واکاوی جنبه‌هایی از متالورژی باستانی دشت قزوین بر مبنای داده‌های فلزی مکشوفه از قبور عصر آهن‌II قبرستان سگزآباد

قدوسیان, طلحه; صمدی, احد; طلائی, حسن

doi:10.22059/jarcs.2017.64011

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانش‌آموختة کارشناسی ارشد باستان‌سنجی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

² دانشیار دانشکده مهندسی مواد دانشگاه صنعتی سهند

³ استاد گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران

https://doi.org/10.22059/jarcs.2017.64011

چکیده

متالورژی باستانی یکی از فرایندهای فرهنگی است که سـیر تحـول و پویایی آن در دشت قزوین از هزارۀ ششم پ.م با دستیابی به فنّاوری مس طبیعی چکشکاری‌شده در تپهزاغه آغاز شده، و با ذوب و ریختهگری مس در تپهقبرستان و آلیاژسازی و کشف آهن در تپه سگزآباد، تا نیمۀ هزارۀ اول پ.م تداوم‌ یافته است. پژوهش حاضر، گامی در جهت درک و تحلیل متالورژی باستانی دشت قزوین در عصر آهنII است. در این راستا نمونههای فلزی مکشوفه از قبور عصر آهن سگزآباد بر مبنای تحلیلهای متالورژیکی آنالیز و بررسی شدند؛ بدین منظور از روش ICP-MS برای شناسایی ترکیب شیمیایی و تحلیل منشأ نمونهها و همچنین از آزمون متالوگرافی و SEM-EDX برای شناسایی روش ساخت و آنالیز ریزساختاری آن‌ها استفاده شد. نتایج حاکی از کاربرد فلز پایه مسی با درصد بالای نیکل، کبالت، آهن و غیره است. این موضوع نشان از فرایندهای متالورژی کنترل نشده در ساخت نمونهها دارد که پس از شکل‌دهی اولیه، چکشکاری سرد، گرم و تاب‌کاری شدهاند. همچنین مشابهت عناصر کمیاب (کممقدار) موجود در ساختار شیمیایی نمونهها نشان‌دهندۀ منشأ مشترک اکثر آن‌هاست. اما نکته قابل‌تأمل، بهکارگیری دو فنّاوری فلزکاری با سطح متالورژی و منشأ کامل متفاوت در اواخـر هـزارۀ دوم و اوایـل هـزارۀ اول پ.م (آهـنII) در دشـت قـزوین است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Studying the Ancient Metallurgy of Qazvin Plain Based on the Metal Samples Discovered from The Iron Age II Graves of Sagzabad Cemetery

نویسندگان [English]

Talhe Ghodousiyan ¹
Ahad Samadi ²
Hasan Talai ³

¹ دانش‌آموختة کارشناسی ارشد باستان‌سنجی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

² Associate Professor, Department of Materials Engineering, Sahand University of Technology, Tabriz

³ Professor, Department of Archaeology, University of Tehran

چکیده [English]

Ancient metallurgy is one of the technological processes were seen from discovered natural native copper in Tappeh Zagheh (6^th millennium B.C.). It was continued progressively in Tappeh Ghabrestan (5-4^th millennium B.C.) by melting, molding and alloy-making followed by Iron technology in Tappeh Sagzabad (1^st millennium B.C.). This research aims to investigate the archaeometallurgy of Qazvin Plain in Iron Age II period through studying the metal samples discovered from the Iron Age burials of Sagzabad. Analytical approached such as ICP-MS, SEM-EDX and metallography were used for alloy identification and provenance studies as well as microstructure analysis and metalworking technology. Chemical and microstructure analysis of the samples demonstrates the presence of basic copper alloy with high percent of nickel, cobalt, Iron and some other elements which reveals an uncontrolled technology. It also shows that samples have been treated with hard-working followed by annealing. Results of trace element analysis of burial samples revealed that there could be a same provenance for most of them, but a notable point is the presence of two metalworking technologies with different metallurgy level and different provenance in the late 2^st millennium B.C. and early 1^st millennium B.C. (Iron Age II) in Qazvin Plain.

کلیدواژه‌ها [English]

Qazvin Plain
Sagzabad
Iron Age Graves
Ancient Metallurgy
Microstructure
ICP-MS
SEM-EDX Techniques

مراجع

آقا نباتی، سیدعلی (1385)، زمین‌شناسی ایران، تهران‌،سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور.

اسمیت، ویلیام (1380)،ساختار،خواصوکاربردآلیاژهایمهندسی، ترجمهی علی‌اکبر اکرمی و مرتضی سید ریحانی، دانشگاه صنعتی شریف، تهران، مؤسسه انتشارات علمی.

بحرالعلومی و همکاران، (1386)، «بررسی باستانسنجی اشیاء فلزی تپه زاغه»، پژوهش‌های باستانشناسی و مطالعات میانرشتهای، سال سوم، ش 5، صص 42-31.

بیورانی، حسین؛ حسین خامنهایجباری (1392)، تحلیل آماری با نرم‌افزارهای Minitab و SPSS، چاپ دوم، کردستان، دانشگاه کردستان.

پیرون، د.ل (1387)، الکتروشیمیایی خوردگی، ترجمهی محمدعلی گل عذار با همکاری احمدرضا ریاحی، اصفهان، دانشگاه صنعتی اصفهان.

توکل، ربابه؛ سیدرضا مهرنیا؛ نیما نظافتی، جمال شیخ ذکریایی (1392)، «تـوزیع ژئـوفرکتالی سـیلیس و ارتباط آن با کانهزایی طلا در محدوده نیکویه (منطقه طارم، استان قزوین)»، زمینشناسی کاربردی پیشرفته، دانشگاه شهید چمران اهواز، دوره سوم، ش 8، 46-34.

جهاندیدهکاظمپور، کامران؛ مهدی حسینی؛ سعید حکیمیآسیابر (1390)، «مطالعه نحوه مانه‌زایی در کانسار پلیمتال عباسآباد (شمال باختر استان قزوین)»، زمین و منابع، دانشگاه آزاد واحد لاهیجان، دوره چهارم، ش 3، 32-21.

حاج علیلو، بهزاد (1382)، «بررسی خصوصیات متالورژیکی زون ساختاری البرز و معرفی آثار کانی سازی طلا در دگرسانی گرمابی این مناطق»، تهران: بیست و دومین همایش سازمان زمین‌شناسی.

دیتر، ج. ای (1373)، متالورژی مکانیکی، ترجمهی شهره شهیدی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

طلایی، حسن (1390)، باستان‌شناسی و هنر ایران در هزاره اول قبل از میلاد، چاپ هشتم، تهران، سمت.

ـــــــــــــ (1389)، عصرآهنایران، چاپ دوم، سمت، تهران.

ـــــــــــــ (1381)، «تکنولوژی فلزگری کهن در تپه سگزآباد دشت قزوین»، مجلهدانشکدهادبیاتوعلومانسانیدانشگاهتهران،دوره 164 ، ش 0، صص 564-547.

ـــــــــــــ (1373)، «پویایی فرهنگی در باستانشناسی ایران»، یادنامه اولین گردهمایی باستانشناسی ایران، شوش، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، صص 263-259.

عودباشی، امید؛ سید محمدامین امامی؛ حسین احمدی؛ پرویز دوامی (1393)، «فلزگری کهن و استحصال مس در محوطهی باستانی هفتتپهی خوزستان، هزارهی دوم قبل از میلاد»، مهندسی مواد و متالورژی، دوره 25، ش 2، صص 122-99.

لطفی، محمد؛ مجید میرمحمدصادقی و جعفر عمرانی (1372)، نقشه پراکندگی کانسارهای ایران، سازمان زمین‌شناسی کشور، تهران.

فاضلی نشلی، حسن (1358)، باستانشناسی دشت قزوین از هزارهی ششم تا هزارهی اول قبل از میلاد، تهران، دانشگاه تهران.

ملک‌زاده، فرخ (1356)، «گزارش مقدماتی حفاری ترانشه E تپه قبرستان (فصل حفاری 1351)»، مجله مارلیک (نشریه مؤسسه باستانشناسی و تاریخ هنر، سال 2536 شاهنشاهی)، ش 2، صص 80-73.

نیکنامی، کمال‌الدین (1387)، روش‌های تحلیل کمی در پژوهش‌های باستان‌شناسی، چاپ اول، تهران سمت.

Bazargani-Guilani, K. Parchekani, M. & Nekouvaght Tak, M. A. 2008- Mineralization in the Taroum mountains, View to Barik-Ab Pb-Zn (Cu) deposit, Western Central Alborz, Iran, WSEAS Conferences in Cambridge 1: 55-63.

Casaletto, M. P. De Caro, T. Ingo, G. M. Riccucci, C. 2006. Production of Reference “Ancient” Cu-Based Alloys and Their Accelerated Degradation Methods. Applied Physics A: Materials Scienceand Processing, 83, 618–623.

Frame, L. 2010. Metallurgical Investigations at Godin Tepe, Iran, Part I: The Metal Finds, Journal of Archaeological Science,37, 1700-1715.

Frahm, E. 2014. Scanning Electron Microscopy (SEM); Applications in Archaeology, Department of Archaeology, University of Sheffield.

Hauptmann, A. 2007. The Archaeometallurgy of Copper “Evidence from Faynan, Jordan”. In: G. A.Wagner, B. Herrmann (eds.), Natural Science in Archaeology, Springer, pp.230-275.

Henderson, J. 2000. The Science and Archaeology of Materials; An investigation of inorganic matrials. London and New York: Routledge.

Junk, M. 2003. Material Properties of Copper Alloys Containing Arsenic, Antimony, and Bismuth, the Material of Early Bronze Age Ingot Torques. Germany: Unpublished Ph.D. Dissertation, der Technischen Universität Bergakademie Freiberg.

Malek Shahmirzadi, S. 1979. Copper, Bronze and their Implementation by Metalsmiths of Sagzabad Qazvin Plain: Iran, AMI. 12: 49-66.

ــــــــــــــ.. 1977, Tepe Zagheh: A Six Millennium B.C. Village in the Qazvin Plain of the Central Iranian Plateau, Unpublished Ph. D. Dissertation in Anthropology, University of Pennsylvania.

Momenzade, M., 2004. Metallische Bodenschatze in Iran in Antiker Zeit in: Persiens Antike Pracht, Herausgeber:Thomas Stollner, Rainer Slotta and Abdolrasool Vatandoust, Deutsches Bergbau-Museum. Bochum. 8: 180-190.

Mortazavi, M. Salehi, A. Golozar, A. Talai, H. 2011. Preliminary Metallurgical Investigation of Copper-Based Artifacts at Tepe Sagzabad in Qazvin Plain, Iran (1500-800 BC): Iranian Journal of Archaeological Studies 2: 49-59.

Petersen, G. G., 2010. Mining and Metallurgy in Ancient Perú: Translated by William E. Brooks, Geological Society of America, Inc

Pigott, V. C. 2004. On the Importance of Iran in the Study of Prehistoric Copper-Base Metallurgy: Proceedings of International Conference, Persia's Ancient Splendour, Mining, Handicraft and Archaeology pp. 30-45.

Pinasco, M. R. Ienco, M. G. Piccard, P. Pellati, G. Stagno, E. 2007. Mettalographic Approach to the Investication of Metallic Archaeological Objects. Italy: Dept. of Chemistry and Industrial Chemistry (DCCI), University of Genoa. 31, 553-559.

Scott, D. A. 1990. Bronze Disease: A Review of Some Chemical Problems and the Role of Relative Humidity: JAIC. 29: 190-210.

ــــــــــــــــ. 1991. Metallography and Microstructure of Ancient and Historic Metals: The J. Paul Getty Trust, Singapore.

ــــــــــــــــ 2000. A Review of Copper Chlorides and Related Salts in Bronze Corrosion and as Painting Pigments: Studies in Conservation. 45: 40-52.

ــــــــــــ 2002. Copper and Bronze in Art, Corrosion, Colorants and Conservation. Los Angeles: Getty Conservation Institute Publications.

ــــــــــ. 2014. Metallography and Microstructure of Metallic Artifacts: in: Roberts and Thornton (eds.), Archaeometallurgy in Global Perspective; Methods and Syntheses, New York, Springer, pp. 67-90.

Talai, H. 1984. Notes on Bronze Artifacts at Sagzabad in Qazvin Plain, Iran,Circa 1400 B.C, Iranica Antiqua XIX: 31-42

Thornton, P. C. 2014. The Emergence of Complex Metallurgy on the Iranian Plateau, in: Roberts and Thornton (eds.), Archaeometallurgy in Global Perspective; Methods and Syntheses, New York, Springer, pp. 665-696.

Young, T. C. 1967. The Iranian Migration in to the Zagros, IRAN IV: 10-30.

مطالعات باستان شناسی

واکاوی جنبه‌هایی از متالورژی باستانی دشت قزوین بر مبنای داده‌های فلزی مکشوفه از قبور عصر آهن‌II قبرستان سگزآباد

مراجع

مراجع

دوره 9، شماره 1 - شماره پیاپی 15
خرداد 1396
صفحه 167-187

واکاوی جنبه‌هایی از متالورژی باستانی دشت قزوین بر مبنای داده‌های فلزی مکشوفه از قبور عصر آهن‌II قبرستان سگزآباد

مراجع

مراجع

دوره 9، شماره 1 - شماره پیاپی 15خرداد 1396صفحه 167-187

دوره 9، شماره 1 - شماره پیاپی 15
خرداد 1396
صفحه 167-187