عنوان نوشتاری که هم­اینک پیش روست هرچند ممکن است چندان متعارف به ذهن نیاید، طرح و نقد و شرحش، هم برای جامعة مورخان ما هم برای جماعت باستان‌شناسان، تهی از اهمیت نیست. هم­تباری و خویشاوندی دانش تاریخ و باستان­شناسی و یا به مفهوم دقیق­تر و جامع­تر دانش آرکئولوژی بمانند خویشاوندی مادر است با فرزند نوزادش. البته نوزادی به­غایت شگفت و فرزندی برآمده از میان توفانی از شگفتی­ها چونان نوزادان اساطیری که هم ولادتشان پر از شگفتی­هاست هم پرورش و زندگی­شان گرانبار از ماجراهای شگفت (Wooley, 1930; Frankfort, 1956; Wheeler, 1964; Alsop, 1964; Duval, 1961: 87-120; Hubert, 1961: 121-195; Marrou, 1961: 325-422). اگر تسامحاً سرآغاز و پیشینة قلم مورخان را به مثابه حوزة خاصی از شناخت یا دانش و دانایی، قلم هرودت قرار دهیم؛ دو هزاره و سه سده بیش قلم مورخان به لحاظ زمانی بر کلنگ باستان‌شناسان تقدم داشته و قدمت و تجربة بیشتری را از سر گذرانده و درس­های زنده و فراوان­تری را در مدرسة تاریخ آموخته و آزمون­های واقعی­تری را نیز پشت سر نهاده است. از این منظر نسبت دادن مادر به آن و فرزند به این چندان دور از واقعیت به­نظر نمی­آید. به­ویژه وقتی تاریخ چونان رویدادی فرهنگی و اجتماعی و مدنی و معنوی مدنظر قرارگرفته شود خویشاوندی و مناسبت میان دانش تاریخ و باستان­شناسی مضاعف می­گردد و نسبت میان مادر و نوزاد یعنی مورخ و باستان­شناس و فاعل شناسا و موضوع شناخت یا شناسه و قلم و کلنگ و رابطه و هم­تباری میان متن و ماده فهم­پذیرتر و ماهوی­تر به اندیشه می­آید. حضور فراگیر و همه­سویه و تأثیرگذار تاریخ بر روان و رفتار و فرهنگ و زندگی و احساس و ادراک و اندیشه و آگاهی و ذوق و ذایقه و خلاصه سخن آنکه نحوة بودن و نوع رابطة ما با جهان و واقعیت­های آن چیزی نیست که بتوان آسان و نادیده از کنارش گذشت.

کدام تجربه و دانش و دانایی و اندیشه و باور بشری را سراغ داریم و می­شناسیم که داغ تاریخ بر جبین نداشته و به این یا آن طریق از تاریخ و موقعیت تاریخی و سیلاب و صیرورت و سیلان رویدادهای تاریخی تأثیر نپذیرفته و فارغ از محیط فرهنگی و اجتماعی و جغرافیای تاریخی و حوادث عصری که در آن زیسته­ایم در تاریخ بیان و آشکارشده و در جهان افق گشوده است. انسان وجودیست تاریخی­شده و تاریخ‌مند. این سخن از جنس همان مدعیاتی نیست که انسان را یکسر موجودی تاریخی می­داند و منبعث از اندیشه­های تاریخ­گرا و مشرب­های اصالت تاریخ روزگار جدید بوده باشد؛ هرچند که بی‌تأثیر از آن اندیشه­ها و رویکرد­ها بیان نمی­شود.  مراد ما از تأکید بر حضور تاریخی و تاریخ­مند انسان در جهان این است که حتی متعالی، آن‌سویی و مینوی و آسمانی­ترین مکاشفات و مشاهدات بشری ما در همین ارض تاریخ و حضور، موقعیت و تقدیر تاریخی انسان در جهان افق گشوده و آشکار شده­اند. نه تاریخ و رویدادهای تاریخی را فارغ و منتزع و منقطع از مناسبتش با مراتب و سپهرهای متعالی­تر هستی می‌توان فهمید نه حضور، تقدیر و موقعیت تاریخی انسان را در جهان صرفاً با رجوع به پوسته و رویه و لایه یا لایه­های بیرونی حوادث می‌توان معنا کرد و نه آنکه مهری را که تاریخ و موقعیت تاریخی که انسان در هر دوره­ای در آن می‌زیسته و آن را می‌آزموده بر جبین مکاشفات و مشاهدات معنوی و مینوی او می­نهاده می‌توان به آسانی انکار کرد و نادیده و نافهمیده از کنارش گذشت.

مراد ما از قلم مورخان در نوشتاری که پیش روست اشاره به دانشی است کثیرالاضلاع و کثیرالافعال و کثیرالاهداف و ذوبطون و توبرتو و پیچیده و پر چین­وشکن با تداخل­های چندسویه و همکاری‌های چندگون با رشته­ها و دانش­ها و حوزه­های معرفتی بسیار. دانشی به مفهوم هلنی آن «اتونوموس» (Autonomous)­⁽¹⁾ و به تعبیر راجر کالینگوود (Collingwood, 1999: xiii, xlii, 11, 20, etc.) که هم موضوعات و مآخذ و منابع و مستندات مورد مطالعه مستقل خود را دارد هم در طرح مسئله­ها و اتخاذ روش­ها و اهداف موردنظر با گام­های خود ره می­سپارد و منظر و معرفت تاریخی خود را نیز از امور واقع مورد مطالعه ارائه می­دهد. مراد ما از مفهوم کلنگ باستان‌شناسان نیز اشاره به دانشی دارد بیش­و­کم با همین اوصاف. دانشی هم برخوردار از منابع و مدارک خاص مورد مطالعه و تحقیق خود هم مجهز به­طرح­ها و برنامه­های پژوهشی و روش­ها و راهکارها و اهداف مشخص مورد نظر.دانشی به غایت کثیرالاضلاع و کثیرالافعال و ذوبطون و توبرتو و پیچیده و پرچین و شکن بمانند تاریخ و رشته­ها و دانش­های خویشاوند و هم­تبار دیگر، البته در قیاس با خویشاوندان نسبی و سببی‌اش عرصة مطالعاتش پرهزینه­تر و عمرخوارتر و میدانی­تر و بیابانی­تر بوده و با چهره­ای غبار دروان گرفته­تر گام برگرفته و با ورطه­های عبورناپذیرتر نیز رویارو بوده و دست­وپنجه فشرده است. با این همه همان پرسش­ها و مسئله­های بنیادین توصیفی (چه چیز؟) و تحلیلی (چه گاهی ؟) و (کجائی؟) و تبیینی (چگونگی؟) و تفسیری؟ (چرایی و چرا دار؟) و ارجایی و تأویلی (چه کسی؟ و یا چه کسانی و کدام عاملان و فاعلانی و کدام گروه­های صاحب اندیشه و انگیزه و نیت و هدفی ؟) که در فهم و معرفی رویدادهای تاریخی مورخان با آنها دست­وپنچه نرم کرده­اند؛ باستان­شناسان نیز با همین جامعیت با چنین پرسش­ها و مسئله­هایی در به­دست دادن معرفت و منظری باستان­شناسانه از روندها و رویدادهای تاریخی و فرهنگی منجمد و مفقود گذشته با آن رویارو بوده­اند­⁽²⁾. البته آن یک با محوریت منابع و اسناد مکتوب و این یک بیش از همه برمدار منابع مادی و ماده­های تاریخی و مدارک فرهنگی مثله و ناقص و الکن و خاموش گذشته. از این منظر هر دو دانش در قیاس با دانش­ها و حوزه­های معرفتی دیگر با جامع­ترین پیکرة پرسشی به­نحوی سرگیجه­آور درگیرند. البته همان­طور که در پیش یادآور شدیم باستان­شناسی به­رغم سرشت جذاب وسوسه­انگیزش و نوع منابع و ماده­ها و مدارک مورد مطالعه­اش از دانش تاریخ عمرخوارتر و پرهزینه­تر و سرگیجه­آورتر بوده و با ورطه­های عبورناپذیرتر و منطقه­ها و جغرافیای ناهموار و مه­گرفته­تر رویارو بوده است. در ادامه بحثی که پیش روست توضیح می­دهیم چرا باستان­شناسی چنین است.

تاریخ چونان رویداد و تاریخ به­مثابه نوع و حوزة خاصی از دانش و دانایی که در دورة جدید در خط مقدم منظر و معرفت و فهم ما از واقعیت و یا اساساً هر پدیده و رویدادی ایستاده و حضور فعال دارد درمیان مورخان و متفکران و عالمان انسان و اجتماع و فرهنگ بسیار متفاوت و متناقض وصف و تعریف و معرفی و فهمیده شده است. واقعیت این است که در میان طیف گسترده­ای از مشرب­ها و رویکردهای متفاوت مطرح شده به تاریخ و تبیین و تفسیر رویدادهای تاریخی دوگونه نگاه ایده­آلیستی یا آرمان­گرا و ناتورالیستی یا طبیعت­گرا و یا "استعلایی" (Trascendentalist) و فروکاست­گرا (Reductionist) از یک­سو و خوش­بینانه و ناخوش­بینانه از دیگرسو محوریت بیشتر داشته و تأثیرگذارتر نیز بوده­اند.

تاریخ از "خطرناک­ترین فراوردة شیمی روح آدمی" گرفته تا "رفیع­ترین اهداف در زندگی یک انسان" تعبیر شده است (Marrou, 1961: 9-23). دربارة انگیزه­های کشف مدرن تاریخ نیز نظرات متفاوت و ضد و نقیض بوده است. برای مثال نویسنده و متفکری چونان هانا آرنت که آثار فراونش دربارة وضع بشر دورة جدید شهرت جهانی نیز یافته است، مهم­ترین انگیزة کشف مدرن تاریخ و آگاهی تاریخی را نه اشتیاق تازه نسبت به بزرگی انسان نه افعال و انفعلات او و نه باور به این که معنای وجود بشری را در سرگذشت نوع بشر می‌توان یافت، بلکه نومیدی ازعقل بشری بود، که به نظر می­رسید تنها وقتی که سروکارش با اشیای ساخته انسان است کفایت دارد (آرنت، 1390: 432). ردگیری و رصد نه تلسکوپی بلکه میکروسکوپی­⁽³⁾ هرآنچه در لایه­ها و زیرلایه­های درونی و نهان­تر قیامتی از تحولات تاریخی و طوفانی از چرخش­ها و جنبش­ها و خیزش­ها و جهش­های فکری و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی که در جوامع اروپای سده­های پساقرون وسطایی اتفاق افتاده یقیناً کار بسیار دشوار و اساساً شدنی نیست. با این همه تا آنجا که به موضوع سخن و مباحث ما مربوط می­شود تلاش شده به سهم و نقش و دخالت آن تحولات و چرخش­ها و جنبش­ها و خیزش­های چند ضلعی که در کشف و جراحی مدرن و باستان­شناختی تاریخ موث افتاده­اند تصویری هرچند نه­چندان شفاف و نه جامع ارائه شود. انگشت تأکید ما روی زلزله­های سخت و سنگینی است که در منطقة غربی تاریخ طی    سده­های پساقرون وسطایی اتفاق افتاده و باستان­شناسی از زیر آوار همان زلزله­ها سر برکشیده است.

هیچ دوره­ای گشاده­دست و فارغ­بال و مصمم و کنجکاو و عطشناک­تر از دورة جدید سرمایه و عمر و اندیشة نسل­ هایی از سخت­کوش­ترین فرزندانش را به­پای تاریخ برای به­کف­آوردن و برکشیدن جرعه­ای از بادة معرفت از جام­های شکسته و رسوبات و فسیلات و فضولات و بقایای گذشته نریخته و هزینه نکرده است. این یک اتفاق ساده از جنس دیگر اتفاقات ریز و درشت روزگار ما نبوده است. در نظام دانایی دورة جدید معرفت و فهم تاریخی از واقعیت به­ویژه شاخه آرکئولوژیک آن در خط مقدم دانش و دانایی و اندیشة انسان روزگار ما به صحنه آمده و ایستاده است. مرحله­به­مرحله نیز با چهره­ای آرکئولوژیک یا باستان­شناختی و موزه­ای­تر ماهیت باستان­شناسانه خود را بیش­ازپیش آشکار کرده است. اینک لایه­نگاری­ها و گاه­شماری­ها و دوران­بندی­های کلنگ باستان‌شناسان از مرزهای"­تاریخ طبیعی" عبورکرده به­صورت مدلی فراگیر برای رشته­ها و دانش­های دیگر درآمده است. واژة هلنی­تبار آرکئولوژی یعنی دانش "ارخه­ها" و "لوگوس­ها"ی متکثر و مفقود و مهندسی و حرفه­و­فن جراحی و کاوش و کشف بقایای مادی گذشته نیز جامه معنای جدید و جهان­شمول­تر و فراگیرتر البته به­مفهوم مدرن آن برتن پوشیده است.

برای انسان هیچ دوره­ای، برای هیچ فرهنگ و مدنیت و سنت فکری و نظام اعتقادی و ارزشی هیچ  عصری درگذشته آن­گونه که برای انسان عالم مدرن و نظام دانایی و فکری و ارزشی دورة جدید تاریخ و حضور تاریخی انسان در جهان به­ماهو تاریخی و یا به­مفهوم دقیق­تر مطلق تاریخی موضوعیت و مدخلیت شناخت نداشته و موضوع و ماده معرفت نبوده است.

هیچ تمدنی، نظام دانایی هیچ دوره­ای درگذشته آن­گونه که نظام معرفتی و ارزشی و فکری دورة جدید با اراده و عزمی راسخ و استوار و اینچنین گسترده و پیوسته و نفس­گیر و فراگیر، وجب­به­وجب و لایه­به­لایه و دوره­به­دوره میراث سنت­ها و فرهنگ­ها و آثار و اثقال و اجساد و اجسام جوامع گذشته را تا مرزهای "تاریخ طبیعی­" زیر جراحی­های بی­امان خود نگرفته و زیر سقف موزه­هایش کنار هم نچیده و به ­تماشا نگذاشته است. آن سنت و میراث قلم مورخان و مؤلفان و دانش و اندیشه متن و پژوهش در نظام­های مفهومی و روش نقد و تحلیل و تصفیه و تنقیح و تفسیر و معناکاوی و تأویل منابع و متون و مآخذ و مستندات تاریخی اینک سر از کلنگ باستان‌شناسان و جراحان آثار و اثقال تاریخ و ماده­های فرهنگی گذشته و جراحی و کالبدشکافی ارض تاریخ آدمی و خوانش و معناکاوی و تفسیر و ارجاع و تأویل ماده­های الکن و صامت برکشیده و در خط مقدم معرفت و منظر و فهم تاریخی انسان روزگار ما دربارة تاریخ و موقعیت و معنای حضور تاریخی آدمی در جهان، ایستاده است.

این همه آتش و عطش و اشتیاق رجوع و حرکت به قهقرای تاریخ آن­هم در عصر تمدنی که هم به اندیشه و عقلانیت و مدیریت و دانش توسعه و پیشرفت شهره است هم آنکه در تحقق آن گوی شتاب را از دیگر جامعه­ها ربوده است تناقض­آمیز نیست!؟

این همه معاصرکردن مجازی آثار و اثقال ادوار گذشته و کنار هم گردآوردن و چیدن و به ­تماشا نهادنشان زیر سقف و پشت ویترین موزه­های عالم مدرن و به­ گواهی فراخواندن مردگان و متوفیان دیروز در محکمه باستان‌شناسان و داوران امروز پارادوکسیکال نیست!؟ این­ها همه چرا در این عصر جنجالی و مرحلة تاریخی خاص؟ چرا در جغرافیای تاریخی و مدنی و معنوی قارة غربی تاریخ؟ و چرا با چنین وسعت و مقیاس و شدت وحدت و شتابی عالم­گیر؟ طرح پرسش­هایی از این جنس نه صرفاً تاریخی­اند و نه فلسفی و نظری. هم نقد و تحلیل تاریخی تحولات را به چالش فرا می­خوانند هم فهم و داوری فلسفی و نظری رخدادها را به معارضه می­طلبند.

کشف و جراحی باستان­شناختی تاریخ دو مفهوم کلیدی در مباحث اکنون ماست. گمان می­برم ضرورت دارد دربارة هر دو مفهوم توضیحی فشرده و کوتاه ارائه شود. به­ویژه معانی خاصی که از مفهوم کشف و جراحی در نوشتار حاضر افاده شده است.

وقتی دربارة یک رویداد یک تحول تاریخی یا پدیدة نوظهور فرهنگی و اجتماعی از مفهوم کشف استفاده می­کنیم یا نام کشف را برپیشانی آن حک می­کنیم؛ باید دید واقعاً چنین کشفی اتقاق افتاده است؟ اساساً مراد ما ازکشف چیست؟ به­ویژه کشف به ­معنایی که در این نوشتار از آن افاده شده است. هرکشفی به مفهوم متعارف و معنای رایج لغوی و لفظی­اش یعنی چیزی، ماده­ای، منبعی، عنصری، فکری یا واقعیتی که در پیش وجود داشته لیکن از فکر و فهم و وهم ما نهان بوده و درباره­اش آگاهی نداشته و آن را نمی­شناخته­ایم. یا دست­کم آن­گونه که اکنون می­شناسیمش در پیش بر ما شناخته نبوده است. وقتی آشکار و آفتابی می­شود آن­را مکشوف می­یابیم. یعنی چیزی که دیگر بمانند لحظه پیش نهان از حس و فکر و فهم و وهم ما نیست. به تاریخ تفکر و تعقل، دانش و دانایی، فناوری و مهارت، هنر و ذوق و کنش­ها و خلاقیت­های ذوقی و          زیبا­شناختی و مهارت­های فنی مردمان که رجوع می­کنیم با حجم عظیمی از دستآوردهای بشری از این دست و جنس و نوع و به­همین مفهوم و معنا مواجه می­شویم. هر اختراع و ابداع و نوآوری نخست کشف قابلیت­ها و ظرفیت­ها و امکانات و منابع ناشناخته است و در مرحلة سپس­تر ترکیب­بخشیدن و پدیدآوردن بالفعل  ظرفیت­ها و قابلیت­ها و امکانات و منابع مکشوف.

 باستان­شناسی و یا به مفهوم دقیق و جامع­تر هلنی آن آرکئولوژی هم به­مثابه نوعی رویکرد هم­ نوعی ابزار و روش شناخت هم به لحاظ نوع منابع جدیدی را که در اختیار ما نهاده هم به­لحاظ نوع خاصی از اطلاعات و معلومات و معرفتی که از منابع مورد مطالعه با کلنک و دلو باستان‌شناسان برکشیده و به ­کف آورده، بی­تردید از جمله کشفیات بزرگ و دانش و دانایی فوق­العاده تأثیرگذار روزگار ما بوده است. با این­همه می­باید اذعان کرد که هنوز نمی­دانیم ما گذشته را کشف کرده­ایم یا آنکه گذشتة ما، اکنون ما را کشف کرده و به چالش و معارضه فراخوانده است؟! ما مردگان را نبش و کشف می­کنیم یا آنکه مردگان سر از گورها برکشیده و در ذهن و ضمیر ما چونان چوب در لانه زنبور افکنده­اند؟! به­هرروی هرکشفی و ابداعی یک سررشته­اش در سر ماست و یک سر و رشتة دیگرش در زمین و زمینه­های تاریخی و فرهنگی و اجتماعی گذشته­ای که بر آن تکیه زده­ایم.

مراد ما از مفهوم جراحی نیز به اصطلاح متعارف و معنای رایج و متداول آن یعنی شکافتن و حذف و یا جایگزین و ترمیم و تصحیح کردن عضوی و اندامی و یا جزئی و اجزائی و اعضایی از سیستمی که با اختلال مواجه است. از این منظر کلنگ باستان‌شناسان در قیاس با قلم مورخان یک نحوه و ابزار جراحی جدید ارض تاریخ بوده است که در روزگار ما اتفاق افتاده است. جراحی و کالبدشکافی که زخم­ها و تخریب­ها و حذف عضوی و اندامی از پیکر تاریخ و پیشینه و گذشته تاریخی آدمی را به­دنبال داشته است. با هرکلنگی که بر پیکر تاریخ فرود آورده­ایم با دستی لایه­ای متأخر را برکنده و برگرفته و حذف کرده­ایم و با دستی و کلنگی و  دلوی دیگر وارد لایه­ای متقدم­تر شده­ایم و تا ارض و خاک بکر طبیعت کار را ادامه داده­ایم. آنچه از پیکر لایه­ها برگرفته­ایم؛ زیر سقف عالم مجازها و مجازستان موزه­های عالم مدرن به تماشا نهاده­ایم. به­هرروی همة کالبدشکافی­ها و جراحی­های باستان­شناختی به­طرز اجتناب­ناپذیر به این یا آن طریق علی­القاعده با تخریب و ترمیم و واشکافی و واکاوی و بازسازی و حذف و حفظ و برکندن و برگرفتن لایه­ها و نهشت­ها و بافت­ها و یافته­ها همراه بوده است. اما این همة معنای جراحی باستان­شناختی ارض تاریخ آدمی نیست که در دورة جدید اتفاق افتاده است.

کشف و جراحی باستان­شناختی ارض تاریخ و تجهیز قلم مورخان به کلنگ باستان‌شناسان یک اتفاق ناگهانی و خلق­الساعه و ارمغان این یا آن نابغة فکری و علمی و ذوقی نبوده است. رویدادیست فوق­العاده مهم و برآمده از میان سیلان و سیلابی از تحولات سنگین تاریخی و طوفانی از چرخش­ها و جنبش­ها و خیزش­های فکری و فرهنگی و اجتماعی و افتصادی و علمی و فنی و سیاسی و مدنی و معنوی در قارة غربی تاریخ و جوامع اروپای پساقرون وسطایی. کشف باستان­شناختی تاریخ از جنس و سنخ کشف لحظه­ای و برق­آسا و شهودی این یا آن عنصر و ماده شیمیایی و واقعیت و قانون ناشناخته یا حاصل تلاش این یا آن نابغة فکری و علمی و فنی و ذوقی نبوده است. دانش باستان­شناسی و کشف باستان­شناسانه تاریخ در میان قیامتی از تحولات درون و برون­قاره­ای به­تدریج و مرحله­به­مرحله چهرة خود را آشکار می­کند. ظهور تدریجی اندیشه­ها و ارزش‌هاای جدید و بر صحنه­آمدن بازیگران دیگری بر صحنة نمایش تاریخ و فرهنگ و جامعه و جهان بشری ما که شهرهای ایتالیایی سده­های پانزده و شانزده و هفده از رم و میلان گرفته تا ونیز و فلورانس در خط مقدم آن ایستاده بودند؛ نقش و سهم فوق­العاده مؤثر در رویش و رشد و توسعه و بسط رویکرد­های آرکئولوژیک به تاریخ و گذشته بشر به­مثابه گذشته و پیشینة صرفاً و به­ماهو تاریخی داشته­اند. اومانیست­های باستان­پژوه (Marrou, 1961: 325-422; Bloch, 1961: 11-39; Dual, 1961: 87-120; Hubert, 1961: 121-195) و باستان­گرا و باستان­­پرست به اعتباری باستان­شناسانی بودند که هنوز نه دانش باستان­شناسی را می­شناختند و نه از پیچیدگی­ها و زیروبم­ها و ظرافت­ها و زمختی­های آن تجربه و شناختی عمیق و وثیق­تر داشتند. چنان­که گفته­اند و درست نیز گفته­اند در آن سده­های منقلب و متحول باستان‌شناسان بودند لیکن باستان­شناسی چونان دانشی دانشگاهی هنوز شناخته شده نبود و موجویت نپذیرفته بود (Ibid).

به­ هر میزان منادیان ارزش‌ها و اندیشه­های جدید و شهسواران حرکت و عزیمت به سوی عالم و آدم جدید باسنت و میراث و معنویت و نظام دینی کلیسای مسیحیت قرون وسطایی پرشتاب­تر و مصمم­تر فاصله می‌گرفتند رجوع باستان‌شناسانه و رویکرد­های "آرکئولوژیک" به مآثر و مواریث و افتخارات عهد باستان یونانی    ـ رمی و اندیشه و زبان هلنی ـ لاتینی در ذوق و ذائقه و ذهن و فکر آنها با رنگ و رمق و رونق و قوت بیشتر چهره آشکار می­کرد و بر صحنه می­آمد. ادبیات و هنر و ذائقه هنری و ذوقی و زیباشناختی آن سده­های ملتهب و منقلب و متحول پساقرون وسطایی ایتالیا به­طور اخص و دیگر جوامع اروپای غربی به­طریق اولی گرانبار از چنین کشش­ها و رویکردهای آرکئولوژیک به عهد باستان است. عصری و عهدی پایان می­گرفت و عالم و آدمی می­رفت و عصری و عهدی دیگر در تاریخ افق می­گشود و طرح عالمی دیگر افکنده می­شد و آدمی دیگر بر صحنة بازی فراخوانده می­شد و می­آمد که دیگر به تعبیر هانری کربن زائر عالم غیب و قدس نبود. جهانگرد بود و تاریخ گستر. موزه بنیاد می­نهاد و باستان­شناس بود و کلنگ برکف محشر دیگری را در تاریخ به­پا می­کرد. درمنطقة غربی تاریخ پرشتاب و پررنگ و رمق­تر از قاره­ها و منطقه­های دیگر تاریخ دیالکتیک گسست و رجوع را شاهد بوده­ایم. هرچند که اساساً تاریخ آدمی تقابل میان گسست­ها و        رجوع­هاست. گسستن و عزیمت و هجرت­کردن و فاصله­گرفتن از سنت و میراثی و رجوع دوباره به    سرچشمه­های از­ یاد ­رفته سنت و میراثی دیگر. البته در جوامع اروپایی پساقرون وسطایی این گسست و رجوع ماهیتی دیگر داشت. تعابیر ژرف و نغر و آموزندة عارف و شاعر روشن­بین ما جلال­الدین محمد بلخی (مثنوی، ج یکم، د دوم، ص385، ب 2495) را در همین رابطه ملاحظه کنید:

عهد ما بشکست صد بار و هزار                                   عهد تو چون کوه ثابت برقرار

گسست و پیوست، هجرت و عزیمت از سنت و میراثی و رجوع به سرچشمه­های سنت و میراثی دیگر در تاریخ و جامعه و جهان بشری ما هربار که جامة تحقق برتن پوشیده هم چهرة خاص خود را داشته هم آنکه صورت­ها و تصورهای خاص خود را نیز آفریده و آشکار کرده و به­تماشا نهاده هم با بازیگران دیگر بر صحنة نمایش آمده است. از این منظر دورة جدید نیز با کارگردانان و صحنه­پردازان و بازیگران دیگر بر صحنة نمایش آمده است. بازیگرانی هزارچهره و با صورتک­هایی از هر جنس و آمادة بازی در هر نقشی و در هر پرده و صحنة نمایشی. عصری به­غایت خلاق و فوق­العاده ویرانگر! باستان­گرا و پیش­رو! زلزله­خیز و طرح­افکن و طرح_­انداز!

زلزله­های سنگین و سخت سده­های پساقرون وسطایی در منطقة غربی تاریخ

سده­های منقلب و متحول و ملتهب پساقرون وسطایی جوامع اروپای غربی با زلزله‌ها و تکان‌های سنگینی آغاز شد که سرانجام ستون فقرات سخت و منجمد کلیسائیان و یک هزاره سنت و میراث مسیحیت قرون وسطایی را درهم شکست و فرو کوبید و روبید و بر ویرانه‌ها و روی آوارشان عالم و آدم دیگری را بنیاد نهاد و انسان عصر و عهد دیگری را بر صحنه فراخواند و طرح ارزش‌ها و اندیشه­های دیگری را از جنسی دیگر پی افکند. همه­چیز از آغاز در غربال نقد و بازاندیشی نهاده شد و از نو فهمیده و تعریف شد. ارابة آتشین تاریخ در طریقی دیگر و در مسیری دیگر به حرکت درآمد. افق عالمی دیگر در تاریخ گشوده شد. طرح عالم و آدمی دیگر نیز در جهان افکنده شد. انسانی دیگر بر صحنه آمد. با این همه متفکران و منادیان و معماران ارزش‌های جدید که اومانیست‌های باستان­گرا و باستان­پسند و باستان­پرست و باستان­پژوه در خط مقدم تحولات فکری بر صحنه بازی حضور داشتند مواد و مصالح تاریخی خود را برای طراحی و بنیادنهادن عالم جدید تنها از عهد باستان هلنی ـ لاتینی فراهم نمی­آوردند. آنها از یک هزاره سنت و میراث عهدینی نیز بهره می‌گرفتند. از همه مؤثرتر زمان افقی و تاریخی و حساسیت به حضور و تقدیر تاریخی انسان در جهان به ­ما هو تاریخ و مطلق تاریخی که منادیان و طراحان و معماران دورة جدید سنگ آن­را بر سینه می­کوفتند ملهم از سنت اعتقادی و آموزه­های کتاب و کلام مقدس بود که به­ میراث برده بودند و از آن بهره می‌گرفتند. میراثی که نقش تعیین کننده در حرکت و افتتاح تاریخی دورة جدید داشت. البته تهی­شده از فحاوی و معانی قدسی و متعالی و رازآمیز و یا به تعبیر دیگر سرچشمه­های فراتاریخی­اش. به دیگرسخن آن "آرخه"­، "تئوس­" و "لوگوس­" ای­ که در سرآغاز انجیل یوحنا هم مبدأ ابدی و سرمدی و متعال و مقدس بود و وحدت ذاتی داشت اینک به صورت "آرخه­"­های متکثر و اجساد خدای انکارشده و به­تعبیر نیچه "­به­قتل­رسیده" و مطلق تاریخی و دنیوی شده درلایه­های منجمد تاریخی جستجو و جراحی می­گردید و بقایا و آثارش زیر سقف موزه­های عالم مدرن به تماشا نهاده می­شد. لوگوس جدید نیز دیگر آن لوگوس یگانه و متعالی و مقدس نبود. عقلانیتی بود خودبنیاد و در جستجوی لوگوس­های مفقود (Davis, 1992: 334-347) گذشته برای فهم معنا و موقعیت متزلزل و متورم خویش. به دیگر سخن اندیشه و عقل و عقلانیتی که تاریخ را کشف و جراحی می­کرد ردای قداست و تعالی از تن برکنده و اینک با کلنگی "آرکئولوژیک" برکف و دلوی "آرکئولوژیک­" بر دوش در جستجوی جام­های شکسته و جسم و جسد مواریث و سنت­های گذشته به امید به­کف­آوردن باده­ای از معنا و دمیدن جانی از معرفت در تن تاریخ عالم مدرن به میدان آمده بود. تسری مفهوم هلنی­تبار و افلاتونی "آرکئولوژی­" به رشته­ها و دانش­ها و حوزه­های دیگر معرفتی صرفاً یک تسری مفهومی نبوده و نباید آنرا از چشم کاربست­های مفهومی صرف دید. به توسع معنایی آن چونان یک رویکرد مسلط بر اندیشة تاریخی و ذهنیت "آرکئولوژیک" انسان عالم مدرن نیز توجه داشت که واقعیت یا امر واقع­⁽⁴⁾ برایش یعنی جسم و جسد مرده­ای­ که هرطور می‌توان کاویده و کشف و جراحی و تجزیه­اش کرد. تصادفی نیست که شانه­به­شانه پدیدارشدن و برصحنه­آمدن آرکئولوژی و رویکرد­های آرکئولوژیک موزه­های عالم مدرن و رویکردهای موزه­ای نیز در دورة جدید درون فرهنگ و زندگی و ذهنیت و ذائقه انسان روزگار ما با شتابی نفس­گیر دامن گسترده و به­صورت پدیده­های نهادینه شده و تشکیلات کثیرالافعال وکثیرالاضلاع و کثیرالاهداف اجتناب­ناپذیر درآمده­اند. به­هرروی کشف و جراحی باستان­شناختی تاریخ و رویکردهای آرکئولوژیک به تاریخ و گذشته تاریخی بشر به­طور اخص و اساساً به جهان و واقعیت­های آن به­طریق اولی که در آن قارة غربی تاریخ در آن سده­های منقلب و متحول پسا قرون وسطایی جامة تحقق برتن می­پوشید و مرحله­به­مرحله پررنگ و رمق و رونق­تر از پیش بر صحنه می­آمد از جنس رخداد­ها و تحولات معمولی و ساده نبوده است. مفهوم زمان نیز در دورة جدید هم آرکئولوژیک فهمیده شده است هم آرکئولوژیک محک زده شده و با رویکردها و ابزارهای علمی که در خدمت و خادم رویکرد­های آرکئولوژیک بوده­اند سنجیده شده است. زمان­سنجی­های افقی و تاریخی و منجمد و اعتباری و قراردادی و بیرونی آرکئولوژیک اینک درخط مقدم معرفت و منظر و فهم ما از پیشینه و عقبه و سابقه رخدادهای تاریخی و پدیدارهای طبیعی ایستاده­اند. واقعیتی که زیر سقف و در محوطه­های جراحی­شدة باستان­شناختی ملموس­تر از هرجای دیگر می‌توان آن­را مشاهده کرد. این زمان خطی و تک­مسیری و افقی و آرکئولوژیک اکنون بر روان رفتار و ذهنیت و ذائقة همة فرهنگ­ها و جامعه­ها و جمعیت­های روزگار ما هرچند نه به یک درجه و دامنه و سطح و عمق رخنه کرده و تأثیر نهاده است. واقعیت این است که از مفهوم زمان نیز بمانند مفهوم ماده و مکان در دورة جدید بوی اجساد مردگان به مشام می­رسد. زلزله­های سخت و سنگین سده­های پساقرون وسطایی در منطقه و قاره غربی تاریخ چهره تاریخ و فرهنگ و زندگی جامعه و جهان بشری ما را مقیاس جهانی سخت تغییر داده است. این تغییر چهره و عالم و آدم بنیاد پذیرفته روی آواری از سنت­ها و مواریث فروریخته در همة قاره­های مدنی و معنوی عریان و عیان­تر از همیشه مشاهده می­شود. اینک پس­لرزه­های آن زلزله­ها و تکان­های سخت و سنگین همة تاریخ حتی منزوی و تاریخ­گریزترین فرهنگ­ها و جوامع بومی را در همة قاره­های جهان تکان داده و همة بشریت آن­را احساس کرده است.

      انسان اساساً وجودیست زلزله­خیز. اقلیم و جغرافیای وجودی انسان بسیار زلزله­خیزتر از طبیعت و جغرافیای طبیعی است. تاریخ روی گسل­ها و کمربندهای زلزله­خیز ارض وجود آدمی بنیاد پذیرفته و در جهان افق گشوده است. دورة جدید از این منظر از زلزله­خیزترین ادوار تاریخ بوده است. زلزله­خیز عمیقاً هم به­مفهوم وجودی و هم تاریخی آن. پرسش­های بنیادین و مرزی هنگامی سر از زیرلایه­های درون و آشیانه­های نهان سنت­ها و فکرها و فرهنگ­ها و خرد­ها برکشیده­اند و انسان طلب حدیث و خبر از وضع وجودی و موقعیت و معنای حضور تاریخی خویش در جهان کرده است که لرزش­های سنگین ارض وجود و تاریخش را تکان داده و خود را زیر آواری از ارزش­ها و ساختارهای فروپاشیده احساس کرده است. به تعبیر قرآن (سوره زلزله، آیات یکم تا پنجم): "اذا زلزلت الارض زلزلها (1) و اخرجت الارض اثقالها (2) و قال الانسان مالها (3) یومئذ تحدث احبارها (4)­".

گاه یک کشف جدید یک اختراع و ابداع تازه چونان زلزله­ای سنگین یا انفجاری عظیم ارض تاریخ را لرزانده است. کیهان­شناسی و باستان­شناسی کیهان روزگار ما شانه­به­شانه اختراع تلسکوپ که قوه باصره و شعاع دید و میدان مشاهدات بیرونی انسان را تا دورترین فاصله­های کیهانی بسط داده­اند از جمله همین لرزش­ها و تکان­های سنگین بوده که در دورة جدید اتفاق افتاده است. رخدادی که طومارکیهان­شناسی­های کهن را درهم پیچید و تصویری به­غایت مکانیکی و ریاضی و هندسی تهی از هر شکلی از فحاوی و معانی رمزی را در برابر ما گسترده است. این تصویر آرکئولوژیک جدید از عالم و آدم اینک بر ذهنیت انسان روزگار ما و روان و رفتار او چیره است و سروری می­کند. آثار و بقایای آن کیهان­شناسی­های گرانبار و غنی از رمزها و تمثیل­های زنده و رازآمیز و سقف­های مطبق آسمان­ها و سپهرهای اساطیری را اینک زیرسقف موزه­های عالم مدرن چونان ماده­های تاریخ و فرهنگ و میراث پیشینیان می‌توان مشاهده و مطالعه کرد. اینک زمین دیگر نه ارض هبوط است گسترده چونان فرش به­سوی آسمان و عرش و آسمانیان و نه انسان خود را زائر و مهاجر عالم غیب قدس می­یابد و می­بیند. آنچه در اندیشة یونانیان کوسموس­⁽⁵⁾ بود و موسیقی اعداد و هندسه هارمونی و هماهنگی و نسبت و مقیاس طلاعی چیزها و تجربه زنده میتوس ولوگوس و منطق نظم­ها و هماهنگی­ها و زمین چونان "گایا" مادر یعنی رحم زاینده و مقدس و هستی چونان "فیسیس"­. در       کیهان­شناسی جدید زمین بمانند غباری کیهانی پرتاب و رهاشده درمیان صدها میلیارد غبارهای کیهانی دیگر به ­تصویر کشیده شده و جای آسمان و آسمانیان را نیز غبارهای کیهانی پر کرده­اند. آرکئولوژیست­ها یا  دیرین­شناسان حیات به ­مفهوم زیستی و یا دقیق­تر زیست­شناختی آن نیز تصویر دیگری را از پیشینة حیات به­معنای بیولوژیک یا به اصطلاح علمی و تجربی آن به­روی ما ترسیم کرده­اند و مدعی شده­اند پدیده­ای را به مفهوم حیات می­شناسند که به لحاظ زمانی حدود سه و نیم میلیارد سال بیش و پیش روی پوسته سرد و نازک و شکننده و ظریف همین غبار کیهانی زمین پدید آمده و پدیدار شده و مرحله­به­مرحله از صورت­ها و شکل­ها و ریخت­ها و ساختارهای ارگانیک ساده­تر عبورکرده و در یک فرایند تطور و تکامل طبیعی پیچیده­تر و متنوع­تر نیز شده است. باستان‌شناسان تاریخ و فرهنگ بشری ما نیز شانه­به­شانه انسان­شناسان تصویر دیگری از حضور تاریخی انسان را در جهان چونان هستنده­ای تاریخی­شده و تاریخ­مند در برابر ما گسترده­اند که همة پنچ ­هزاره و نیم تاریخ مدون و مجهز به نظام­های نوشتاری و خط و کتابت در قیاس با ادوار دیرینه و دیرپا و درازآهنگ پیش از تاریخ آدمی به لحاظ زمانی لحظه­ای بیش نبوده است. به­ دیگر سخن اگر تاریخ و پیش از تاریخ آدمی را بمانند کتابی قطور و فراهم­آمده در چندین مجلد تصور کنیم تنها شماری­چند از گوشه­های صفحاتش تاریخ مدون و مکتوب آدمی را دربر می­گیرد و مابقی صفحات این اثر چندین مجلدی قطور همه پیش از تاریخ است عالمی از تصاویر بهم­ریخته و نانوشته و ناخوانده. اما از آن پیش­تر چه اتفاق افتاده به­تعبیر قرآن هیچ نمی­دانیم! "هل اتی علی الانسان حین من الدهرلم یکن شیاءً مذکورا"

از کجا آغاز کرده­ایم که به اینجا رسیده­ایم؟

این یک پرسش و مسئلة جدید نیست. هم میراث سنت­های اعتقادی و نظام­های فکری گذشته و پیشینیان ماست که به­ما رسیده است هم آنکه انسان خود طراح آن بوده و در معرض طرح آن قرار گرفته است. با این همه نظام دانایی دورة جدید هم این پرسش و مسئلة فوق­العاده مهم و اصیل و بنیادین را هم از منظری دیگر مطرح کرده و دامن زده است هم به­طریقی دیگر و با ابزارهای شناختی از جنس دیگر کوشیده برایش پاسخی بیابد و قفلش را با کلیدهایی از جنس دیگر بگشاید. رویکردهای آرکئولوژیک و کلنگ­باستان­شناسی فرآورده ذهن و اندیشه تاریخی، عقلانیت و نظام­های ارزشی همین دوره بوده و در همین دوره فراخوانده شده­اند تا پاسخی قانع­کننده و قابل­قبول برای پرسش­های بنیادین و مرزی و مهمی از این جنس بیابند. به­رغم آنکه باستان­شناسی چونان یک رشته و دانش دانشگاهی پذیرفته شده و ابزار شناخت جدید تاریخش دو سده بیش به عقب باز نمی­گردد؛ مع­الوصف در همین دو سده عمر کوتاهش دستآوردهایش در قیاس با دیگر دانش­های هم­تبارش بمانند دانش زبان­های باستانی و قوم­شناسی به­مراتب وسیع و پردامنه و مهم و تأثیرگذارتر و      بی­سابقه­تر بوده است. کشف و جراحی باستان‌شناسانه تاریخ در دورة جدید سه اتفاق مهم و بی­سابقه را در پی داشته است. نخست دستیابی به حجم عظیمی از منابع و مدارک و ماده­های فرهنگی گذشته که تا پیش از ظهور و ورود دانش باستان­شناسی به ­میدان مطالعات تاریخی و فرهنگی و انسانی و انسان­شناختی، موضوعیت شناخت نداشتند و چونان منبع و ماده شناخت برای به­کف­آوردن و به­دست_­دادن اندیشه، معرفت، منظر و فهمی تاریخی دربارة پیشینة تاریخی و سابقة فرهنگی و عقبة اجتماعی آدمی مطرح نبودند و به­ لحاظ علمی به­مفهوم جدید و آرکئولوژیک یا باستان­شناختی آن ناشناخته و نامکشوف بودند. آنچه را که در دورة جدید به مفهوم محوطه­ها و مکان­های باستان­شناختی اعم از اتلال و آثار و ابنیه و ویرانه­ها و بقایای شهرها و  گورستان­ها و ارک شهرهای متروک و سنگ­نبشته­ها و سنگ­یاد­بود­ها و موارد فراوان مشابه دیگر می­شناسیم برای مردمان و متفکران جوامع گذشته به ­مفهوم مدرن آن چونان منبع و موضوع و ماده شناخت نامکشوف و ناشناخته بوده و موضوعیت نداشته است.

دستآورد مهم و دیگری را که در مرحله نخست مدیون کشف باستان­شناختی تاریخ و کلنگ­باستان‌شناسان هستیم و در مرحلة سپس­تر مرهون همکاران میان رشته­ای آن­ها کشف و دستیابی به حجم عظیمی از منابع و اسناد مکتوب و نظام­های نوشتاری ناشناخته و ناخوانده از محوطه­ها و لایه­های باستان­شناختی بوده است. این کشفیات متعاقباً کشفیات و دستآوردهای مهم­تر دیگری را درپی داشته است. کلنگ باستان‌شناسان از کاوش و جراحی و کشف و گردآوری منابع و مدارک و بقایای فرهنگ­های مادی گذشته و منابع و اسناد مکتوب ناشناخته و ناخوانده از محوطه­ها و لایه­های باستان­شناختی عبور کرده و مرحله­به­مرحله با دقت و مراقبت هرچه بیشتر و همکاری­های چندسویه هرچه گسترده و تنگاتنگ­تر با متخصصان میان­رشته­ای و به ­خدمت گرفتن ابزارهای پژوهشی ظریف و دقیق و کارآمدتر وارد لایه­ها و جغرافیای دشوار و پیچیده_­­­­­­­­­­­تر داوری و تبیین و بازسازی رخدادها و واقعیت­های مفقود گذشته شده و دست به رمزگشایی و خوانش و معناکاوی و تفسیر و تأویل و ارجاع شواهد و قرائن مورد مطالعه زده­اند. این­که گفته می­شود اهمیت رمزگشایی و خوانش کتیبة بیستون از کشف آن که هر دو به همت و کوشش و مطالعة با دقت و مراقبت راولینسون انگلیسی به نتیجه رسید؛ سخن درستی است. باستان‌شناسان اینک بیش­ازپیش به این واقعیت پی برده­اند و اذعان دارند که اهمیت بقایای فرهنگی و فرهنگ­های مادی گذشته بیش از همه در اطلات موثقی است که باستان‌شناسان موفق می­شوند با کلنگ باستان­شناسی از آن­ها گردآوری کرده و برکشند. با این همه این اطلاعات گردآوری و استخراج و استحصال شده از منابع مکشوف و مدارک گذشته به­ هر میزان پرحجم و هر اندازه موثق زمانی اعتبار معرفتی­شان را به­مثابه سپهر یا حوزة خاصی از آگاهی دربارة رخدادها و واقعیت­های گذشته می‌توان پذیرفت که چونان مواد و مصالح مرغوب و درست و دقیق انتخاب شده و فراهم آمده کنار هم چیده شده و پیکربندی بشوند و چونان بنا یا معماری بنیاد پذیرفته بر زمینه و شانة مواد و مصالح شواهد و قراین با قدمت و اصالت و هویت و اطلاعات موثق ارائه شوند. اطلاعات به­هرمیزان پرحجم و پرشمار و هراندازه موثق مادامی که با دقت و مراقبت پیکربندی نشده­اند و به­صورت شناخت ساختاربندی شده و نظام­مند درنیامده­اند چندان حائز اهمیت نیستند. ما هنگامی می‌توانیم وارد لایه­های تحلیلی و تبیینی و تفسیری و ارجاعی و تأویلی­تر شواهد و قرائن مکشوف باستان­شناختی شویم و از میدان گردآوری آثار واثقال و اجساد و اجسام و ماده­های فرهنگی الکن و خاموش و متکثر و مثله و متفرغ گذشته عبورکرده و فراز آییم و بر کرسی و مقام داوری مدارک و شواهد مورد مطالعه بنشینیم که چونان یک طراح و معمار دست به پیکربندی و بنیادنهادن و ساختن و یا به مفهوم دقیق­تر بازساختن نظامی از معرفت دربارة رویدادها و واقعیت­های مفقود گذشته بزنیم. در داوری­ها و پیکربندی­های معرفتی باستان­شناختی به بازساختن مفهومی و مع­الواسطه یا نامستقیم رخدادهای گذشته بسنده نمی­شود. مقابلة اطلاعات پیکربندی شده چونان بناهای معرفتی منسجم و متشکل به­مقصد به­دست­دادن معرف و منظری جامع­تر دربارة توالی زمانی و قبض و بسط مکانی و گستره جغرافیایی  رویدادهای فرهنگی و اجتماعی و تاریخی و انسانی منجمد و مفقود گذشته عرصة دشوار و صعب­العبورتر دیگر مطالعات باستان­شناسی و روش­شناسی کلنگ است. ممکن است گفته و پرسیده شود این­ها همه روی به­سوی کدام هدف نهایی دارد؟ به دیگرسخن باستان‌شناسان نهایتاً به­دنبال چه می­گردند؟ محصول و میوة این همه سعی­ها و ریختن سرمایة عمر و اندیشه به پای جام­های شکستة گذشته و کاوش و کشف اجسام و اجساد و اثقال و آثار گذشتگان چه خواهد بود؟ فهم عمیق و وثیق­تر اوضاع و موقعیت اکنون تاریخی که در آن به ­سر می­بریم؟ طراحی معقول و مطلوب­تر آینده­ای که پیش روست؟ درس آموختن و عبرت­گرفتن از گژروی­ها و کژ­فهمی­های گذشته و نقد و تحلیل و تصحیح خردمندانه و دقیق و درست­تر شرایط و موقعیت اکنون جامعه و جهان بشری ما؟ و مسئله­ها و مقاصد مهم خرد و کلان فراوان مشابه دیگر که مجال طرح یک­به­یک­شان در نوشتار اکنون ما نمی­گنجد می‌توانند مطالعات پرهزینه و پیچیده و عمرخوار باستان­شناسی را توجیه کرده و بر هدفمند­بودن و فرجام ثمربخش­شان مهر تأیید بگذارند.

بحث را با مقابلة نظری میان قلم مورخان و کلنگ باستان‌شناسان به­لحاظ موضوع­شناسی(Thematology) یا نوع منابع مواد موردمطالعه هریک از دو رشته پی می­گیریم. نخست آنکه دست هر دو رشته در استفاده از منابع یکدیگر چونان منابع مکمل گشوده بوده و در به­دست­دادن معرفت و منظری موثق­تر از حوادث گذشته به ­هم یاری رسانده­اند. دوم آن­که هر دو رشته با واقعیت­ها و حوادثی دست­وپنجه فشرده­اند که ماهیتاً یا تاریخی­اند و انسانی و یا منتسب و مرتبط با تاریخ و جامعه و جهان بشری. در نتیجه تفاوت ذاتی و ماهوی میان موضوعات و منابع مورد مطالعه آنها منتفی است. با این همه به پاره­ای از تفاوت­های موجود میان ماده­ها و منابع مورد مطالعه دو رشته که به­لحاظ روش­شناختی نیز دو دانش را از هم متمایز کرده است اشاره      می­شود:

الف) فرهنگ­های مادی مورد مطالعه باستان‌شناسان در مقایسه با منابع مکتوب مورد خوانش و نقد و تنقیح و تصحیح و تحلیل و معناکاوی و تفسیر و تأویل مورخان از جامعیت و جهان­شمولی بیشتری برخوردارند. آن­ها در همة دوره­های تاریخی و پیش از تاریخی، در همة جامعه­ها و فرهنگ­ها به­نحو چندضلعی و گسترده در همة فعالیت­های فردی و گروهی آدمیان حضور داشته و ملموس و محسوس­ترین ماده و منبع شاخص و شاخصة فرهنگی در کف باستان‌شناسان در ردیابی و رصد صور ابتدایی­تر تشکل­های اجتماعی و افتتاح تاریخ و حضور تاریخی انسان در جهان چونان هستنده­ای تاریخی­شده و تاریخ­مند، فرهنگ­پذیر و فرهنگ­ساز بوده­اند. از این منظر کلنگ باستان‌شناسان در قیاس با قلم مورخان با توجه به نوع منابع و ماده­ها و مدارک مورد مطالعه هم به­لحاظ زمانی هم مکانی و گسترة جغرافیای تاریخی با قلمروهای فراخ­تر و متنوع­تر و متکثرتر و رنگارنگ­تر از تاریخ و فرهنگ بشری ما رویاروست. منابع و اسناد مکتوب مورد مطالعه مورخان هم به­لحاظ زمانی مشمول دوران بسیار کوتاه­تری از تاریخ، جامعه و جهان بشری ما می­شوند هم آن­که در همین چندهزارة اخیر تاریخ کوتاه که اصطلاحاً به دوران تاریخی متصف شده است پیکرة عظیمی از تاریخ و فرهنگ اقوام و گروه­های اجتماعی همچنان نانوشتار مانده و فاقد نظام­های نوشتاری بوده­اند. نه­تنها به دلایل بسیار دست به ابداع نشانه­ها و نظام­های نوشتاری نزده­اند؛ از نظام­های نوشتاری جوامع پیچیده­تر معاصر خود به­لحاظ اجتماعی و اقتصادی و ... نیز استفاده نکرده­اند.

ب) مدارک و شواهد و فرهنگ­های مادی زیر جراحی و کاوش و کشف و گردآوری و داوری باستان‌شناسان در قیاس با منابع و اسناد مکتوب مورد مطالعه مورخان محصول کار گروهی و جمعی­ترند. چه گروه­های نامتخصص و چه متخصص. البته ابداعات و اختراعات و ترکیب­بندی­های جدید که ذوق و نبوغ و اراده و ابتکار خلاقیت­های فردی اعم از سپهرهای ذوقی و زیباشناختی و مهارت و فناوری و موارد مشابه دیگر که در پیدایش صورت­ها و شکل­ها و ساخت­های جدید فرهنگ­های مادی دخالت مستقیم داشته­اند محل تردید نیست با این همه جنبه­های گروهی و جمعی فرهنگ­های مادی بر فردی آن­ها همواره عنصر غالب بوده است. معماری خرسنگی و کلان سنگ­های عصر مفرغ اروپا، معماری اهرام مصر باستان، معماری پارتنون معبد الهه شهرآتن "آتنا" و دیگر مجموعه­های پیرامون آن معماری تخت­جمشید یا پارسه عهد هخامنشی و موارد فراوان دیگر از دژها و ارک شهرها و حجم عظیمی از فراورده­های مادی همه­وهمه کار و فعالیت و تلاش گروهی در ساختن و فرآوردن آن­ها دخالت مؤثر و مستقیم داشته است. لیکن روایت هرودوت و توکیدید و گزنفون از عالم پارسی و هلنی یا ایرانی و یونانی روایت و تصویر و قرائت شخصی و مواضع خود آنها دربارة رخدادها و واقعیت­های عصر خویش است. تصادفی نیست که باستان­شناسی­های جدید­المشرب بیش از همه بر بازسازی­ رفتارهای منجمد و مفقود گروهی تأکید ورزیده­اند تا بازسازی و تبیین نقش فردی و سهم ابتکارات و خلاقیت­های شخصی.

پ) فرهنگ­های مادی و مدارک مورد مطالعة باستان‌شناسان در مقایسه با اسناد مکتوب مورد نقد و تحلیل و تفسیر مورخان به دلیل همین ماهیت جمعی و دلایل دیگر از طرفی بیشتر برخوردار بوده و    خنثی­ترند. آثار و شواهد و مدارک و بقایای مادی که باستان­شناس از این یا آن لایة تاریخی متعلق و مرتبط با یک نبرد یا جنگ میان دو سپاه کشف می­کند در مقایسه با روایتی که یک مورخ از همان نبرد ارائه داده هم بی­طرف­ترند هم خنثی­تر. البته این بی­طرفی به معنای آن نیست که آنها در معرض تحریف و تفسیرها و تصویرهای معوج باستان­شناختی قرار ندارند. از این منظر مدارک و فرهنگ­های مادی مورد مطالعه باستان‌شناسان بدان سبب که الکن­اند و خاموش و ناگویا در قیاس با اسناد مکتوب در معرض تحریف و تفسیرهای کژ بیشتری قرار دارند.

ت) مدارک و فرهنگ­های مادی موردمطالعه باستان­شناسی در قیاس با اسناد مکتوب تجربی­ترند. آن­ها به­رغم آنکه مثله و ناقص و به­میزان زیاد تغییر هویت و ماهیت داده و منجمد یافته می­شوند لیکن از آن­جهت که ماده­های ملموس هستند و مشاهده­پذیر با روش­های تجربی یعنی ابزارهای بصری قابل مطالعه هستند.   به­همین دلیل نیز در بسیاری از موارد با استخدام و استفاده از علوم آزمایشگاهی یا شاخة جدیدی از دانش­های میان­رشته­ای که اصطلاحاً به آنها "­علوم باستان­شناختی­" اطلاق می­شود می‌توان اطلاعات موثق و قابل­قبولی از مدارک و بقایای فرهنگی گذشته برکشید. واقعیتی که یک سده ­و نیم پیش تصورش به ذهن باستان‌شناسان نمی­آمد. امروز اطلاعات ما دربارة بیماری­هایی ­که برخی جوامع  دوره­های تاریخی و پیش از تاریخی از آن رنج می­برده­اند و یا دانش ما دربارة شرط زنده ماندن و درجه و دامنه فوت میان برخی گروه­های اجتماعی گذشته اعم از گروه­های سنی و جنسی از اطلاعات و دانش آن جوامع دربارة خود بیشتر است. باستان‌شناسان اینک بیش­ازپیش هم به ظرفیت­ها و قابلیت­های معرفتی داده­ها و شواهد مورد مطالعه خود وقوف یافته­اند هم آن­که با نگاهی واقعی و منطقی­تر به کاستی­ها و ناکامی­های معرفتی رشتة خود در بازسازی رویداد­ها و تبیین واقعیت­های مفقود گذشته اذعان می­ورزند.

ث) یک سند مکتوب همواره روایت و قرائتی از این یا آن رویداد تاریخی است. هر اندازه هم که آن­ را درون بافت حوادث تاریخی که مورخ یا راوی و مفسر آن را پدید آورده قرار دهیم چیزی از ماهیت روایی آن نمی­کاهد. در مقابل یک مدرک و اثر باستان­شناختی چونان فرهنگ مادی همیشه حلقه­ای و رشته­ای از سلسله و کلافی هرچند ناقص و فرسوده و تغییر هویت و ماهیت پذیرفته و منجمد از رویدادهایی است که مفقودند. به­همین دلیل نیز هر تصویری که  قلم مورخ دربارة رخدادهای گذشته ارائه می­دهد همواره سرشتی روایی داشته و روایت حوادث گذشته است. لیکن آثار و بقایای همان رخداد­ها وقتی با کلنگ باستان­شناسی از لایه­های باستانی کاویده و کشف و آفتابی می­شود با حلقه و یا حلقه­هایی هرچند ایستا و منجمد از واقعیت­ها و رخدادهای مفقود گذشته مواجه می­شویم که در پیش بر ما مکشوف نبوده­اند. به دیگر سخن وصف و روایت شوش و پارسه عهد داریوش بزرگ و آتن عصر طلایی پریکلس یک چیز است و کشف باستان‌شناسانه کاخ آپادانای شوش و مجموعه معماری تخت جمشید و معبد پارتنون چیز دیگر.

ج) اسناد مکتوب مورد مطالعه مورخان در قیاس با مدارک و شواهد مادی مورد مطالعه باستان‌شناسان از صراحت و شفافیت بیشتری برخوردارند. متن هماره مواجة اندیشه است با اندیشه­ای دیگر به­همین دلیل نیز اندیشه و خرد ما را بیشتر به چالش فرا می­خواند تا احساس و تخیل. مدارک و شواهد مادی و بقایای فرهنگی بیشتر قوای حسی و قوة تخیل ما را با خود درگیر می­کنند. یک اثر و مدرک باستان­شناختی وقتی با سند و متن همراه شده است تصویر ما از آن هم واضح و شفاف­تر شده است هم آن­که در مرحله و میدان گردآوری و مرحله و مقام داوری منابع مورد مطالعه توفیق و اقبال بیشتر داشته­ایم. حجم سنگینی از منابع و ماده­های کاویده و مکشوف از لایه­های پیش از تاریخی مورد مطالعه باستان‌شناسان به­ویژه شواهدی که گمان می­رود متعلق و یا مرتبط با باورها و نظام­های ارزشی و اعتقادی و آیینی گروه­های اجتماعی فرهنگ­ها و جوامع پیش از تاریخی می‌توانند بوده باشند به دلیل کوتاهبودن دست باستان‌شناسان از منابع مکمل مکتوب همچنان در پرده­ای از ابهام مانده­اند و مناقشه بر سر خوانش و تفسیر فحاوی و معانی مندرج و مندمج در آن­ها همچنان به­قوت خود باقی است.

چ) یک متن چونان زبان یا سند مکتوب اعم از تاریخی و فلسفی و کلامی و ذوقی و زیبا­شناختی و امثالهم از نشانه­های زبانی و قاعده و قالب دستوری و یا صرفی و نحوی مشخص و معین از پیش موجود در یک زبان تبعیت می­کند. وقتی آن قاعده­ها و قالب­های زبانی اعم از صرفی و نحوی و دستوری و زبان­شناختی را آموخته­ایم و درست می­شناسیم راه خوانش و معناکاوی و فهم متن برایمان به­میزان زیاد هموار شده است. ماده­ها و مدارک و شواهد الکن و گنگ و خاموش و ناقص و مثله و متفرغ باستان­شناختی چنین نیستند. حتی وقتی کوشیده­ایم آن­ها را در چارچوب و یا قالب متن چونان «بافت» (Hodder and Hutson, 2005) بریزیم و ببینیم و دست به رمزگشایی و معناکاوی و خوانش و تفسیر و تأویل آن­ها بزنیم این رویکرد یا رویکردهایی از این جنس به­رغم اهمیت غیر قابل انکارشان و نتایج حائز اهمیتی که می‌توانند به­دنبال داشته باشند بیشتر ماهیتی مجازی دارند و نامستقیم و ضمنی و جنبی.

زمینة مقابله­های دیگر نیز میان منابع مکتوب مورد مطالعه مورخان و مدارک مادی زیر جراحی و مشاهدة باستان‌شناسان وجود دارد لیکن مجال طرح یک­به­یکشان در نوشتار حاضر نیست. قلم مورخان و کلنگ باستان‌شناسان با دشواری­ها و معضلات مشابه و مشترک نیز رویارویند. هر دو دانش با دوپارگی و گسست موضوعی دست و پنجه فشرده­اند. هر دو دانش با رویدادها و واقعیت­ها و رفتارهای مفقود و عاملان و فاعلان غایب از صحنه درگیر بوده و سعی ورزیده­اند دوپارگی­ها را بازسازی کرده و غایبان را به­حضور فرا خوانده و از ایستایی و نقص منابع و ماده­های مورد مطالعه عبور کرده به تصویری پویا و تبیینی قابل انطباق­تر و   بازسازی­های هرچند نامستقیم و مجازی دربارة رخدادهای گذشته دست یابند.

ح) به­لحاظ انتولوژیک یا هستی­شناختی هم منابع و اسناد مکتوب و هم منابع و مدارک مادی به­مفهوم جامع­تر نیز قابل مقایسه­اند. هر دو منبع مورد مطالعه دو دانش به­عبارت و به اعتباری بسط و تجلی وجود و ظهور خلاق قابلیت­های وجودی انسان در جهان هستند. با این همه هیچ منبع مادی و فرهنگ مادی به­هر اندازه غنی و بی­بدیل و برخوردار از کیفیت بالا نمی­تواند با یک متن در بیان تجربیات وجودی و متافیزیکی و مشاهدات و مکاشفات ذوقی و اشراقی و آن‌سویی و متعالی انسان از سطوح و مراتب متعالی­تر وجود هم­سنگی کند. یک شمایل عیسی مسیح (ع) یا مریم عذرا (ع) به­هرمیزان که هنرمندانه خلق و بیان شده باشد در قیاس با یک متن و عبارت و آیت انجیل از عمق و صراحت بیان بسیار کمتری برخودار است. بر همین سیاق صفحات قرآن به هر میزان که با ذوق و خلاقیت و مهارت نگاشته و صفحه­آرایی و آراسته و تذهیب شده باشند تفاوتش با متن قرآن چونان یک منبع و سند مقدس دینی  و غنی و گرانبار از معنا و آموزه­های معنوی و تجربه انسان از الوهیت و مراتب متعالی­تر هستی از زمین تا ثریاست. از این منظر دست مورخان در ورود به تجربه­های وجودی و کشش­ها و کنش­های فکری و ذهنی و حیات معنوی آدمیان به­مراتب گشوده­تر از باستان­شناسان است. با این همه یک گفتار یا سخن شفاهی برای آن­که به­صورت نوشته یا متن مکتوب درآید و چونان سندی تاریخی به­دست نسل­ها و دوره­های سپس­تر برسد می­باید روی ماده­ای نگارش بشود. از این منظر منابع و مدارک مادی هم نقش­ویژه­های گسترده­تری را در فرهنگ و زندگی انسان­ها در ادوار مختلف بر شانه می­کشند هم آنکه می‌توان از پیکر آن­ها اطلاعات گسترده­تری را از جنبه­های مختلف زندگی روزمره مردمان اعم از اقتصاد و معیشت و مهارت و فناوری و کنش­ها و کشش­ها و چشش­های ذوقی و زیباشناختی و موارد مشابه دیگر برکشید.

نتیجه

نتیجه سخن آن­که کلنگ باستان‌شناسان و کشف و جراحی باستان‌شناسانه تاریخ در دورة جدید در میان قیامتی از تحولات تاریخی سر از قلم مورخان برکشیده و افق گشوده است. مناسبت باستان­شناسی و تاریخ مناسبت و خویشاوندی میان فرزند است و مادر. فرزندی که چونان نوزادان اسطوره­های کهن در دامن ماجراهای شگفت و شگفتی­های بسیار پرورده شده همچنان نیز در میان سیلابی از تحولات تاریخی ره     می­سپارد. هر دو رشته و سپهر معرفتی هم کثیرالاضلاع­اند هم کثیرالافعال هم کثیرالاهداف هم ذوبطون و پیچیده و توبرتو. تفاوت ذاتی میان اسناد مکتوب مورد مطالعه مورخان و منابع و مدارک مادی مورد پژوهش باستان‌شناسان از آن جهت که هر دو متعلق و منسوب و مرتبط به تاریخ و فرهنگ و جامعه و جهان بشری ما می­شوند نیست. با این همه ظرفیت­ها و قابلیت­های شناختی و نقش ویژة هر کدام چونان منابع مورد پژوهش هم­سان و هم­سطح و هم­اندازه نیست. آگاهی از حدود چنین تفاوت­ها و مشابهت­هایی در ورود به جغرافیای پر چین­­و­­شکن و منطقه­های صعب­العبور مطالعات هر دو رشته حائز اهمیت بسیار است. به­ویژه آن­که دست هر دو دانش در به­خدمت گرفتن و استفاده از منابع یکدیگر بروی هم گشوده است.

پی نوشت

* سخنرانی این مقاله در بیست و پنجم آذرماه 1391 در پژوهشگاه تاریخ اسلام ارائه شده است.

1ـ اتونوموس (Autonomous) یک واژة مرکب یونانی است. معنای لفظی یا لغوی که از آن افاده شده خودگردان، خودمختار، مستقل و آزاد است. به عبارت دیگر این مفهوم به پدیده یا واقعیت و یا اساساً هر چیزی اطلاق می­شود که خود از قاعده و قانون و هنجار و یا نرم خاص خود تبعیت می­کند و برخوردار از هویت و استقلال است. البته استقلال به مفهوم مشروط و نه مطلق آن. دربارة تاریخ چونان حوزه­ای از دانش و دانایی مراد از مفهوم اتونوموس به همین معنای مشروط آن است.

2ـ هر دو دانش هم تاریخ و هم باستانشناسی به لحاظ مسئله­شناسی و یا نوع مسئله­های مطرح شده در هر دو رشته با جامع­ترین پیکرة پرسشی دربارة موضوعات مورد مطالعه خود درگیر هستند. به این معنا که هم با پرسش­های توصیفی و تحلیلی و هم تبیینی و تفسیری و هم ارجاعی و تأویلی رویارو بوده و دست و پنجه فشرده­اند. پرسش­های توصیفی نظر به معرفی موضوعات یا منابع یا داده­های مورد مطالعه بر پایة یک سلسله شاخصه­های عرضی دارند نه شاخصه­های ذاتی که مربوط می­شود به توصیف درونی یا تعریف داده­ها و منابع مورد مطالعه. طرح پرسش­های تحلیلی نظر به واکاوی و واشکافی یا تجزیه کل­ها و کلیت­های متشکل به اجزاء متشکله دارند. این پرسش­ها اغلب برای ردیابی و رصد میکروسکوپی اجزاء و عناصر یک کل یا یک ترکیب یا یک ساختار و ریختار طراحی می­گردند و در دامن موضوعات و داده­ها افکنده می­شوند. پرسش­های تبیینی اعم از تعلیلی و تدلیلی نظر به ردگیری و رصدکردن میکروسکوپی روابط میان اجزاء و عناصر تشکیل­دهنده و به وجود­آورندة یک کل یا یک پدیده یا یک واقعیت یا یک رویداد دارند. پرسش­های تفسیری و ارجاعی و تأویلی روی به سوی قبله و کعبه عاملان و فاعلان غایب و نیت­ها و قصدها و نیازها و خواست­های مفقود در تاریخ و باستانشناسی دارند. 

3ـ باستانشناسی مرحله­به­مرحله با سه نحوه نگاه به بقایای مادی گذشته که یکی پس از دیگری از پی می­رسد در نظام دانایی جدید پدیدار می­شود. نخستین نحوة نگاه که بر منظر باستانشناسان نسل­های سدة هجده و نوزده که عتیقه­پژوه (Antiquarian) بودند سروری می­کرد رویکرد شهر فرنگی (Kaleidoscopic) بود. این منظر از سدة نوزده به­بعد که باستانشناسی به صورت یک رشته دانشگاهی درآمد با نحوة نگاه تلسکوپی و کلان یا دورنگر همراه شد. از دهه­های میانی سدة بیست میلادی به ویژه با ورود رویکردهای باستان­شناسی جدیدالمشرب علمی­نگر و اثبات­گرا نحوة نگاه دیگری به میدان آمد که اصطلاحاً آن را منظر یا از جنس رویکردهای میکروسکوپی یا خردنگر اطلاق میکنیم. اکنون بر باستانشناسی هم نگاه میکروسکوپی و هم نگاه تلسکوپی بر نگاه کالیدوسکوپی محوریت داشته و سروری می­کند. باستان‌شناسان هم بر نحوة نگاه میکروسکوپی هم تلسکوپی و اخترشناسانه در ردگیری و رصد واقعیت­ها و رویدادهای مفقود گذشته سخت نیاز دارند. 

4ـ در باستان­شناسی میان امر واقع واقعی (Factual Fact) و یا امر واقع به ماهو امر واقع و آنچه باستان­شناسان     می­کاوند و می­یابند دوپارگی (Dichotomy) و گسست عمیق و در اغلب موارد ورطه­های عبورناپذیر وجود دارد. آنچه باستان­شناسان می­یابند همان چیزی نیست که می­جویند. واقعیت­های باستان­شناسی یا به مفهوم دقیق­تر یافته­های  باستان­شناختی واقعیت­نماها (Quasi Fact) یا نمودها و امور مابه­العرضی هستند به­جای­مانده از امور مابه­الذات که غایبند و مفقود.  

5 ـ در اندیشه و زبان یونانیان عهد باستان کوسموس (Κοσμος = Cosmos) که از فعل Κοσμεω مشتق شده است به معنای نظم دادن، سامان بخشیدن و هماهنگ کردن است. به عبارت دیگر کوسموس یا جهان یعنی هماهنگی، هارمونی، و نظم. به مفهوم جامع­تر و کلی­تر آن یعنی هماهنگی و هارمونی و نظم در کمال مطلوب آن. از همین بن واژه هلنی مفهوم Κοσμημα = Cosmema مشتق شده است. کوسمیما در زبان یونانی یعنی آراستگی، زینت و تزیین.