مطالعات باستان شناسی - فهرست مقالات

تحلیل گاهنگاری و روند تحول استقرارها از دورۀ اوروک تا پایان عیلام نو در دشت (پَتَک) دهلران

شقایق هورشید

دوره 15، شماره 1 ، خرداد 1402، ، صفحه 293-324

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.348647.143159

چکیده

آغاز پژوهش های میدانی دشت دهلران به اوایل قرن بیستم میلادی بازمی گردد. در این مدت، پژوهش ها عمدتاً بر نیمه شمال غربی دشت متمرکز بوده است تا نیمه جنوب شرقی آن (دشت پَتَک)؛ اما در اواخر سال 1394 ... بیشتر آغاز پژوهش های میدانی دشت دهلران به اوایل قرن بیستم میلادی بازمی گردد. در این مدت، پژوهش ها عمدتاً بر نیمه شمال غربی دشت متمرکز بوده است تا نیمه جنوب شرقی آن (دشت پَتَک)؛ اما در اواخر سال 1394 نیمه جنوبشرقی آن با عنوان (برنامه بررسی و شناسایی شبکه زه کشی 23 از سامانه ملی گرمسیری) (1) به سرپرستی نگارنده مورد پیمایش و بررسی فشرده قرار گرفت. در مرحله نخست، هدف اولیه و کلی این برنامه که شناسایی و مستندنگاری محوطه ها بود، محقق شد و نتایج آن هدف بعدی یعنی تعیین جایگاه گاهنگاری و درک چگونگی مکان گزینی استقرارها و شناخت برهمکنش های فرهنگی آنها با نواحی همجوار را با استفاده از مواد فرهنگی مکشوفه فراهم نمود. در مجموع از میان 56 محوطه شناسایی‌شده 22 محوطه دارای شواهد سطحی دوره های اوروک تا پایان عیلام نو بودند که در گام نخست، این تعداد نمایانگر افزایش چهار برابری تعداد استقرارها، نسبت به نتایج بررسی‌های پیشین بود. همچنین در گام بعدی، با ثبت محوطه های اوروکی مشخص گردید که جمعیت ساکن در دشت نسبت به دوره قبل از خود یعنی روستانشینی جدید افزایش چشمگیری یافته است. سپس در دوره جمدت نصر جمعیت به‌شدت کاهش‌یافته و مجدداً در دوره سلسله ها شاهد افزایش استقرارها هستیم اما این روند افزایشی در دوره عیلام قدیم پایان گرفته و در دوره های عیلام میانه و عیلام نو روندی کاهشی یافته است که احتمالاً میتواند در نتیجه تأثیرات مراکز قدرت فرامنطقه ای و تغییرات اقلیمی باشد.

نقوش انسانی گچ‌بری‌های نویافته بیشاپور

مصیب امیری

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 1-20

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.336829.143077

چکیده

فعالیت‌های باستان‌شناسی دو دهة اخیر در بیشاپور منجر به آشکار شدن سازه‌های معماری، گچ‌بری‌ها، مهرها و دیگر آثار از این محوطة ارزشمند شده است. این شهر که از نخستین شهرها و پایتخت‌های ساسانی است خود ... بیشتر فعالیت‌های باستان‌شناسی دو دهة اخیر در بیشاپور منجر به آشکار شدن سازه‌های معماری، گچ‌بری‌ها، مهرها و دیگر آثار از این محوطة ارزشمند شده است. این شهر که از نخستین شهرها و پایتخت‌های ساسانی است خود دارای تاریخ شهرسازی مکتوب است. کاوش در این شهر از سال 1935 م، آغاز و هنوز هم فعالیت‌های باستان‌شناسانه در آن ادامه دارد. در حین فعالیت‌های باستان‌شناسی در بیشاپور چند قطعه معدود گچ‌بری با نقش انسانی پدیدار شد که همانند آن‌ها در دیگر محوطه‌های ساسانی تاکنون مشاهده و معرفی نشده‌اند، این قطعات بیشتر در فصل نهم کاوش‌های بیشاپور یافت شده و بیشتر متمرکز بر جنوب ایوان موزاییک و تالار چلیپا شکل شاهنشین است. ظاهراً تزئینات گچ‌بری یا به یک‌باره بر روی دیوارها کشیده می شده و سپس هنرمند با ابزاری شبیه لیسه نقوش مورد نظر خود را روی گچ‌ها ایجاد میکرده است و یا به‌صورت قالب گیری تهیه می شده و سپس درجای خود نصب می شده است. در این مقاله روش یافته اندوزی داده‌ها به دو شیوة میدانی و کتابخانه‌ای صورت گرفته است و کوشش شده است تا این یافته ها در بستر هنر گچ‌بری دورة ساسانی شهر تاریخی بیشاپور معرفی و تجزیه‌وتحلیل شود و نشان می‌دهد که هنر گچ‌بری ساسانی در ابتدای امر کاملاً وارث گذشته ایرانی است.

مطالعۀ مقدماتی و معرفی مجموعه مُهرهای مکشوفه از گورستان اشکانی وِستِمین کیاسرِ ساری، بر اساس کاوش‌های سال 1394 - 1396-1397

عبدالمطلب شریفی هولایی؛ بهمن فیروز مندی شیره جینی؛ کمال الدین نیکنامی

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 119-140

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.343035.143152

چکیده

محوطۀ وِستِمین در هشتاد کیلومتری جنوب شهر ساری نه کیلومتری جنوب‌شرقی شهر کیاسر، مرکز بخش چهاردانگه از توابع شهرستان ساری و مرکز استان مازندران واقع شده است. وِستمین نام روستایی که محوطه تاریخی کاوش ... بیشتر محوطۀ وِستِمین در هشتاد کیلومتری جنوب شهر ساری نه کیلومتری جنوب‌شرقی شهر کیاسر، مرکز بخش چهاردانگه از توابع شهرستان ساری و مرکز استان مازندران واقع شده است. وِستمین نام روستایی که محوطه تاریخی کاوش شده در سه کیلومتری شمال آن قرار دارد. نام اصلی این محوطه «لِتسر» است. محوطه تاریخی وستمین شامل گورستان شرقی، گورستان غربی، محوطه استقراری، قلعه و گورستان اسلامی است. محوطۀ وِستِمین نخستین محوطه اشکانی در مازندران است که مورد کاوش باستان شناختی قرار گرفته است. آنچه گورستان این محوطه را از دیگر گورستانهای مکشوفه در حوزۀ فرهنگی اشکانیان متمایز می نماید، گورستان غربی آن شامل گور دخمه‌های خانوادگی است که از نظر معماری منحصر به فرد است. تدفین‌ها در داخل دخمه‌ها دسته‌جمعی می‌باشند. تعداد افرادی که درون دخمه‌ها دفن شده‌اند، از یک تا پنج مورد متفاوت و شیوه تدفین آنها عمدتاً چمباتمه ای است. در مقاله پیش رو نگارندگان بر آن است که ضمن توصیف مُهرها، به گونه‌شناسی و کاربری آن‌ها بپردازد و آین شاخص را تبیین و تفسیر نمایید. از بررسی های های به عمل آمده می توان استنتاج کرد که به دلیل نبود منابع کافی بعضی از پژوهشگران در تشخیص مُهرهای اشکانی دچار اشتباه می‌شوند. برخی از پژوهشگران مُهرهای اشکانی را به دورۀ سلوکی و برخی دیگر آن را به دورۀ ساسانی نسبت می‌دهند. ولی در مقاله حاضر نشان داده خواهد شد که مهرهای اشکانی مانند دیگر پدیده‌های هنری متأثر از دورهای قبل و تأثیرگذار بر روی مهرهای شمارۀ بعد از خود یعنی مهرهای ساسانی است. جنس مهرها و مهرهای انگشتری وستمین متنوع و از جنس سنگ عقیق، نقره، آهن و مفرغ است. نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی، هندسی، پرنده، نقش سوار و نقش آتشدان از جمله نقوش یافت شده در روی مهرهای وستمین است. در استفاده از مهرها به عنوان هدیه، جنسیت متوفی مطرح نبوده و این آثار علاوه بر مردان، به همراه زنان نیز به دست آمده‌اند. به نظر می‌رسد که مهرهای وستمین در گروه مهرهای شخصی قرار می‌گیرد. با توجه به مقایسه مُهرهای وستمین با مُهرهای محوطه اشکانی ولم، مرسین چال، حسنی محله، خرم رود و نوروز محله باید گفت مُهرهای وستمین مربوط به دورۀ اشکانی است.

تپه چای خوی، شواهد جدیدی از دوران مس و سنگ در شمال‌غرب دریاچه ارومیه؛ برهمکنش های منطقه‌ای و فرامنطقه ای با حوزه دریاچه ارومیه، منطقه قفقاز و شرق آناتولی

افراسیاب گراوند؛ اردشیر جوانمردزاده؛ اکبر عابدی؛ فاطمه ملک پور

دوره 14، شماره 3 ، آذر 1401، ، صفحه 141-167

چکیده

تپه چای، تپه‌ی کوچکی به ارتفاع 1 متر از سطح زمین‌های اطراف است که در 10 کیلومتری جنوب‌شرقی خوی واقع شده است. اولین فصل کاوش در این محوطه در تابستان 1400 با هدف شناخت گستره محوطه، تعیین عرصه و تدوین نقشه گستردگی ... بیشتر تپه چای، تپه‌ی کوچکی به ارتفاع 1 متر از سطح زمین‌های اطراف است که در 10 کیلومتری جنوب‌شرقی خوی واقع شده است. اولین فصل کاوش در این محوطه در تابستان 1400 با هدف شناخت گستره محوطه، تعیین عرصه و تدوین نقشه گستردگی محوطه و نیز به منظور ارائه یک لایه‌نگاری دقیق از معماری، لایه‌ها و مواد فرهنگی به‌دست آمده از دوره‌های مختلف صورت گرفت. وضعیت گاهنگاری منطقه در دوران مس و سنگ و مفرغ و ارتباط و برهمکنش جوامع دشت خوی با مناطق همجوار از یک سو و چگونگی استفاده و استحصال مواد خام مانند ابسیدین و نمک و نیز منشایابی ابسیدین‌های محوطه از سوی دیگر از جمله سوالات اساسی این کاوش است. در این راستا تعداد 9 گمانه جهت تعیین عرصه و حریم محوطه، مورد کاوش قرار گرفت که از این تعداد، 3 گمانه بر روی عرصه بوده و مابقی خارج از محدوده بودند و بر اساس آن وسعت حقیقی تپه 7468 مترمربع بوده و خط عرصه و حریم پیشنهادی آن بر روی نقشه ترسیم گردید. گمانه لایه‌نگاری (گمانه 10) نیز در جبهه جنوب‌غربی تپه تا عمق 8 متری از نقطه مبنای گمانه مورد کاوش قرار گرفت و در مجموع، 40/7 متر از بقایای معماری و لایه‌های فرهنگی در آن شناسایی گردید که با توجه به گونه‌شناسی سفال‌های به‌دست آمده و مقایسه آنها با دیگر محوطه‌های حوزه شمال‌غرب ایران، با یک تاریخ‌گذاری نسبی، می‌توان 4 دوره استقراری متعلق به دوره مس و سنگ قدیم (فرهنگ دالما) (تپه چای I)، مس و سنگ جدید 1 (فرهنگ پیزدلی) (تپه چای II)، مس و سنگ جدید 2 (فرهنگ سفال‌های کاه‌رو) (تپه چای III) و مس و سنگ جدید 3 (فرهنگ سفال‌های با تمپر کاه و شیاری و منقل‌های سوراخدار) و کورا – ارس I (تپه چای IV) را برای توالی استقراری این محوطه در نظر گرفت. در طی کاوش هیچ‌گونه وقفه فرهنگی بین آثار دوران مس و سنگ جدید و مفرغ قدیم مشاهده نشد و شواهد بیانگر یک تداوم و گذار بین این دو دوره است و احتمالاً اقوام کورا- ارسی همانند کول تپه هادیشهر از درون بافت اقوام مس و سنگ جدید تپه چای بیرون آمده‌اند. بنابراین با توجه به نتایج کاوش تپه چای و هم‌چنین کاوش‌های کول تپه هادیشهر، تپه دوزداغی خوی، تپه گیجلر و گوی تپه، شاید بتوان شمال‌غرب ایران را به‌عنوان یکی از کانون‌های مرکزی شکل‌گیری فرهنگ کورا- ارس یا مفرغ قدیم معرفی کرد. هم‌چنین شواهد برجای مانده ازکاوش، یک کارکرد مبادلاتی تجاری با مناطق هم‌جوار مخصوصاً تجارت ابسیدین و نمک در دوران پیش از تاریخ برای تپه چای را پیشنهاد می‌دهد.

Newly-dedicated Urartian inscription from Bastam by Rusa II

Maryam Dara؛ Gholam Shirzadeh؛ Reza Heydari؛ Ali Khorablou

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 19-36

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.337586.143079

چکیده

The Urartians ruled over the shores of Lakes of Van, Sevan and Urmia from ca. the 9th to 7th centuries B.C. There are several stone and rock inscriptions remained in northwest of Iran. A new Urartian stone inscription is dedicated in Maku Office of Cultural Heritage of the province and is in Urmia Museum at the moment. It was discovered during a construction ... بیشتر

The Eastern Iran Prehistoric Archaeological Project: The Second Season of Archaeological Excavation at Kale Kub, Southern Khorasan Province (2019)

Mohamad Hossein Azizi Kharanaghi؛ Masashi Abe

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 133-152

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.341819.143109

چکیده

After more than one hundred years from the beginning of archaeological studies in Iran, the eastern regions of the country have received scarce or no attention from archaeologists, and there are very limited publications resulting from archaeological activities in this part of Iran. The prehistoric site of Kale Kub Ayask is one of the few prehistoric sites of ... بیشتر

The North and South Central Plateau of Iran During the Third and Second Millennium BCE (3200-1500 BCE) *

Hassan Fazeli Nashli؛ Siamak Sarlak؛ Javad Hoseinzadeh؛ Sahar Yazdani؛ Babak Rafiei-Alavi؛ Stacy .A. Carolin

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 153-180

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.348692.143160

چکیده

The societies of the northern and southern zones of the “Iranian Central Plateau” flourished during the last quarter of fourth millennium BCE. This floruit was marked by the rise of complex social systems, long distance trade, and new systems for the management of economic activities, such as the “proto-Elamite writing system” (Vidale ... بیشتر The societies of the northern and southern zones of the “Iranian Central Plateau” flourished during the last quarter of fourth millennium BCE. This floruit was marked by the rise of complex social systems, long distance trade, and new systems for the management of economic activities, such as the “proto-Elamite writing system” (Vidale 2018; Helwing 2019; Fazeli Nashli and Nokandeh 2019). This evidence supports the view that the inhabitants of the Iranian Plateau during this time were connected to each other, represented by a relatively uniform writing system and similar economic organization. However, nowadays we know that the similarity of the “Grey Ware Culture” occurring in Proto-Elamite sites of the north-central Plateau such as Sofalin, Qoli Darvish, Meymanatabad and Sialk also suggests inter-regional contact, beyond the “Proto-Elamite phenomenon” during the last quarter of fourth millennium BCE. The population of the whole of the north Central Plateau appears to have dispersed during the third millennium BCE and current information suggests that most Chalcolithic settlements were gradually abandoned beginning around 3400 BCE, and that the hiatus in settled occupation continued throughout the third millennium BCE. This may be connected with climatic events during the last quarter of the fourth millennium BCE, characterized by aridity and increased aeolian activity, which destabilized the agriculture system. As Vidale postulated (Vidale et al. 2018) the social evolution of the Central Plateau, based on non-centralized networks during the Chalcolithic period and were extinguished shortly after 3000 BC but shaped again shortly which was different from the previous period. This paper will summarize the findings of these excavations and propose a chronological framework for these social and cultural changes from the late fourth to the early 1st millennia BCE. In this paper we document the intra-regional societal developments and inter-regional material culture connections that made the third and second millennia BCE such a dynamic time.

In Search of the Message of Srōš: Investigation of the Deity Srōš and his Iconography During the Sasanian Period

Rahele Koulabadi؛ Seyed Mehdi Mousavi Kouhpar؛ Morteza Ataie

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 181-197

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.338945.143094

چکیده

Srōš is a great Zoroastrian diviniy in the Avesta and Middle Persian texts. He functioned as a warrior and a fighter against evil, a high priest, and one of the judges of the soul in the afterlife. In the Avesta, four separate hymns are dedicated to Srōš, which implies his important position among the Zoroastrian divinities. The name of Srōš ... بیشتر

Qolam Tepe of Jafarabad: Recognition of the Sialk VI Satellite Site in Kashan Foothills

Reza Naseri؛ Malekzadeh Mehrdad

دوره 14، شماره 2 ، شهریور 1401، ، صفحه 199-224

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.337559.143081

چکیده

Until recently, the culture of the late Iron Age in the central Iranian Plateau had only been identified at the southern mound of Sialk. In this study, a newly discovered site, called Qolam Tepe, is introduced in the foothills of western Kashan at a very close distance to Sialk. None of the surface findings of Qolam Tepe show any era other than the Iron Age III, ... بیشتر

بررسی پیوند اندیشه نگاره های وابسته به زنجیره نشانه های آوایی در خط آغاز-ایلامی

حسن افشاری؛ روح الله یوسفی زشک

دوره 14، شماره 1 ، خرداد 1401، ، صفحه 1-22

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.313549.142950

چکیده

نیمه دوم هزاره چهارم ق.م با پیچیده شدن جوامع برای ثبت بهتر فعالیتهای اقتصادی خط آغازایلامی در فلات ایران و آغازمیخی در بینالنهرین شکل گرفت. با توجه به شرایط سیاسی، اقلیمی و فرهنگی حاکم بر بخش ... بیشتر نیمه دوم هزاره چهارم ق.م با پیچیده شدن جوامع برای ثبت بهتر فعالیتهای اقتصادی خط آغازایلامی در فلات ایران و آغازمیخی در بینالنهرین شکل گرفت. با توجه به شرایط سیاسی، اقلیمی و فرهنگی حاکم بر بخش عمدهای از فلات ایران در نیمه دوم هزاره چهارم ق.م خط آغاز ایلامی توسط جوامع گوناگون فلات ایران مورد استفاده قرار گرفت و احتمالاً در فلات ایران اقوام، با فرهنگ و زبانهای گوناگونی وجود داشته که با این خط توانایی ثبت اسم با زبانهای مختلف را داشتهاند. همچنین در این خط نشانههای عددی، اشیا، مالکیت و نشانههای آوایی با یکدیگر ادغام شدهاند و جدا سازی آنها نیازمند شناخت کامل به این سیستم نگارش است و از طرفی هنوز در مرحله رمزگشایی این خط هستیم و امروزه با توجه به عدم شناخت درست نسبت به این خط و سیستم نگارش، جدا سازی و تفکیک این دو کار دشواری است. هدف از نوشتار پیش رو، معرفی و بررسی نشانههای ادغام شده در اسمهای آوایی میباشد که احتمالاً در میان نشانههای اندیشهنگاری ادغام شده است. شاید در گذشته با آوا خوانده میشده اما هیچگاه نشانه آوایی مرتبط با اسم نبوده است. روش بررسی بدینسان است پس از دسته بندی گروههای متون مشابه که احتمالاً توسط یک کاتب نگاشته یا دسته ای از گلنبشتههایی که توسط یک نقش مهر ممهور شده به بررسی شباهتهای یکسان ساختاری و تفاوتهای آوایی پرداخته شده است که با توجه به جایگاه یکسان نشانههای اندیشهنگاری در قبل و بعد از اسمهای آوایی سعی بر تفکیک آنها شده و در نتیجه احتمالاً نشانههای قبل از اسم کاربرد جنسیت یا جایگاه اجتماعی صاحب اسم را با خود دارد. نشانه بعد از اسم کاربرد فعل را میرساند و در موارد اندک نشانه خانواده یا خاندان میباشد. بررسی قرارگیری نشانه با توجه به الواح مختلف اهمیت بالایی در شناخت بیشتر خط آغاز ایلامی دارد.

پیشنهادی درباره کاربری بقایای معماری مکشوفه در محوطه ساسانی تل قلعه سیف-آباد- کازرون

یعقوب محمدی فر؛ رضا نوروزی

دوره 14، شماره 1 ، خرداد 1401، ، صفحه 83-105

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.336364.143078

چکیده

محوطه تل قلعه سیفآباد با وسعت تقریبی 160 هکتار، یکی از محوطههای مهم دوره ساسانی است که در غرب دریاچه پریشان، در جنوبغربی شهر کازرون بر روی بستر طبیعی تل پهن شکل گرفته است. به دلیل انتقال خط لوله ... بیشتر محوطه تل قلعه سیفآباد با وسعت تقریبی 160 هکتار، یکی از محوطههای مهم دوره ساسانی است که در غرب دریاچه پریشان، در جنوبغربی شهر کازرون بر روی بستر طبیعی تل پهن شکل گرفته است. به دلیل انتقال خط لوله گاز کازرون- شیراز، در فاصله سال‌های 1363 تا 1365، بخش میانی این محوطه به شدت تخریب شد. در نتیجه این آسیبهای ویرانگر، و نمایان شدن مواد فرهنگی، فعالیت سودجویان آثار باستانی در این محوطه آغاز گردید. در سال‌های 1393 و 1396 بعد از پیگیریهای متعدد دو فصل کاوش علمی نجات بخشی، در این محوطه انجام شد که حاصل آن کشف یافتههای مهمی از دوره میانه و پایانی ساسانی بود. با توجه به تک دورهای بودن این محوطه، از همان ابتدا کاوش افقی گسترده در دستور کار قرار گرفت. بقایای معماری کاوش شده نشان میدهد که قسمتی از بخش داخلی بنا و تعداد زیادی فضای نسبتاً کوچک مستطیل شکل است که از مصالح سنگ، گچ، خشت و آجر ساخته شده است. دیوار خارجی این بنا از مصالح لاشه سنگ با ملاط گچ، و دیوارهای جداکننده فضاهای داخلی، اغلب از مصالح خشت و در مواردی از آجر و گچ و سنگ ساخته شده است. بر اساس عکسهای هوایی سال 1335، بقایای مجموعه بناهای متعددی در سرتاسر سطح پشته‌های طبیعی دیده میشود. با توجه به کاوش‌های انجام‌شده و بررسی‌های سطحی، احتمالاً محل کاوش شده بقایای بنای چهارگوشی است به ابعاد تقریبی 75 در 80 متر است و پلان این بنا با وجود اینکه منحصر به فرد است اما شباهتهایی با پلان قلعههای ساسانی دارد و برخلاف قلعـههای نظامی این دوره، و با توجه به یافتـههای درون فـضاهای کاوش شده، کاربری این بنا در ارتباط با فعالیتهای اقتصادی، جمعآوری، فرآوری و توزیع و مدیریت محصولات کشاورزی بخصوص خرما بوده است. بر اساس شواهد موجود باستان‌شناسی، این بخش از محوطه، به‌طور ناگهانی و احتمالاً براثر عوامل طبیعی یا انسانی تخریب و متروکه شده است. به دلیل ترک ناگهانی، شواهد مرتبط با فعالیتهای روزمره اقتصادی در این مکان در جای اصلی خود در فضاهای معماری به جای مانده، که مطالعه آنها به ما کمک میکند تا نوع و نحوه فعالیتهای انجام‌شده در این بنای دوره ساسانی را درک کنیم.

تاریخ اشکانیان و منابع سریانی نگاهی به تأثیر سنت تاریخ‌نگاری ملی ایرانیان بر منابع سریانی

نرگس اسدپور؛ کمال الدین نیکنامی

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 1-20

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.289750.142782

چکیده

در مطالعات دوران تاریخی ایران با رگه های ناپیدا و آشکار از امپراتوری پر رمز و راز اشکانی موجه ایم که عده ای از مورخان و اندیشمندان را به خود علاقمند کرده است. پژوهش‌های امروزی با استفاده از منابع یونانی، ... بیشتر در مطالعات دوران تاریخی ایران با رگه های ناپیدا و آشکار از امپراتوری پر رمز و راز اشکانی موجه ایم که عده ای از مورخان و اندیشمندان را به خود علاقمند کرده است. پژوهش‌های امروزی با استفاده از منابع یونانی، رومی، ارمنی، سریانی، منابع فارسی میانه، منابع اسلامی و همچنین یافته‌های باستان‌شناسی تاریخ اشکانیان را موردمطالعه قرار داده و از تاریخ این سلسله در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی ابهام‌زدایی نموده‌اند. امروزه بازسازی بخشی از تاریخ شاهنشاهی اشکانی بر پایه متون کهن تاریخی امکان‌پذیر است. تواریخ نگاشته شده به زبان سریانی، بخشی از مهم‌ترین منابع تاریخی جهت بازسازی تاریخ شرق نزدیک باستان را فراهم میکنند. این منابع برای بازسازی تاریخ ایران پیش از اسلام نیز دارای اهمیت هستند به‌گونه‌ای که نگارش تاریخ ایران در عهد ساسانی بدون بهره بردن از منابع سریانی امری بیهوده و ناقص خواهد بود. با چنین پیش‌زمینه‌ای هدف مقالۀ حاضر آن است که تاریخ شاهان اشکانی را در دسته‌ای از منابع ردیابی نماید. با بررسی تمام تواریخ موجود سریانی درنهایت مشخص میشود که این منابع به شکلی تعجبآور تماماً شاهان اشکانی را نادیده گرفته و هیچ نام و نشانی از آنها در این منابع یافت نمیشود. شاید در نگاه نخست عدم وجود تاریخ شاهان اشکانی در منابع سریانی این نکته را به ذهن آورد که دیگر نیاز و ضرورتی به بررسی این منابع در ارتباط با تاریخ اشکانیان وجود ندارد، اما برخلاف چنین دیدگاهی این مقاله بر آن است که چنین غیبتی را دست‌مایه قرار داده و نشان دهد که فراموشی شاهان اشکانی در منابع سریانی امری اتفاقی نبوده است بلکه کاملاً تحت تأثیر سنت تاریخ‌نگاری ایران در عصر ساسانی بوده. این در صورتی است که امروزه متون تاریخی نگاشته شده به زبان پهلوی در عصر ساسانی، ازجمله خدای‌نامه از میان رفته است، این منابع سریانی به شکلی غیرمستقیم به ما نشان میدهند که چگونه تاریخ اشکانیان در تاریخ‌نگاری ملی ایرانیان یکسره نادیده گرفته‌شده بود.

گونه‌شناسی اثر مهرهای روسا دوم بر گوی‌های اورارتویی بسطام

مریم دارا

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 39-70

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.325316.143025

چکیده

اورارتوها در حدود سده های نهم تا هفتم ق.م در نواحی اطراف دریاچه های ارومیه در ایران، وان در ترکیه و سوان در ارمنستان حکومت کردند و آثار و کتیبه های بسیاری از خود بر جا نهادند. یکی از انواع این اسناد ... بیشتر اورارتوها در حدود سده های نهم تا هفتم ق.م در نواحی اطراف دریاچه های ارومیه در ایران، وان در ترکیه و سوان در ارمنستان حکومت کردند و آثار و کتیبه های بسیاری از خود بر جا نهادند. یکی از انواع این اسناد برجای‌مانده از آنها گویهای گلی هستند. تعداد 1416 گوی در کاوش های محوطة بسطام در استان آذربایجان غربی به‌دست‌آمده که در موزة ‌ملی ایران نگهداری میشوند و با وجود ابعاد کوچک اطلاعات مهمی را ارائه می کنند. مهرهای استفاده‌شده بر این گوی ها از هر دو نوع جوهرگین و استوانه ای بودند که گاه کتیبه داشتند. یکی از انواع اثر مهرهای این گوی ها دارای کتیبة ‌روسا دوم اورارتویی است. پیشتر پژوهش هایی بر تعداد اندکی از گویها و اثر مهرهای اورارتویی بسطام انجام شده است. نگارنده با پژوهش به روش میدانی و کتابخانهای بر کلیة گویهای بسطام در موزة‌ ملی ایران این پرسش را داشت که آیا اثر مهرهای روسا با یکدیگر تفاوت دارند؟ اگر تفاوتی در آنها دیده می شود دقیقاً چیست؟ آیا فقط یک مهر روسا بر گوی های بسطام زده شده است؟ آیا مهر روسا در بسطام مشابه سایر محوطه های اورارتویی است؟ بر همین اساس نگارنده در این نوشته گوی هایی که مهرنبشتة روسا دوم را دارند معرفی و انواع آنها را در سه گروه اصلی و سه زیرگروه دیگر بنا بر متن کتیبه، جایگاه کتیبه در قیاس با نقش اثر مهر و همچنین اندازه عناصر صحنة اثر مهر بر شمرد. همچنین نگارنده اثر مهر استوانه ای روسا دوم را با سایر اثر مهرهای استامپی مشابه در آیانیس و زیویه مقایسه کرده است که بر آنها فقط تصویر روسا دیده می شود. اثر مهرهایی را نیز که مشابه نمونة بسطام هستند؛ اما، به روسا تعلق ندارند معرفی کرده است. وجود تفاوت هایی در جزئیات اثر مهرهای روسا در بسطام نشان از وجود چند عدد و گونه مهر دارد. حتی احتمال دارد تفاوت این مهرها به دلیل تقدم و تأخر زمان تولید و استفاده از آنها باشد. در واقع هدف نگارنده بیان آن است که این مهرهای به ظاهر مشابه تفاوت هایی دارند که نشان می دهد مهرهای متعددی از روسا بر گوی های بسطام زده شده است.

شناسایی توالی فرهنگی دشت مریوان؛ بر پایة پژوهش های میدانی باستان شناسی

مرتضی زمانی دادانه؛ سیروان محمدی قصریان؛ امیر ساعدموچشی

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 71-96

https://doi.org/10.22059/jarcs.2022.279507.142704

چکیده

دشت مریوان در سال 1397 در قالب برنامه بررسی و شناسایی باستان‌شناسی دشت مریوان مورد شناسایی و بازنگری مجدد قرار گرفت که در طی این پروژه 60 اثر باستانی از دوران نوسنگی بدون سفال تا دوره اسلامی شناسایی و بازنگری ... بیشتر دشت مریوان در سال 1397 در قالب برنامه بررسی و شناسایی باستان‌شناسی دشت مریوان مورد شناسایی و بازنگری مجدد قرار گرفت که در طی این پروژه 60 اثر باستانی از دوران نوسنگی بدون سفال تا دوره اسلامی شناسایی و بازنگری شدند. در میان آثار مورد بازدید 1 محوطه مربوط به دوره نوسنگی بدون سفال، 14 محوطه مربوط به دوره مس‌وسنگ(قدیم، میانی، جدید)، 2 محوطه احتمالا متعلق به دوره مفرغ، 11 محوطه و گورستان از عصر آهن، 28 محوطه تاریخی شامل استقرارها و گورستان‌های اشکانی و 12 محوطه متعلق به دوره اسلامی هستند. با توجه به الگوی استقراری شناسایی شده در نقاط مختلف دشت مریوان مشخص شد که به طرز جالبی تمامی محوطه‌های پیش از تاریخ شامل دوره‌های نوسنگی و مس‌وسنگ دشت مریوان در بخش شمالی و جنوبی دریاچه زریبار واقع شده‌اند. به احتمال زیاد چنین الگوی پراکنش استقراری به دلیل سطح آب دریاچه در ادوار یاد شده و عرض بسیار کم زمین‌های کشاورزی تا دامنه ارتفاعات در دو سوی شرقی و غربی دریاچه بوده باشد و احتمالا این کریدورها فقط مسیر-های مواصلاتی بوده‌اند که شمال و جنوب دریاچه را به هم مرتبط می‌ساخت. البته بخشی از دشت مریوان در شرق شهر کنونی مریوان پراکنده است که فاصله زیادی با دریاچه زریوار دارد و استقرار‌های پراکنده در این بخش در حاشیه رودخانه اصلی که یکی از شاخه‌های رودخانه گاران است شکل گرفته‌اند.

بازشناسی تخت‌نشین ساسانی در میانگاه شهر اردشیرخوره؛ انگاره‌ای بر نیایشگاه و آتشگاه آناهیتا در تداوم سنت‌های پیشین

حامد محمدپور؛ الهام اندرودی؛ محمدحسن طالبیان

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 161-187

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.282253.142722

چکیده

در میانگاه شهر اردشیرخوره (شهر گور)، برجی چهارگوش، سازه‌ای به شکل دایره و همچنین بارو و خندقی مدور قرار دارند که از شاخص‌ترین ساختارهای این شهر به شمار می‌روند؛ اما در بخش شمال شرقی شهر اردشیرخوره، ... بیشتر در میانگاه شهر اردشیرخوره (شهر گور)، برجی چهارگوش، سازه‌ای به شکل دایره و همچنین بارو و خندقی مدور قرار دارند که از شاخص‌ترین ساختارهای این شهر به شمار می‌روند؛ اما در بخش شمال شرقی شهر اردشیرخوره، مکانی به نام «تخت‌نشین» به شکل سکویی از سنگ‌های گران‌وزن و پاک‌تراش و گودالی به شکل آبگیر باقی مانده است که افراد مختلفی از سدههای اولیه اسلامی تا امروز، به چیستی و کارکرد آن پرداخته‌اند. با این حال، هنوز دیدگاه‌های متفاوتی دربارۀ این مجموعه مطرح است؛ برای نمونه چهارتاقی واقع بر روی سکوی تخت‌نشین با نام‌هایی مانند آتشگاه، قصر، طربال، آتشکده، دکان، آتشخانه، کوشک، ایران‌کیاخره، ایوان، دکه، ایران‌گرده، کاخ، عمارت، برج، خانه، چهارطاق و زیگورات نامیده شده است. افزون بر این، آبگیر کنار سکو نیز چشمه، غدیر، حوض آب، آب‌انبار و آب‌نما نام‌گذاری شده است. این اسامی متفاوت نمایانگر ناشناختگی و ابهام در ماهیت ساخته‌های مجموعۀ تخت‌نشین است. تخریب بخش عمده‌ای از ساختمان‌های مجموعۀ تخت‌نشین و پنهان ماندن بقایای آن در زیر آوار در گذر زمان، سبب شده است که در اسناد و منابع مختلف کمتر به این مجموعه توجه شود. بنابراین با نقد دیدگاه‌های متفاوتی که پیرامون ساخته‌های این بنا وجود دارند، این پژوهش با هدف بازشناسی کارکرد مجموعۀ تخت‌نشین به چگونگی ارتباط فضاها و چرایی ساخت آن در میانگاه شهر اردشیرخوره می‌پردازد. برای دستیابی به هدف یادشده از روش تفسیری-تاریخی با مطالعه و تحلیل منابع کتابخانه‌ای، به بازخوانی گزارش‌های باستان‌شناسی و سندهای تاریخی پرداخته شده است. همچنین از طریق بازدیدها و برداشت‌های میدانی هم اطلاعات دقیق‌تر و جدیدتری به دست آمدند که راهگشای پژوهش بودند. به علاوه با تحلیل کالبدی و فضایی بناهای مشابهی همچون چهارتاقی و معبد آناهیتای شهر بیشاپور به مقایسه تطبیقی چهارتاقی و حوض آب در میانگاه شهر اردشیرخوره پرداخته شده است. در نتیجه، یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ساختمان روی سکو به شکل تالاری چلیپایی است که الگویی چهارتاقی دارد و در بستری هم‌جوار و مشرف بر حوض دست‌ساز در میانگاه شهر اردشیرخوره قرار گرفته‌ است. به احتمال بر طبق گفتۀ ابن بلخی و بقایای آوار قابل مشاهده بر روی زمین، چهارطاقی مشابهی نیز وجود داشته است که مکان آن میتواند همجوار بنای موجود یا روبروی حوض دوم باشد. از این رو، این چهارطاقی‌ها به‌مثابۀ آتشگاهی پیوسته و متصل به حوض آب، ساختاری را پدید آوردهاند که نشان از الگویی رایج در شکل‌گیری مجموعه‌های آیینی دورهی ساسانی در ارتباط با آب‌ و آتش مقدس دارد و این انگاره را به میان می‌آورد که می‌تواند با قرارگیری در کنار حوض آب مقدس و آتشگاه، نیایشگاهی برای ایزد بانو آناهیتا در یک مجموعۀ آیینی-تشریفاتی باشد

معرفی و تحلیل معماری آرامـگاه سلـطان ابراهـیم رضا (ع) در میان و خوانش یادگار نوشته‌های تاریخی آن

علی اصغر محمودی نسب؛ سید رسول موسوی حاجی؛ عابد تقوی

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 189-213

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.280274.142706

چکیده

بررسی بناهای دوران اسلامی در ایران، حضور بیشمار آرامگاه های مذهبی و غیرمذهبی را نشان می دهد که در اکثر نقاط این مرز و بوم پراکنده اند. این ابنیه بهعنوان یکی از مهم ترین عناصر معماری اسلامی ... بیشتر بررسی بناهای دوران اسلامی در ایران، حضور بیشمار آرامگاه های مذهبی و غیرمذهبی را نشان می دهد که در اکثر نقاط این مرز و بوم پراکنده اند. این ابنیه بهعنوان یکی از مهم ترین عناصر معماری اسلامی - ایرانی از گوناگونی ویژهای برخوردارند، به‌طوری‌که مطالعۀ آنها ویژگی های معماری و تزئینی هر دوره را نمایان می کند. آرامگاه برای شخصیت های مذهبی و بزرگان در ایران بیشتر از سایر کشورهای اسلامی مورد توجه بوده است؛ دلیل این امر نیز به نقش آرامگاه ها و آمیختگی آن با آداب‌ورسوم و مذهب ایرانیان مسلمان برمی گردد و همین امر است که توجیهگر تداوم اقبال عامة مردم به آرامگاه های مذهبی در ایران است. در این تحقیق به معرفی معماری آرامگاه سلطان ابراهیم رضا (ع) واقع در روستای آبگرم شهرستان در میان، استان خراسان جنوبی پرداخته خواهد شد. در پژوهش حاضر ضمن معرفی و تحلیل معماری بنا، نقوش و تزئینات، کتیبه ها و یادگار نوشته ها بنا موردبحث قرار می گیرد. مقاله حاضر بر اساس روش توصیفی- تحلیلی بوده و یافته های آن بخشی از طریق مطالعة منابع کتابخانه ای و بخش دیگر به‌صورت میدانی انجام شده است. سؤال اصلی پژوهش این است که این بنا در چه دورهای ساخته شده است و معماری بنا دارای چه ویژگی هایی شاخصی است؟ با توجه به کتیبة بنا و گزارش های کوتاهی که توسط محققان قبلی انجام شده، تاریخ ساخت بنا به دورة صفوی برمی‌گردد، درحالی‌که با مطالعه و تحلیل معماری بنا با بناهای تیموری در خراسان، احتمالاً قدمت آن به اواخر دورۀ تیموری برمی‌گردد. آرامگاه سلطان ابراهیم رضا، بنایی چهار ایوانی که دارای گنبد و ایوان رفیعی در دو طبقه ساخته شده است. از جمله ویژگی های معماری بنا ضمن قرینگی آن و استفاده از طاق ها و قوس های متنوع، وجود کتیبه هایی با خطوط مختلف در داخل آرامگاه و دربهای کتیبه دار است که اطلاعات کاملی از این بنا طی یک بازۀ طولانی را ارائه می دهد.

نکاتی پیرامون دیسک مرمری ساسانی موجود در موزه هنر کلیولند آمریکا

پرستو مسجدی خاک؛ مصطفی خزایی کوهپر

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 215-232

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.280949.142715

چکیده

در بین اشیاء هنری دوره ساسانی، دیسکی مرمری در موزه هنر کلیولند وجود دارد که تاریخ ورود آن را سال 1963 میلادی ثبت کردهاند. در ارتباط با نقش فرد حک‌شده روی دیسک، در اطلاعات ثبت‌شده موزه کلیولند با توجه ... بیشتر در بین اشیاء هنری دوره ساسانی، دیسکی مرمری در موزه هنر کلیولند وجود دارد که تاریخ ورود آن را سال 1963 میلادی ثبت کردهاند. در ارتباط با نقش فرد حک‌شده روی دیسک، در اطلاعات ثبت‌شده موزه کلیولند با توجه به نظر دوروتی شپارد از موزه کلیولند آمده است که این نقش متعلق به اردشیر دوم است. با توجه به فرم غیرعادی و تک بودن چنین شیئی در میان آثار دوره ساسانی و با وجود آنکه نقش و موضوع حک‌شده بر آن شاخصه هنر دوره ساسانی است؛ اما به کمک دادههای باســتانشناسی میتوان اطلاعات جالبی برای آن ارائه کرد. اهداف این مطالعه، درک ماهیت نقش شخص حک‌شده بر روی این دیسک مرمری و تلاش جهت ارزیابی این ادعا که فرد نقش شده آیا اردشیر دوم ساسانی است؟ به‌علاوه نگارندگان سعی کردند تا در مورد ماهیت اصلی خود دیسک مرمری بر اساس یافتههای باستانشناسی ارزیابی انجام دهند تا بتوانند در مورد منطقه جغرافیایی تولید این اثر گمانهزنی کرده و مشخص کنند که آیا این اثر تولید همان منطقهای است که از آن یافت شده یا تولید محل دیگری از قلمرو شاهان ساسانی بوده است؟ نگارندگان در این پژوهش با آوردن نمونههای مشابه دیسکهای مرمری از دوره پیش از تاریخ، نشان دادهاند محل ساخت این شئ در شمالشرق ایران، در محوطهای است که هم قبرستان عصر مفرغ بوده و هم آثار سکونت دوره ساسانی را داشته است؛ اصل دیسک متعلق به دوره مفرغ و فرهنگ حصار / گرگان است که نمونههای آن از قبور این دوره یافت شده است. همچنین با توجه به فرم و تزیین تاج نقش شده روی این دیسک و مقایسه آن با تاج اردشیر دوم در طاق بستان و بشقاب اردشیر دوم که از محوطه مس عینک افغانستان به دست آمده است، به نظر میرسد اردشیر دوم نمیتواند شاه نقش شده بر این دیسک باشد. فرد نقش شده بر این بشقاب احتمالاً یکی از شاهزادگان ساسانی حاکم منطقه یا یکی از شاهان سلسله‌های محلی صدر اسلام منطقه است، سلسله‌هایی که چندین قرن به سنن ساسانی وفادار باقی ماندند.

بازشناسی راه بزرگ خراسان در شمال استان مرکزی

مجید منتظر ظهوری؛ اسماعیل شراهی

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 233-260

https://doi.org/10.22059/jarcs.2020.286724.142763

چکیده

بی‌تردید راه بزرگ خراسان که به تعابیری مصطلح راه ابریشم خوانده می شود، یکی از مهم‌ترین راه های تجاری در طول دوران تاریخی ایران بوده است. این مسیر مهم در یک‌چشم‌انداز و منظر جامع و کلی، کشور چین ... بیشتر بی‌تردید راه بزرگ خراسان که به تعابیری مصطلح راه ابریشم خوانده می شود، یکی از مهم‌ترین راه های تجاری در طول دوران تاریخی ایران بوده است. این مسیر مهم در یک‌چشم‌انداز و منظر جامع و کلی، کشور چین را به سواحل مدیترانه پیوند میداد و در این راستا جاده مذکور از خراسان بزرگ در گستره ایران فرهنگی و بسیاری از نواحی مهم دیگر همجوار می گذشت. راه خراسان بزرگ علاوه بر کارکرد تجاری و تأثیرات اقتصادی و معیشتی مردمان نواحی مختلف، به دلیل برخورد فرهنگ ها، تأثیرات اجتماعی عمیقی و گسترده‌ای بر جوامع انسانی دوره‌های مختلف داشت. در این میان استان مرکزی و بخصوص بخش شمال این استان در محدوده های فعلی دو شهرستان ساوه و زرندیه نقش بسیار مهمی در این راه از پیش از اسلام تا افول آن در دوره صفوی داشته است. از این رو در پژوهش حاضر با بهره‌برداری از متون تاریخی و جغرافیایی، بررسی ها و کاوش های باستان شناسی صورت گرفته، تلاش شده تا امتداد این راه باستانی و همچنین شهرها، بناها و منزلگاههای مهمی که در این مسیر تاریخی قرار داشته، مشخص و چگونگی و چرایی مسیرهای ارتباطی و موجودیت تاریخی این راه باستانی، در این ناحیه تبیین گردد. مهم‌ترین دستاورد این پژوهش تبیین چگونگی و چرایی و چشم‌انداز جغرافیایی و تاریخی این راه باستانی بر اساس انطباق موقعیت محوطه های باستانی شناسایی‌شده با جایگاه منزلگاه های اشاره‌شده در منابع و متون تاریخی و ترسیم نسبی راه خراسان در شمال استان مرکزی است که در این میان ساوه و مشکویه به‌عنوان دو منزلگاه مهم که به‌صورت مکرر متون به آنها پرداختهاند و شواهد باستان‌شناسی ارزشمندی که نشان از جایگاه و اعتبار بالای آنهاست، به دست آمده است؛ در طول مسیر راه خراسان مورد واکاوی قرار گرفته و آثار فرهنگی و بناهای مرتبط به این مسیر باستانی، مشخص شدند.

تحلیل نقش مایه های جانوری بر روی سنجاق های مفرغی منسوب به هزارۀ‌ سوم پ.م در حوضۀ هلیل‌رود (مطالعه موردی)

فهیمه موسوی؛ بهزاد بلمکی؛ محمدرضا سعیدی هرسینی

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 261-282

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.286038.142758

چکیده

حوضهی هلیل‌رود از جمله مناطق باستانی شناخته‌شدۀ هزارهی سوم پ.م در جنوب‌شرق ایران است که از این حوضه در پی مطالعات باستان‌شناختی سال1380 تاکنون بیش از سیصد محوطه باستانی دوره‌های پیش از تاریخ تا ... بیشتر حوضهی هلیل‌رود از جمله مناطق باستانی شناخته‌شدۀ هزارهی سوم پ.م در جنوب‌شرق ایران است که از این حوضه در پی مطالعات باستان‌شناختی سال1380 تاکنون بیش از سیصد محوطه باستانی دوره‌های پیش از تاریخ تا دوران اسلامی شناسایی شده است. مهمترین آثار این منطقه کشفیاتی متعلق به هزارهی سوم پ.م است که قابل مقایسه با آثار باستانی تمدنهای بین‌النهرین، ایلام، آسیای میانه و دره سند است. مسئله اصلی این پژوهش شناخت تمدن هلیلرود از طریق مطالعه نقشمایههای نمادین اشیایی با فرم سنجاقهای میلهای است که از سراسر حوضهی هلیلرود شناسایی شده است و در باغ موزۀ هرندی کرمان نگهداری میشود، این اشیاء 155قطعه سنجاق میلهای است که گروهی به صورت میلههایی ساده و فاقد نقش و 24 قطعه آن دارای سر سنجاق مزیین به نقوش جانوری،گیاهی و هندسی است که هدف این پژوهش معرفی و شناخت سه قطعه از سنجاقهای مذکور است که به دلیل نقش رویارویی جانوران انتخاب و مورد بررسی واقع شده است. توصیف نقش جانوران در این سنجاقها به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است و نقشمایههای این سه شیء به عنوان یافتههای فرهنگی هنری حوضۀ هلیل‌رود در یک مطالعه تطبیقی با نقشمایههای محوطههای شاخص هزارۀ سوم پ.م در جنوب شرق ایران، تمدنهای بینالنهرین و آسیای میانه مورد ارزیابی قرار گرفته است و از دیدگاه بررسی تاریخ هنر، با گردآوری اطلاعات به شیوۀ میدانی شامل مشاهده این آثار در موزه و عکاسی، طراحی، گونه شناسی نقشمایهها و شناخت شیوه و سبک شکلها به مطالعة تطبیقی و مقایسهای این نقوش پرداخته شده است و در کنار روش میدانی با استفاده از اسناد و منابع مکتوب این تحلیلها تکمیل شده است و در نتیجه بررسی این سنجاقها مشخص شد که فرم سنجاقها با فرم بدن جانورانی مانند بزهای کوهی روی پاهای جلو ایستاده و به صورت نمادین در حال تغذیه درخت، عقابهایی با بالهای برافراشته، مارهایی با دهان باز و به حالت تهاجمی و شیرهایی نشسته در مقابل یکدیگر به حالت کاملاً قرینه اجرا شده است و همین حالت قرینه بودنشان در مقابل یکدیگر، رویاروی بودن آنها را القاء میکند، بنابراین این نقشها از نظر رویاروی بودن جانوران و ویژگیهای محتوایی و احتمالاً اسطوره‌شناختی دسته‌بندی و مورد ارزیابی قرارگرفته‌اند، با توجه به مشاهده و مقایسه این نقوش میتوان اذعان داشت که این اشیاء نشان‌دهنده تأثیر بینش و آگاهی سازندگان این آثار و تعامل نظاممند انسان با محیط‌زیست و فرهنگ رایج درگذشته است که از طریق اعتقادات، باورها و حس زیبایی‌شناسی هنرمند تولیدکننده خلق شده است و شباهت این نقوش به جانوران محوطههای باستانی دیگر نشان از طبیعت مشترک این مناطق و تأثیر فرهنگی هنرمندان بر یکدیگر در خلق آثار هنری بوده است.

گاهنگاری و تحلیل کاربری محوطۀ موسوم به قلعه‌سام در ولایت تاریخی ماسبذان (استان ایلام)

یونس یوسف وند؛ فرشاد میری

دوره 13، شماره 4 ، اسفند 1400، ، صفحه 307-330

https://doi.org/10.22059/jarcs.2019.288249.142774

چکیده

نواحی غرب ایران در طی دورۀ ساسانی و سده‌های نخستین اسلامی به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و نزدیکی به مراکز حکومتی از اهمیتی ویژه برخوردار بودهاند. از جمله نواحی مهم غرب ایران طی این ادوار، می توان ... بیشتر نواحی غرب ایران در طی دورۀ ساسانی و سده‌های نخستین اسلامی به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و نزدیکی به مراکز حکومتی از اهمیتی ویژه برخوردار بودهاند. از جمله نواحی مهم غرب ایران طی این ادوار، می توان به ولایت ماسبذان اشاره کرد. طبق تقسیم بندی های جغرافیایی دورۀ ساسانی و اسلامی، ماسبذان به ترتیب در قالب ایالت های کًوَست خَوربَران و جبال قابل تعریف است که شهر سیروان/شیروان کرسی آن به شمار میرفت. بنا به نظر پژوهشگران در جغرافیای سرزمینی کنونی ایران، ماسبذان منطبق بر بخشهای شمالی استان ایلام است. قابلیت ها و امکانات طبیعی بالای منطقه و موقعیت ارتباطی مناسب باعث شکل گیری و گسترش استقرارها و بناهای مهمی در آن شده است. «قلعه سام» یکی از آثار ارزشمند این ناحیه محسوب می شود که علی‌رغم اهمیت ویژۀ آن (به لحاظ شاخصه های معماری) تاکنون ناشناخته مانده است. این بنا در تنگۀ «سیپله» در محدودۀ مرزی استان های لرستان و ایلام واقع شده است. قلعه‌سام از دو بخش مجزا (از نظر سازه‌ای) اما مرتبط با هم (از نظر کارکردی و تاریخ ساخت) تشکیل شده است؛ ساختار اصلی محوطه متشکل از بنای گنبددار آراسته به تزیینات گچ‌بری در پایین دست محوطه و دژی مستحکم در بالادست آن است. هدف مقالۀ حاضر آن است تا با اتکاء بر یافته های باستانشناختی و شواهد معماری موجود، ضمن معرفی و شناساندن قلعه سام، هویت کارکردی و گاهنگاری آن ارزیابی و مورد تحلیل قرار گیرد. رویکرد تحقیق تاریخی است و یافته ها با استفاده از روش یافته اندوزی از منابع کتابخانهای و بررسی میدانی گردآوری شده اند. ویژگی های سازهای و ریخت شناسی قلعه‌سام، بیانگر آن است که این بنا اقامتگاهی امنیتی متعلق به شخصی عالیرتبه بوده است. مشخصه های مکانی این بنا در ترکیب با سایر آثار موجود در تنگۀ سیپله، نشان از غلبه انگیزه های سیاسی و امنیتی در ساخت آن دارد. عناصر معماری، سفال‌های پراکنده در عرصه و پیرامون محوطه و تزیینات گچ بری به کار رفته در بنا، نشانگر ساخت آن در بازۀ زمانی اواخر دورۀ ساسانی و سده های آغازین اسلامی است.

سنت معماری آرامگاه‌ها در هزارة سوم پیش از میلاد در دمب‌کوه مکران، استان سیستان و بلوچستان

مرتضی حصاری

دوره 13، شماره 2 ، شهریور 1400، ، صفحه 199-224

https://doi.org/10.22059/jarcs.2021.301810.142872

چکیده

مهم‌ترین منطقه‌ای که ارتباط مستقیمی با تمدن سند و کشورهای ساحلی جنوبی خلیج‌فارس دارد، مکوران است. این سه حوزۀ فرهنگی، به‌ویژه در هزارۀ سوم پیش از میلاد، اشتراکات فرهنگی بسیاری دارند. یکی از اشتراکات ... بیشتر مهم‌ترین منطقه‌ای که ارتباط مستقیمی با تمدن سند و کشورهای ساحلی جنوبی خلیج‌فارس دارد، مکوران است. این سه حوزۀ فرهنگی، به‌ویژه در هزارۀ سوم پیش از میلاد، اشتراکات فرهنگی بسیاری دارند. یکی از اشتراکات فرهنگی بیان مادی و معنوی، تدفین در این دوره است که همین هویت فرهنگی را در این نقطه از جهان نشان می‌دهد. مرگ ساده‌ترین واقعیت زندگی است و اعمالی که در هنگام دفن انجام می‌شود نوعی نگرانی برای سرنوشت مرده است. تدفین آیین جدایی از جهانی به جهان دیگر است و تدفین نوعی تعهد به متوفی به عنوان عضوی از جامعه است. تدفین و سنت‌های مربوط به آن بازتابی از جنبه‌های معنوی و آیینی فرهنگ‌های بشری است. شباهت‌های مشترک را می‌توان در میان فرهنگ‌های مختلف یافت. یکی از مراکزی که این اشتراکات را می‌توان یافت، قبرستان دمبوکوه است. این گورستان بزرگ‌ترین گورستان و محوطه‌ای است که در منتهی‌الیه جنوب‌غربی ایران کشف شده است. این منطقه از هزارۀ سوم قبل از میلاد به‌صورت دوره‌ای تا دورۀ اسلامی تأسیس شده است. سایت با توجه به داده‌های به دست آمده از آن باید تعامل نزدیکی با مناطق فرهنگی اطراف خود به‌ویژه تمدن سند داشته باشد. روش این تحقیق توصیفی- تحلیلی و تطبیقی است و داده‌های پایه و پایه مورد نیاز از طریق مطالعات میدانی که شامل اکتشاف و بررسی سطحی به دست آمده است. نتیجه کلی، ظاهر همگن قبور، چند قبر و استفاده از قبور در دوره‌های بعد است. مهم‌ترین منطقه‌ای که ارتباط مستقیمی با تمدن سند و کشورهای ساحلی جنوبی خلیج‌فارس دارد، مکوران است. این سه حوزۀ فرهنگی، به‌ویژه در هزارۀ سوم پیش از میلاد، اشتراکات فرهنگی بسیاری دارند. یکی از اشتراکات فرهنگی بیان مادی و معنوی، تدفین در این دوره است که همین هویت فرهنگی را در این نقطه از جهان نشان می‌دهد.

دوره 15 (1402)

دوره 14 (1401)

دوره 13 (1400)

دوره 12 (1399)

دوره 11 (1398)

دوره 10 (1397)

دوره 9 (1396)

دوره 8 (1395)

دوره 7 (1394)

دوره 6 (1393)

دوره 5 (1392)

دوره 4 (1391)

دوره 3 (1390)

دوره 1 (1388)

موضوعات = برای مشاهده مقالات مرتبط با موضوع، روی نام موضوع کلیک کنید.

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده

چکیده