تأثیر هنر و صنعت ضرب سکة یونان و تجلی آن در هنر یونان باختری است ( Gaurganath, 1920: p.15,16)؛ و شاید بتوان گفت یکی دیگر از ویژگی­های سکه­های این دوران، تک­تصویر بودن سکه­هاست که تصویر شاه در اولویت قرار دارد. در­حالی­که، در دوره­های بعد تصویر دوتایی و حتی تصویر زنان دربار بر روی آنها نقش می­بندد.

بعد از اوتیدموس، فرزندش دمتریوس عهده­دار حکومت گردید. از دمتریوس سکه­های زیادی به­دست آمده است که او را با سربند شاهی نشان می‌دهد. بنا بر اسناد و مدارک موجود، قلمرو حکومت دمتریوس محدوده­ای از جنوب هندوکش را دربر می‌گرفت. او با استفاده از تدبیر و کیاست مناندر­⁽⁴⁾، سردار معروفش، توانست متصرفات خود را در این بخش توسعه داده و بر بخش غربی هند دست یابد. پیروزی­های دمتریوس در هند بر روی سکه‌های وی تأثیر گذاشته است به­طوری­که در این دوره نمادهای هندی شرقی به تدریج بر روی سکه‌های باختری نمایان می‌شوند. این نمادها تصاویری تقلیدی از سر و خرطوم فیل است و این امر نشان می­دهد که فیل تا این زمان در جنگ‌های شاهان باختر هنوز جایگاهی نداشته و از این دوره به بعد در سپاه باختر راه پیدا کرده است (دیاکونوف،1380: 198).

سکه‌های زیادی از دمتریوس باقی مانده است که آنها را می‌توان به دو دسته مجزا چون سکه­های نقره­ای و سکه­های مسی تقسیم کرد. در سکه‌های نقره‌ای سر شاه در سمت راست به همراه یک سربند و کلاه­خود به صورت یک فیل منعکس شده است. در پشت سکه هراکلس ایستاده است و در دست چپ او گرز و پوست و بر سرش یک تاج گل قرار دارد. در نمونة دیگر از سکه‌های نقره‌ای دمتریوس، سر شاه مانند سکه‌های قبلی است؛ اما او با لباس زمخت و خشن است و در پشت سکه، تصویر هراکلس به صورت ایستاده نشان داده شده است. یکی از ویژگی‌های سکه‌های دمتریوس، وجود خط‌های یونانی و کهروشتی است که جلوة خاصی به سکه‌ها می­بخشد (­Whiteead,1914:5). در سکه‌های مسی سر شاه در سمت راست قرار دارد و در حالی که برهنه است، تاج بزرگی بر سر دارد و انتهای گرز بر روی دوش چپش قرار گرفته است و در پشت سکه چهرة آپولون مصور شده که در این تصویر لباس کمی به تن دارد و روبه­رو ایستاده و سرش نورانی است. آپولون در این تصویر دست راستش را بالا برده و دست چپ او به طرف پایین آویزان است و در دستش کمانی دارد، اگرچه در سکه‌ها از نمونه‌های متفاوتی استفاده شده است، سکه‌های او از جهتی شبیه به سکه‌های اوتیدموس می‌باشد و این امر نشان می­دهد که آنها از یک خانواده هستند (Jenkins,1954/19:15).

با بررسی سکه­های این دوره می‌توان وجود نمادها و الگوهای هندی چون سر و خرطوم فیل را در سکه­های باختر مشاهده نمود. حاکمیت دربار باختر در هند با حکومت مناندر ادامه یافت. مناندر در بخش شرقی رودخانة سند حکومتی را تشکیل داد که بعدها همسر و فرزندانش عهده­دار آن شدند. ضرب سکه­های دورة او به کلی با شاهان اول باختر متفاوت است. به طوری­که در تصویر زیر دیده می‌شود، سکه­ها به صورت دوزبانه آراسته شده­اند که تا حدی از راه‌یابی زبان‌های محلی و رسمیت­یافتن آنها در دربار باختر خبر می‌دهد. از ویژگی­های این دوره راه­یابی تصویر زنان دربار در سکه­هاست که با تصویر خدایان یونانی در پشت سکه­ها تلفیق شده­اند. 

4. سکه و روند ضرب آن در دورة اضمحلال و سقوط حکومت

جایگاه اُکراتیدس به عنوان پادشاه باختر بعد از دمتریوس کاملاً مشخص شده است و نشان می­دهد که او هیچ­گونه خویشاوندی با اوتیدموس ندارد؛ در­حالی­که برخی معتقدند او فرزند لائودیسه و دمتریوس است. سلطنت اُکراتیدس با سلطنت و پادشاهی مهرداد اول اشکانی (ششمین اشک) بین سال‌های 135- 160 ق.م در ایران مقارن بود. در این دوران باختر با موج جدیدی از توسعه‌طلبی مهرداد اول اشکانی مواجه گردید. مهرداد اول به بهانه حمایت از دمتریوس شاه مقتول باختری به منظور کوتاه­کردن دست غاصب از حکومت به قلمرو باختر حمله کرد. در زمان پادشاهی اُکراتیدس، شواهدی دال بر ضرب سکه در فتوحات هندی وجود دارد. اُکراتیدس توانست قلمرو خود را از منطقه پاراپامیزاد به طرف مرزهای هند گسترش دهد، به­طوری­که بعد از مدتی سیادت و سروری خود را بر باختر تثبیت نماید (­Strabo,1961/2 :253) بنا بر اسناد و شواهد تاریخی دو شاهنشاهی باختر و پارت خود را برای جنگ با سکاها آماده کردند. درگیری­های متعدد دمتریوس در جنوب برای دفع سایر مدعیان حکومت، همچنین مقابله با موج حملات سکاها در شمال و درگیری‌های درونی دربار و اغتشاشات حاشیه­ای موجب شد تا باختر بیش­از­پیش قدرت و توانایی خود را از دست بدهد و زمانی که اُکراتیدس به قدرت رسید، حکومت باختر از دیدگاه دور تمدنی در مرحلة سقوط و اضمحلال قرار داشت.

از اُکراتیدس سکه‌های زیادی در نزدیکی کوه­های پاراپامیزاد پیدا شده است. سکه‌هایی که در شمال یافت شده، اساساً سکه‌های نقره‌ای هستند که شماری از آنها بر سر راه تجاری شرق به غرب به­دست­ آمده است و بخش دیگری از این سکه‌ها از منطقة «کهندز» (­Kunduz) یا «قهندز» و همچنین نزدیکی کوه‌های کابل به دست ­آمده است. بیشتر مسکوکات مسی - که تعداد آنها به بیش از صد قطعه می­رسد-  از منطقة بگرام کشف شده است ( Wilson,1842:237). شواهد سکه­شناسی نشان می­دهد در سکه‌های نقره‌ای و مسی، شاه کلاه­خود بر سر دارد و در پشت سکه سربازانی سوارکار در حال حمله تصویر شده_­اند که با نوشته‌ای همراه شده است. بر روی سکه‌های کوچک نقره‌ای و همچنین سکه‌های کوچک مسی سربازان با کلاهی دراز (همانند کلاه اسقفان- یا طیار) در حال حرکت نشان داده می­شوند. بر روی تعدادی از سکه‌های نقره‌ای⁽⁵⁾ ( Browne, 2003: 212) شاه به جای اینکه کلاه­خود بر سر داشته باشد سربندی بر سر دارد و در پشت سکه تصویر آپولون قرار گرفته و نوشته‌ای به صورت عمودی به دو خط و به زبان یونانی بر روی سکه نقر شده است.                    (­Wilson,1842:237) تعدادی از این سکه‌ها همان سر را دارند، اما تصویر سربازانی با کلاهی شبیه کلاه اسقف‌ها (مثل طیار) در پشت سکه ضرب شده‌ است. چنان­که از شواهد سکه­شناسی برمی‌آید، این نوع کلاه یا کلاه­خود را اُکراتیدس دوّم پسر اُکراتیدس اول استفاده می­شده است. ساخت سکه‌های دورة اُکراتیدس تقریباً نسبت به سایر سکه‌های شاهان باختر متفاوت‌تر است؛ چرا که این سکه­ها از لحاظ عنوان، بزرگی و همچنین وجود سربازان به همراه کلاه، نشان از روند توسعه­طلبی حکومت باختر و گذر از مرحلة ثبات به مرحلة        پیش­روی و گسترش مرزها دارد. (Chase 1948/46:41 -Jenkins,1954/19:15) تا زمانی که با نخستین سکه‌های اُکراتیدس در هند برخورد نشده بود، هیچ‌گونه شواهد و مدارکی از توسعه‌طلبی و پیروزی اُکراتیدس در هند وجود نداشت. با بررسی این سکه­ها می­توان دریافت که با ویژگی‌های هندی و نوشته‌های متعدد ضرب شده­اند و در اصل می­توان دورة اکراتیدس را دورة اوج سکه­ها از هر حیث دانست که با سقوط دولت او تمامی سکه­ها ویژگی­های اختصاصی خود را از دست می­دهند. در سکه‌های نقره‌ای، تصویر اُکراتیدس به صورت برهنه و در حالی که تاجی بر سر دارد مصور شده است. در سکه‌های نقره‌ای، چنان­که دیده می‌شود، سر شاه در سمت راست با کلاه­خودی مصور شده که بر روی آن طرحی از معابد به همراه گوش و شاخ یک گاو نر نشان داده شده است. در سکه‌های دیگر سر شاه مانند تصاویر سایر سکه­ها مصور شده­اند و در پشت سکه‌ها تصویر سوارکاران آمادة حمله وجود دارد. در سکه‌های نقره‌ای دیگر سر شاه در سمت راست قرار دارد و شاه فقط یک کلاه بر سر و یک لباس خشن بر تن دارد، پشت سکه تصویر آپولون به صورت روبه­رو ایستاده را نشان می­دهد. در سکة نقره‌ای دیگری از اُکراتیدس، تصویر پدر و مادرش در یک طرف سکه و در طرف دیگر تصویر خودش مصور شده است. ( Babelon, 1887:81) سکه‌های مسی اُکراتیدس به صورت گرد و در اندازة متوسط ضرب شده­اند، بر سر شاه کلاه­خودی قرار دارد و سر شاه در سمت راست سکه واقع شده و در پشت سکه سوارکاران در حال حمله با کلاه اسقفی (طیار) تصویر شده­اند و در برخی از این سکه‌ها نوشته‌هایی دیده می‌شود             ( Wilson,1842:238). نوع دیگر از سکه‌های مسی اُکراتیدس چهارگوش است. در این نوع سکه­ها، سر شاه با تاج در سمت راست قرار دارد و در پشت سکه سوارکاران در حال حمله تصویر شده­اند. تعداد چهار قطعه از این نوع سکه در منطقة بگرام پیدا شده است که تا حدی اهمیت و میزان فعالیت شهر بگرام در این دوران را نشان می‌دهد. این سکه‌ها در نمونه‌، شکل، الگو و اندازه متفاوت ضرب شده­اند.

در سکه‌های چهارگوش اُکراتیدس، شاه کلاخودی بر سر دارد و تصویر شاه در سمت راست واقع شده و در پشت سکه شاه در حالی که ایستاده است در دستش شاخه‌ای از نخل خرما وجود دارد که نشان پیروزی او در جنگ است. درطرف دیگر سکه در قسمت پایین در زیر پای اکراتیدس سمت چپ، سر یک فیل مصور شده است (Wilson,1842:238,239). سکه­های به­دست آمده از اُکراتیدس تا حدی اوضاع پایانی حکومت یونانی باختر در غرب و شرق را نشان می‌دهد و تا حدی درگیری­های آن را در تمامی مرزهای کشور منعکس می‌سازد. یکی از ویژگی­های سکه­های عصر اُکراتیدس، ظهور چهرة زنان دربار بر روی سکه­هاست و معمولاً سکه به صورت دو تصویر است که در یک طرف آن تصویر زنان درباری و در طرف دیگر، تصویر خدایان یونانی متجلی می­شود. بعد از مرگ اکراتیدس فرزند او یعنی هلیوکلس در رأس قدرت قرار می­گیرد. چنان­که از مستندات تاریخی برمی­آید، در این دوره حکومت باختر از آشفتگی­های سیاسی زیادی برخوردار است؛ به طوری که شاه توانایی حل مشکلات باختر را ندارد.

با نگاهی کلی به اوضاع باختر در این دوره و همچنین با تحلیل سادة سکه­ها و بررسی ابعاد آن از قبیل طرح، نوع، جنس، شکل، اندازه، معیار سکه­ها، خط و زبان می‌توان گفت حکومت باختر در این دوران به مرحلة پایانی که در نظریة ظهور و سقوط تمدن­ها مطرح شده، نزدیک است. از هلیوکلس همانند اسلافش دو نوع سکه باقی مانده است؛ یک دسته از این سکه‌ها نقره‌ای و دستة دیگر مسی است که با نوشته همراه هستند. کلمات روی سکة مسی به درستی و تمیزی کلمات نقره‌ای نیست و بر روی یکی از سکه‌های نقره‌ای، ظاهراً نام «لیسی آسا» (­Lisiasa) نوشته شده است، این کلمه از لحاظ لغوی دارای معنی مبهمی است و مشخص نیست به چه منظوری به­کار گرفته شده است.

منابع دربارة هلیوکلس با عنوان جانشین اُکراتیدس، خاموش هستند. سکه‌های به­جای­مانده از هلیوکلس در کل به دو دسته تقسیم می‌شوند: یک دسته سکه‌های نقره‌ای و دستة دیگر سکه‌های مسی هستند؛ در سکه‌های نقره‌ای سر شاه با کلاه­خود و سربند در سمت راست تصویر شده است و در پشت سکه تصویر مرد و زنی وجود دارد که سربند بر سر ندارند و نیز لباس آنها از چرم است. این سکه‌ها بسیار زیبا و بی‌نظیر هستند، سر شاه در سمت راست با سربند و لباس چرمی یا کتان تصویر شده و در پشت سکه زئوس به صورت ایستاده روبه­رو درحالی‌که در دست چپش یک نیزه و عصای سلطنتی و در سمت راست آن حلقه‌ای نورانی قرار دارد، تصویر شده است. در نوع دیگر از سکه‌های نقره­ای هلیوکلس، سر شاه با سربند است و تصویر شاه در سمت راست قرار گرفته و در پشت سکه، تصویر زئوس مصور شده است، درحالی­که، در یک دستش نیزه و در دست دیگرش حلقه‌ای نورانی قرار دارد. از جمله سکه‌های دیگر هلیوکلس سکه‌های چهارگوش اوست که به شکل جالبی ضرب شده­اند. این سکه‌ها در اندازه­ای متوسط است و شاه با سربند و لباسی گشاد در سمت راست قرار گرفته و در پشت سکه تصویر فیلی در سمت چپ نقر شده است.

 در سکه‌های مسی چهارگوش هلیوکلس، تصویر فیلی در سمت راست سکه ضرب شده و پشت سکه خالی از تصویر است. تصویر شاه در یک طرف و در طرف دیگر تصویر خدایان یونانی است و به خط یونانی و کهروشتی یا به خط هندی و کهروشتی تزئین شده است. با تضعیف حکومت باختر در این عصر سکه­های طلا، نقره و مس به­تدریج جای خود را به سکه­های کم­ارزش­تری دادند و شکل آنها از حالت گرد به نیم­گرد و مصور با نوشته تغییر یافت و به تدریج به صورت چهارگوش مصور همراه با نوشته ولی بدون ظرافت و صیقل داده نشده و عاقبت بدون تصویر و نوشته درحالی­که فقط به یک عکس مبهم بسنده شده است، تغییر شکل داد.

بعد از حمله سکاها به باختر روند ضرب سکه در متصرفات هندی مناندر و اسلافش چون همسر و دو فرزندش استراتو اول و دوم ادامه یافت، (­Jenkins,1954/19:15) به­طوری­که از شواهد باستانشناسی برمی­آید این سکه‌ها در دورة پایانی حکومت یونانی باختر با افت محسوس از تمامی جهات مواجه گردید. (Gupta,1968:350)

سکه­های اواخر دوره حکومت یونانی باختر- استراتو اول

سکه­های استراتو دوم

5. نتیجه

با بررسی اجمالی سکه­ها می‌توان دریافت، تحولات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در روند رشد و توسعه سکه‌ها ‌تأثیر به سزایی داشته است. ساختار سیاسی حکومت باختر بعد از شکل­گیری هر قدر رو به توسعه و ثبات و به دنبال آن رو به کمال می‌رود، طرح، نوع، جنس، شکل، اندازه، معیار سکه‌ها، خط و زبان آن تغییر می‌یابد، چنانکه در دوران اوتیدموس، دمتریوس و اُکراتیدس این تحول در سکه‌ها به خوبی دیده می‌شود. بهترین نمونه از این نوع سکه­ها با طرح­های بسیار زیبا در دورة دوم حکومت باختر ظهور می­یابد که نشان از حاکمیت مقتدر و ثبات سیاسی و امنیت اقتصادی دارد. به طوری­که این رویه تا حدی با نظریة ظهور و سقوط تمدن‌ها با الگوی نظری دوری ابن­خلدون و سیر خطی توین‌بی مطابقت دارد. این امر نشان می­دهد که جامعة ساده و ابتدایی باختر با تأثیر و تأثر از سایر تمدن­ها و حکومت­ها به جامعة پیچیده مبدل شده است و نیاز دارد تا مؤسسات و بنیاد جدیدی ساختارهای حکومت را تغییر دهند و آن را به سوی کمال هدایت نمایند. چنانکه بعد از اُکراتیدس با ظهور هرج­و­مرج سیاسی و آشفتگی­ها در ساختار اقتصادی و اجتماعی و همچنین با حمله سکاها، درگیری­های داخلی، جدایی‌طلبی ایالات و ولایات، شکل، نوع، جنس و طرح سکه­ها تغییر می‌یابد و سکه‌ها از حالت گرد به صورت نیمه­گرد و بعدها چهارگوش تغییر شکل می­دهند و نوع فلزات از فلزات گران‌بها به فلزات پایین­دست و بی­ارزش چون مس تغییر می­کند و شکل و اندازة سکه‌ها از بزرگ به متوسط و از متوسط به کوچک‌تر و از حیث نقش و نگار و ظرافت، به زمختی و بی­ریختی و ناهموار سوق پیدا می­کنند. به طوری­که سکه‌ها در دوران پایانی حکومت یونانی باختر سکه­هایی به صورت ناخوانا، زمخت، کوچک، ناهموار، گاهی اوقات تک­تصویر، گاهی دوتصویر ـ شاه و همسران درباری ـ، گاهی فقط سر شاه و گاهی تصاویر گمنام و مبهم، و از لحاظ نگارشی گاهی بدون خط و گاهی با آشفتگی در خطوط ظهور پیدا می‌کنند که تا حدی بیان­گر ناکارایی حکومت، پایین­آمدن سطح درآمد ملی، افول اقتصادی، عدم رشد نقدینگی و تولید ثروت است که در مقایسه با سکه‌های دوران دیودوتوس اول، دیودوتوس دوّم، اوتیدموس، دمتریوس و اُکراتیدس در سطح بسیار پایین‌تری قرار می­گیرند.

پی­نوشت

1. به این معنی که هر سکه یک درهمی 4/2 گرم و هر سکه سه درهمی 8/9 گرم وزن داشتند.

2. خدای آسمان در اساطیر یونانی.

3. پهلوان اساطیری یونان

4. سردار سپاه باختر

5. وزن و سنگینی سکه‌های نقره‌ای را در حدود 75/233 گرم ارزیابی کرده‌اند و برخی معتقدند که این وزن بین 73/3 گرم و برخی دیگر آن معادل 55/7 گرم می‌دانند.